«Abay-aqparat» qoghamdyq qorynyng viyse-preziydenti Aydos Sarymdy kózi qaraqty júrt sayasattanushy retinde jaqsy biledi. Bilip qana qoymay, onyng saraptamalaryna qúlaqtaryn týre jýredi. Gazetimizding betinde songhy kezde memlekettik til tónireginde birqatar ózekti maqalalardyng jariyalanghany ras. Osy mәselelerdi qauzay otyra, últshyl (óz sózi) sayasattanushynyng pikirin súraghandy jón kórdik. Ekeuara әngime til ghana emes, últ, memleket, qogham jәne sana jóninde órbidi.

- "Tilderdi damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasyn" múqiyat oqyp shyqqan bolarsyz. Osy baghdarlamanyng maqsattarynda kórsetilgendey, "endigi on jylda Qazaqstanda qazaq tilin biletinder sany 95 payyz, al orys tilin biletinder sany 90 payyzdan kem bolmauy tiyis" degen mәseleni qalay týsinesiz? Eki tilding bir tildik ortany bólisui, "bir-birining qúqyghyn shektemey" (Mәsimovting tirkesi) qatar ómir sýrui mýmkin be? Oghan osy baghdarlamada aitylghan "2020 jyly aghylshyn tilin biletin túrghyndar sany 20 payyzgha jeteghabyl bolady" degen mejeni qosynyz...

«Abay-aqparat» qoghamdyq qorynyng viyse-preziydenti Aydos Sarymdy kózi qaraqty júrt sayasattanushy retinde jaqsy biledi. Bilip qana qoymay, onyng saraptamalaryna qúlaqtaryn týre jýredi. Gazetimizding betinde songhy kezde memlekettik til tónireginde birqatar ózekti maqalalardyng jariyalanghany ras. Osy mәselelerdi qauzay otyra, últshyl (óz sózi) sayasattanushynyng pikirin súraghandy jón kórdik. Ekeuara әngime til ghana emes, últ, memleket, qogham jәne sana jóninde órbidi.

- "Tilderdi damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasyn" múqiyat oqyp shyqqan bolarsyz. Osy baghdarlamanyng maqsattarynda kórsetilgendey, "endigi on jylda Qazaqstanda qazaq tilin biletinder sany 95 payyz, al orys tilin biletinder sany 90 payyzdan kem bolmauy tiyis" degen mәseleni qalay týsinesiz? Eki tilding bir tildik ortany bólisui, "bir-birining qúqyghyn shektemey" (Mәsimovting tirkesi) qatar ómir sýrui mýmkin be? Oghan osy baghdarlamada aitylghan "2020 jyly aghylshyn tilin biletin túrghyndar sany 20 payyzgha jeteghabyl bolady" degen mejeni qosynyz...

