الەم ەلدەرىنىڭ دامۋىنا، ولاردىڭ قازىرگى مەملەكەتتىك تاريحي قۇرىلۋىنا جانە مەملەكەتتىك فورماسىنا مۇقيات كوز جىبەرسەڭىز، ارقيلى ەكەندىگىن كورەسىز. مىسالى، گەنري كيسسيندجەر: «باسى دا، اياعا دا جوق قىتاي وركەنيەتى - قىتاي مەملەكەت بولعاندا كورەرسىز» دەگەن (گ. كيسسيندجەر «قىتاي تۋرالى» كىتابىنان) قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تاريحىن 1949 جىلى 1 قازاندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان كۇننەن باستايدى. ال سول قىتايدىڭ عاسىرلار بويعى باقتالاسى جاپونيا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىگىن ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى 660 جىلدىڭ 11 اقپانىنان باستاپ سانايدى. ءبىرىنشىسى، كونستيتۋتسيالارى بويىنشا – سوتسياليستىك مەملەكەت تە، ال ەكىنشىسى 1947 جىلى كۇشىنە ەنگەن جاپون كونستيتۋتسيا بويىنشا – كونستيتۋتسيالىق مونارحيالىق مەملەكەت. سوڭعى كەزدە جاپوندار وزدەرىن دەموكراتيالىق سيپاتتاعى مەملەكەت ەكەندىگىن دە ءجيى ايتىپ ءجۇر. 

قازىرگى تۇركيا ەلىنىڭ دامۋ تاريحى كونە تاريحپەن ۇشتاسىپ جاتسا دا، ولار دا وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلۋ تاريحىن وسمان يمپەرياسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ويسىراپ جەڭىلگەننەن كەيىن، 1923 جىلعى 29 قازاندا تۇرىك ۇلتتىق مەملەكەتى جاريالانعان كۇننەن باستايدى. رەسەيدە وسىعان ۇقساس دەۋگە بولادى. كوپ عاسىرعا سوزىلعان دەرجاۆالىق تاريحى جەتىپ باقسا دا  رەسەيدە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن 1991 جىلدان ساناپ وتىر. ورىستار بۇگىندە پرەزيدەنتتىك – پارلامەنتتىك، فەدەراتيۆتىك مەملەكەت.

الەمدىك يمپەريانىڭ بۇرىنعى ورتالىعى سانالاتىن ۇلىبريتانيا 1800 جىلى ۇلىبريتانيا كورولدىگى مەن يرلانديا كورولدىگىنىڭ بىرىگۋىنەن، ال 1922 جىلى يرلانديانىڭ بولەك مەملەكەت بولىپ شىعۋىنان سوڭ ۇلىبريتانيا جانە سولتۇستىك يرلانديا بىرىككەن كورولدىگى اتانىپ، وزدەرىنىڭ تاريحىن 1922 جىلدان باستايدى. پارلامەنتتىك مونارحيا  سيپاتىنداعى مەملەكەت. 

نەمىستەردە ءبىر عاسىردا ەكى بىردەي دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان قان جۇتىپ، ارەڭ دەگەندە ەكىگە ءبولىنىپ قالعان گەرمانيانىڭ باسىن قوسىپ، مەملەكەتتىگىن قايتا قۇرىپ، ونىسىمەن قويماي ەۋرووداقتى تابىستى بىرىكتىرىپ وتىرعان مەملەكەت.

قازىر الەمدە جوعارى دامىعان، ءبىرىنشى ەكونوميكا، ءبىرىنشى الپاۋىت دەرجاۆا سانالاتىن 1776 جىلعى 4 شىلدە كۇنى ۇلىبريتانيا كولونيالىق قۇلدىعىنان وزدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان امەريكا قۇراما شتاتتارى الەم تاريحىنداعى دەموكراتيا يدەياسىن تۇڭعىش جۇزەگە اسىرعان مەملەكەت.