- Áriyne, qarap shyqtym. Alayda búl qújatqa kónilim tolmady. Sebebin aitayyn. Birinshiden, búl qújat - kóptegen mәmile men kompromisterding qújaty ekeni anyq. Sondyqtan da bolar, kóbinese bayaghy lenindik "bir adym algha, eki adym artqa" degen ústanymdardan qúralghanday әser etedi. Sóz joq, myqty jaqtary da bar. Biraq eng bastysy - biz qay memlekette ómir sýremiz jәne ol memleketting tili qanday bolmaq degen mәseleler ashyq aityluy kerek siyaqty. Ekinshiden, memleketting atqarar mindetteri men ýkimetting ózine alar mindettemeleri anyqtalmaghan. Búrynghy baghdarlamada, әiteuir naqty mejeler bar bolatyn: osy oblys osynday jyly, myna ministrlik mynaday jyly memlekettik tilge kóshedi degen. Búl joly ýkimettegiler jalpy halyqtyng qansha payyzy qay jyly qay mejede til ýirenui kerek degenmen shektelipti. Shyndyghyn aitsaq, memlekettik tilding әngimesi dәl osy ýkimetting ózinen bastaluy qajet. Ýshinshiden, ýshtildilik mәselesi. Biylik, sózsiz, eldegi tynyshtyqty qalaydy. Degenmen elding basym kópshiligi óz tilining býgingi hali men bolashaghyna alandap otyrsa, býgingi mardymsyz, belsiz sayasatqa qarsy narazylyghyn ashyq bildirip otyrsa, qaydaghy "tynyshtyq"? "Qúqyqtar" turaly sózder de bos әngime. Qazaq tilining damuy, onyng shyn mәnindegi memlekettik tilge ainaluy orys tilining de, aghylshyn tilining de "qúqyghyn taptamaydy". Orys tili de, aghylshyn tili de qazaqsyz da, Qazaqstansyz da emin-erkin damy alady. Olardyng orasan zor naryghy bar. Ózimizden bastayyqshy. Mysaly men qazaq tilin bala kezden bilemin. Bes-alty jasqa deyin orys tilin bilgen joqpyn. Biraq sol kezdegi tәrtip boyynsha tez arada ýirenip aldym. Nege? Qoghamnyn, memleketting talaby boldy. "Orys tilin bilmeu - úyat, orys tilin bilmeseng nan taba almay qalasyn" degen týsinik boldy. Eshqanday oqulyq ne әdistemeni qajet etken joqpyz, keremet múghalimdi, tegin kurstardy izdegen joqpyz. Mine, memlekettik til degen osy! Ókinishke qaray, kenes mektebi shet tilderin dúrys oqytpady. Ony ýirensin, bilsin degen joq. Sonyng dәleli - kenes zamanynda on jyl mektep, bes jyl institutty tamamdaghandar shet tilderin ýirenbey shyghatyn. Qajettilik bolmady. Esesine býgingi jastar óz yqylasymen aghylshyn, arab, ispan, qytay, fransuz tilderin tez arada ýirenip alady. Ózderi ýshin. Sebebi әlemdi kórgisi bar, oqu oqyp, shetelge júmysqa barghysy keledi. Men de shama-sharqym jetkenshe qazir aghylshyn tilin ýirenip jýrmin. Sebebi bolashaqta aghylshyn tilinde erkin sóilep, maqala jazghym keledi. Qajettilikting kýshi osy. Al bizding ana tilimizge kelsek, basty mәsele biz osy qajettilikti tughyza almadyq. Oghan tek biylik, tek qana qazaq kinәli emes. Barlyghymyz da kinәlimiz. Bәrine qorqaqtyq pen shorqaqtyq kinәli. Biylik - qorqaqtyghy ýshin, biz biylikke ses kórsete almay, qorqyta almaghanymyz ýshin. Osy sebepti de songhy kezderi kóp dau tughyzghan "Memlekettik til turaly zannamagha ózgerister men tolyqtyrular engizu jónindegi zang jobasyn" tolyq qoldaymyn. Barlyghyn da memleketten, memlekettik apparattan bastau qajet. Memleketting tilge degen kózqarasy ózgermey, eshtene de ózgermeydi. Qogham da, biznes te, basqasy da memleketke qarap boy týzeydi. Sonday elmiz biz. Osy túrghyda bizder Mәdeniyet ministrligi әzirlegen jobany qoldap, onyng barynsha kýsheye týsuine qyzmet jasaghanymyz abzal. Erteng búl qújat ýkimetten ótip, parlamentke týsken kezde, biraz "jýdeytini" belgili. Orystildi, orysjandy deputattarymyz ony әbden "jýdetip", "jútatyp" jiberui de yqtimal. Últ bolamyz, últpyz desek, birigip onyng odan da beter "semiruine" júmys istesek! Tek aiqay-shumen ghana emes, tiyisti koalisiyalar qúryp, jaqsy lobbist bola bilsek! Janymyzgha ózge últ ókilderin de toptastyra bilsek! Mәsele sonda ghana algha jyljidy. Al eger "qazaqtyng kýni qazaqpen", "sen tiymesen, men tiymen badyraq kóz" dep jýre bersek, til mәselesin aldaghy jiyrma jylda da sheship bolmaymyz.

- Sarapshylar osy baghdarlamanyng aldynghy, 2001-2010 jyldargha arnalghan baghdarlamagha egiz qozyday úqsastyghyn aitady. Biraq aldynghysynyng ondy nәtiyjeleri bolghan joq. Al osy baghdarlamanyng "taghdyry" neshik bolmaq, qalay oilaysyz?

- Mening oiymsha, basty mәsele baghdarlamada emes, sayasy jigerde. Eger biylik sayasy jiger tanytatyn bolsa, memlekettik tildi jaqsy qarqynmen damytamyz degen shyn niyeti bolsa, bir ghana zannyng ózi de jetetin edi. Búl - bir mәsele. Ekinshi ýlken mәsele - orystar men orystildiler. Búnyng artynda ýlken sayasat jatyr. Shynyn aitayyqshy: elimizde túryp jatqan orystardyng birazy ýshin qazaq tilining qúny - kók tiyn. Aldaryna jýz tegin oqulyq, jýz kompiuterlik baghdarlama, Nobeli syilyghyn alghan jýz múghalimdi әkelip oqytsaq ta, oqyghysy joq. Esh niyet-ynta bildirmeydi. Tipti Pushkiyn, Gogoli, Tolstoydy tiriltip әkelip, "jigitter, qazaq tilin bilinder, ýireninder" desek te ýirenbeydi. Qúlyq joq, kókiregi jibermeydi. Milaryna qatqan imperiyalyq, shovinistik sana jibermeydi. Týptin-týbinde "Qazaq memleketi qúrdymgha ketedi, erte me, kesh pe, Resey-matushkanyng etegine jabysady" degen shaytan ýmitteri de joq emes. Tipti songhy aitystar kezinde olar "Kedendik odaq qúryp jatyr emespiz be? Qazaq tilining ne qajeti bar?" degendi jii aitatyn bolyp ketti. Búl neni kórsetedi? Neni menzeydi? Eng aldymen bizder qazaq memleketin, qazaq últtyq memlekettigin kýsheytuimiz kerek. Memleket pen últ egiz úghymdar. Memleketting iyesi - qazaq. Olay bolatyn bolsa, bizder qazaq últtyq memleketi degendi batyl aityp, endire beruimiz kerek. Eng aldymen ózimizding sanamyzgha. Ózimiz aiqyn senetin bolsaq, ony basqalar de sezinedi. Ózimiz jartylay shala senip jatsaq, әr kezdesude ózimizdi-ózimiz kemsitip, qayta-qayta jerley beretin bolsaq, aqyrzamanshyldyghymyzdan airylmasaq, búl memleketting qazaqtiki ekenine kim senbek? Memleket te, últ ta - ózderin kýnde әlemge pash etetin instituttar. Últ, memleket ekenindi kýn sayyn dәleldey almasang - oghan ózge de, birazdan song ózing de senimsizdik bildiresin. Búl - ómir zany. Olay bolatyn bolsa, bizder orystargha da, әlemge de bir nәrseni ashyq aituymyz qajet: Kedendik odaq - Qazaq memleketin jerleu emes! Ol uaqytsha ekonomikalyq qúrylym dep ózimizdi, artynan ózgeni sendiruimiz qajet. Jenisting barlyghy sanadaghy, jýrektegi jenisten bastalady. Al biz bolsaq kóbinese maydan shebine jetpey jatyp múqalyp ketemiz. Últtyq ruhty taudan, tastan, hannyng basynan izdep jatamyz. Ol dúrys emes. Últtyq ruh sana men jýrekten bastalady. Ishinnen tabylmaghan dýniyeni syrttan tabu mýmkin emes. Ruh - baldaq emes. Ruh - adam kózine kórinbes, tabighaty bólek himiya, quat, ghajayyp kýsh. Olay bolsa, til mәselesinde baghdarlamadan búryn, baghdarlamanyng aldynda ruh pen jiger túruy kerek.

- Ýsh túghyrly til turaly. Mysalgha sizdi alayyq. Bylaysha qaraghanda, býgingi biylikting "Qazaqstan azamattary ýsh tilde: qazaq, orys, aghylshyn tilderin bilui kerek" degen úranyn naqty jýzege asyryp jýrgen azamattardyng birisiz. Biraq 17 million halyqtyng bәrinen ýsh tilde bilim aludy talap ete alamyz ba? Mening bayqaghanym, qazirgi shetelde oqyghan jastar, jalpy qalada oqyghan jastar arasynda qazaqsha-oryssha-aghylshynsha sózderdi aralastyryp, shatyp-bútyp sóileu әdetke sinip barady. "Tilbúzar" degen osy emes pe?