ولار وسى يدەياسىن 1789 جىلى قابىلداعان اقش كونستيتۋتسياسى مەن تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىندا جاريالادى: «ءبىز،  بارلىق ادامداردىڭ  تەڭ جاراتىلعانىنا جانە  جاراتۋشى ادامدارعا بۇيىرتقان، ولاردان اجىراتىلمايتىن ادام ءومىرى،  بوستاندىعى مەن باقىتتى ءومىر ءسۇرۋ حاقتارىنا سۇيەنەمىز. ادامدار اتالعان حاقتاردى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن زاڭدى وكىلەتتىكتەرىن  باسقاراتىنداردىڭ كەلىسىمى بويىنشا ۇكىمەت قۇرادى. ەگەر قانداي بولماسىن ۇكىمەت فورماسى وسى قۇقىقتاردى جوياتىن بولسا، ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن يگىلىگىن جاقسارتۋ ءۇشىن بيلىك قاعيدالارى مەن نۇسقالارى نەگىزىندە  ۇيىمداستىرىلعان، حالىققا ىڭعايلى ۇكىمەتكە اۋىستىرۋعا نەمەسە ونى تاراتۋعا، نە جاڭا ۇكىمەت قۇرۋعا قۇقى بار»، - دەلىنگەن.             

ال،  اقش-تىڭ ون التىنشى پرەزيدەنتى اۆراام لينكولن (1809-1865 جىلدارى ءومىر سۇرگەن) امەريكا قۇلدارىنىڭ ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەسىپ،  ولارعا بوستاندىق اپەرگەن، قۇلدىقتان بوساتقان ادام. امەريكاندىقتاردىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى سانالادى. 

1860 جىلعى سايلاۋدا وڭتۇستىك شتاتتاردىڭ وداق قۇرامىنان شىعامىز  دەگەندەرىنە قاراماستان، ەكى پارتيا: رەسپۋبليكالىق پارتيا دا، دەموكراتتار دا اۆراام لينكولن كوتەرگەن قۇلداردىڭ ەركىندىگى ماسەلەسىندە باستارىن قوستى. 1861 جىلى اقش-تا قۇلدىق جويىلدى. اقش تاريحىنداعى قىرعىن قان توگىلگەن ازاماتتىق سوعىس (1861 -1865) كەزىندە امەريكا دەموكراتياسى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك ىدىراۋىنا جول بەرمەدى. امەريكا ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. امەريكاندىقتار وسى كۇنگە دەيىن ا. لينكولندى «حالىقتان شىققان، حالىقتىڭ ادامى ەدى»، دەيدى، سونداي-اق اۆراام لينكولن 1865 جىلى وققا ۇشقان ءبىرىنشى اقش پرەزيدەنتى.

ا. لينكولننىڭ اقش-تا:  «حالىقتان شىققان، حالىق سايلاعان، حالىق  ءۇشىن سايلانعان ۇكىمەت» بولۋى قاجەت دەگەن گەتتيسبەرگتەگى (پەنسيلۆانيا شتاتى) ءسوزى بۇگىن دە دەموكراتيانىڭ باستى قاعيداسى سانالادى. اۆراام لينكولننىڭ دەموكراتياعا قاتىستى ايتقان كەيبىر سوزدەرى:  

سايلاۋ بيۋللەتەنى وقتان دا كۇشتى.

كەيبىرەۋلەردى ۇنەمى اقىماق ەتۋگە بولادى، ال كەيبىرەۋلەردى كەيبىر كەزدە اقىماق ەتۋگە بولادى، بىراق حالىقتى ۇنەمى  اقىماق ەتۋگە بولمايدى.

قوي دا، قاسقىر دا  «بوستاندىق» ءسوزىن وزدەرىنشە تۇسىنگەننەن كەيىن  ادامدار قوعامىندا الاۋىزدىق ورىن الدى.

مەن قۇل بولعىم كەلمەيدى، قۇل يەلەنۋشى دە بولعىم كەلمەيدى. بۇل مەنىڭ دەموكراتيا تۋرالى تۇسىنىگىم.          

باسقالاردىڭ بوستاندىعىن ايىرعاندار، وزدەرى دە بوستاندىققا لايىقتى ەمەس.

ادامدار وزدەرى جاساي الاتىندى ولارعا جاساپ بەرىپ، ءبىز ولارعا  ەشقاشاندا كومەكتەسە المايمىز، ادامدار ەركىندىككە وزدەرى جەتۋى كەرەك.   

ادىلدىككە سەنەيىك، كۇشتىڭ شىندىق جاعىندا ەكەنىنە ءبارىمىز بولىپ سەنەيىك; ال سەنىم بىزدەردىڭ ءوز بورىشىمىزدى ورىنداۋعا كومەكتەسسىن.

سالاۋات كارىم

Abai.kz