- Rúqsat etseniz, әngimeni "tilbúzar" degennen bastayyn. Bizderde әli de bolsa til mәselesinde kóptegen kereghar týsinikter, mifter men stereotipter basym. Til - Qúran emes. Ol - tiri aghza. Tiri aghza bolghandyqtan, ol ýnemi damu ýstinde. Til fenomeni mynada: tilding óz óktemdigi bar, oghan adamnyng óktemdigi jýrmeydi. Qogham, qoghamdyq sana ózgergen sayyn til de ózgerip otyrady. Abay men Mahambetter tirilip kelse, "myna úrpaqtarymyz ana tilimizdi әbden qoyyrtpaqtatyp jiberipti ghoy" degen ústanymgha keler edi. Bizden keyin keletin úrpaqtar ýshin býgingi tilimiz tym túrpayy bolyp kórinui de ghajap emes. Songhy jiyrma jyldyng ishinde tilimizge qanshama sóz qosyldy?! Qajettilik tughan kezde til korpusy janaryp otyrady. 19-shy ghasyrdaghy babalarymyzgha sol kezdegi tirshiligi ýshin Abay men Shәkәrimning tili jetkilikti boldy. Abay men Shәkәrimge tar boluy mýmkin, biraq halyq ýshin, kýndelikti ghúmyry ýshin sol kezdegi qazaq tili jetip jatty. Jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda industrializasiya zamany bastaldy. Til birshama janardy. Jana úghymdar, jana týsinikter tilimizge kóptep enip jatty. Birazy sindi, birazy uaqyt tezinen óte almady. Býgin aqparattandyru zamanyna kelip jettik. Búl zamannyng óz talaby men mindetteri bar. Tilimiz de beyimdelui kerek. Sebebi zamangha tilimiz beyimdelmese, bizder de beyimdele almaymyz. Jana aityp edim ghoy, tilding adamgha jasaytyn óktemdigi bar dep. Eger tilimiz beyimdelmese, onda bizder zamangha qarsy shyghamyz, ony shyn niyetimizben qabylday almaymyz.
Taghy bir mәsele. Biz tilimizdi jaqsy kóremiz, maqtan tútamyz, kiyeli dep sanaymyz. Til - bizding qazaqtyghymyzdyng kepili. Memlekettigimizding myzghymas nyshany. Alayda aldanbauymyz kerek. Bizding tilimiz әli de bolsa zamanauy dengeyde damyghan joq. Gumanitarlyq sala ýshin jetkilikti bolsa da, tehnologiya men jaratylystanu ghylymdary ýshin jetkilikti emes. Áriyne, qazaq tilinde himiya turaly da, matematika turaly da maqala jazugha bolady. Degenmen qazaq tili búl ghylymdardy zerttep-bilu ýshin azdyq etedi. Búl - tek qazaqtyng tragediyasy emes, barlyq az últtar men halyqtardyng problemasy. Az últtar búl mәseleni negizinen bir jolmen sheshude: aghylshyn tili arqyly. Sebebi, shynyn aitu kerek, orys tilining ózi artta qalyp barady. Orys tilinde әri ketse 500 myng sóz bolsa, aghylshyn tilining qory 1 million sózden asyp ketti. Yaghny bizder ýshin qostildilik (nemese ýshtildilik) - ómirlik qajettilik. Mәsele tek sayasy tandauymyzda. Eger orys imperiyasynyng ayasynan shyghamyz desek, bolashaqta bizder aghylshyn tiline kóp mýmkindik jasauymyz qajet. Latyn qarpine kóshu mәselesin batyl aituymyz qajet. Óz basym bolashaqtaghy qazaq jastarynyng ýsh tilde sóilegenin qalaymyn: qazaq tili, aghylshyn tili jәne týrik tili. Búdan artyq bilemin deushilerge shekteu joq. Ómirden bayqaghanym, til bilgennen eshkim útylmaydy. Biraq tildik sayasattyng negizi sózsiz qazaq tili boluy tiyis. Bolady da! Bala kezden ýsh tildi ýiretemiz degenimiz de bos әngime. Balanyng miyn atala qyludyng joly búl. Kem degende es jinap, kishkene bolsa da sanasy qatqan balagha shet tilderin oqyta bastau kerek. Oghan deyingi tәlim-tәrbie tek ana tilinde jýrgizilui tiyis. Taghy bir jaytty aitpasa bolmaydy. Ýshtildilik dep qansha sayrasaq ta, ony praktikalyq túrghydan iske asyru mýmkin emes. Auyl men qala mәselesin alayyq. Kóptegen eldimekenderde aghylshyn tili týgil, orys tilining kәsiby mamany joq. Kóptegen auyldarda qazaq tilining mamandary joq. Olay bolatyn bolsa adam qúqyqtary degen mәsele tuyndaydy. Konstitusiya boyynsha bilim alugha barlyq adamnyng teng qúqyghy bar. Ertengi kýni qalanyng balasy ýsh tilde, auyldyng balasy eki tildi әreng ýirenip oqugha týsetin bolsa, kim jenedi? Búl da ýlken mәsele!

- Qazaqstanda qansha halyq memlekettik tildi mengergen? Osy orayda, bir-birine kereghar әrtýrli derek aitylady. Qazaq tilinde qansha adam sóileytinin sanau da sayasat pa?

- Óz basym elimizdegi resmy statistikagha sene bermeymin. Bizde shynayy statistika joq! Ásirese, til sayasatyna kelgen kezde. Árbir sannyng artynda sayasy oiyn jatyr. Shamamen últtyq sanaqtyng derekterine sýienuge bolatyn shyghar. Olay bolatyn bolsa, Preziydentting aityp jýrgen deregine senim basymyraq. Mәsimovting deregin alar bolsaq - oidan alynghan kórsetkish. Otarlanghan sananyng aiqyn dәleli. Qazaqsha biletinderding sanyn qarapayym ghana qazaqy eseppen de ólsheuge bolady. Mysaly ontýstik pen batys ónirlerding basym kópshiligi qazaqsha biledi ya týsinedi deyik. Ortasha eseppen búl oblystarda elimizding 50-55 payyz halqy túrady. Soltýstik pen Shyghystaghy aimaqtarda túratyn halyqtyng jartysy qazaq tilin biledi dep týsinsek, elimizding kem degende 70 payyzy qazaq tilin biledi ne týsinedi dep payymdauymyzgha bolatyn shyghar!

- Sayasat demekshi, tamyz aiynyng basyndaghy internette memlekettik til sayasatyna qatysty joba turaly shu shyqty. 2-3 kýnde 4700 adam osy joba jóninde pikir jazyp qaldyrghan! Jalpy, qazir memlekettik tilge qatysty internette teris pighyldaghy pikir bildirgenderding belsendiligi artqan siyaqty. Solardyng ekpinen emes pe, Mәdeniyet ministrligi "búl kóp jobanyng biri, shiyki qújat" dep әreng qútyldy. Aqyry, "әkimshilik organdaryna qújattar memlekettik tilmen qatar orys tilinde qabyldanady" degen sheshim qabyldady. Osy oqighanyng ózi arandatu siyaqty әser qaldyrghan joq pa?

- Búl - әbden oilanatyn mәsele. Shyndyghyn aitsaq, búl zannyng ainalasyndaghy әngimeler qazaq qauymynyn, qazaq últshyldarynyng shiykiligin kórsetti. Áli de bolsa úiymshyl emespiz, qajetti kezde úiymdasa almaydy ekenbiz. Óz basym internettegi, baspasózdegi pikirtalastardy múqiyat zerttep shyqtym. Qazaq tiline dәl sonshama adam qarsy shyqty dep sanamaymyn. Qazaqtardyng orystildi diskussiyalargha, pikirtalasqa az qatysqany kórinip túrdy. Biraq orystildilerding ústanymdaryn jariyalap otyrghandardy týrtkilep otyrghan kóseuding bireu ekeni anyq bayqaldy. Júmysy bar, qyzmeti bar adam on kýn boyy internette pikir jazyp otyrmaydy. Búlar - kәsiby kommentatorlar. Búlardy internette "trollider" dep ataydy. Týsinuimshe, qazaq tiline qarsy shyqqandar dәl osy "trollider". Yaghny orys úiymdarynyng manynda jýrgen kәsiby pikir bildirushiler. Olardyng júmysy - qoghamdyq pikir tughyzu. Mysaly kez-kelgen orys saytyna mening pikirim jariyalansa, olar mening ata-tegimdi, jazghan-syzghandarymdy tiyanaqtap, meni "jyn-shaytan" etuge tyrysady. Óz basym oghan etim ýirenip alghan. Biraq bir nәrseni angharayyq: "trollider" úiymdasqan, bir-birinen habar-oshar alyp otyratyn, internet-tehnologiyany birshama jaqsy mengergen top. Siz únaghan maqalany qoldap, únamaghan maqalagha bir narazy pikir jazyp, ony úmytyp ketesiz. Al әlgiler bolsa bir-birimen habarlasyp, hat alysyp, "davayte, myna mambetti it qylayyq" dep iske kirisedi. Internetke әrtýrli laqap atpen kirip, san-aluan pikir jazyp, "kópshilikting pikirin" qoldan jasap shyghady! Ony kórgen bizding bastyqtar, qarapayym adamdar "shynymen de kópshilikting pikiri osynday eken" degen oigha qalady. Songhy kezde qazekender de búl tehnologiyany mengere bastady. Biraq, ókinishke qaray, bizding "internet-batyrlarymyz" tek qazaqpen ghana arpalysady. Orysshasy joq, orystarmen aitysqysy da kelmeydi. Negizi qazaq internetining bolashaghy, әriyne, qazaqshada. Biraq býgingi ótpeli kezende tolyqqandy qazaq internetin qalyptastyru ýshin bolyp jatqan shayqasty aldymen orystildi forumdardaghy jenisterden bastau kerek.
Ekinshi bir mәsele bar. Orystildi úiymdar orasan zor belsendilik tanytyp keledi. Reseyde qúrylghan úiymdar arqyly olargha ýlken qarjylyq ta, aqparattyq ta, sayasy da kómek kórsetip keledi. Búryn-sondy bolmaghan qarjylay kómek! Olay bolsa, qazaq úiymdary da belsendilik tanyta bastauy kerek. Qazaq memleketi ýshin ruhany shayqastyng shebi qazaq ishinde emes (bizder "siz-biz" desip óz mәselemizdi sheshe alarmyz). Ruhaniy-mәdeny shayqastyng aldynghy shebi orystildiler, onyng ishinde orystildi qazaqtar. Solardy óz jaghymyzgha qarata bilsek, óz mәdeniyetine qayta tabystyrsaq qana jeniske jetemiz. Janaghy internettegi aiqastardy alayyq. Biz tek qana pikir arandatu eken dep aiqaylap qalmauymyz kerek. Azamat retinde sonday pikirlerding arandatu ekenin aityp, sotqa, prokuraturagha shaghymdanuymyz qajet. Asýige kelip "ah, itter eken!" degenmen esh mәsele sheshilmeydi. Eger asýidegi erkin әngimelermen jeniske jetuge bolsa, bizder azattyghymyzgha 70-shi jyldary jetuimiz kerek edi. Ár oblysta belsendi on adam tabylsa, talay mәseleni sheshuge bolar edi. Qazirgi maqsat әr oblysta qazaqtyng belsendi azamattaryn jinap, solargha qol úshyn beruimiz kerek. Qazaq memleketin tek Almaty men Astanada jýrip sheshe almaymyz. Qajetti zandar men baghdarlamalar qabyldanghan son, janaghy aitqan ruhany shayqastyng negizgi bóligi naqty qalalarda, auyldarda jalghasyn tabuy qajet.

- Tildi qorghauda kórshi qyrghyzdardan ýlgi alsaq bolar ma? Osydan on shaqty jyl búryn olarda orys tili "resmy til" edi, qazirgi jaghday mýlde basqasha...

- Úyat bolsa da moyyndayyq, bizderding qyrghyz, tәjik, gruzin bauyrlardan kóp nәrseni ýirenetin jayymyz bar. Bizder jaqynda Múrat Áuezov aghamyz bastaghan ýlken toppen Qyrghyzstanda bolyp qayttyq. Ystyqkólde qazaq pen qyrghyz dostyghyna arnalghan ýlken basqosu boldy. Tek qana qazaq pen qyrghyzdar emes, ózge etnostardyng da ókilderi qatysty. Bayqaghanymyz, qyrghyz elindegi últtyq azshylyqtar qyrghyz eline, tiline, memleketine ýlken qúrmetpen qaraydy eken. Aldymyzgha orys deputaty shyghyp: "Men orystekti qyrghyzbyn. Osy elde ghana ósip-óne alamyn, Reseyge baryp túra almaymyn. Sondyqtan osy memleketting tileuin tileymin" dep sóz sóiledi. Esesine qazaqtar birge erip barghan Bunakov siyaqty orys-slavyan belsendilerimen sóz jarystyrumen boldyq, tipti qatty-qatty sózder aitugha da mәjbýr boldyq. Týbi bizder bolashaqta elimizde túryp jatqan azamattardyng barlyghyn "qazaq" etuimiz kerek eken. Olardyng tegi orys, kәris, úighyr boluy mýmkin, dini basqa boluy mýmkin. Biraq barlyghy da qazaqtar. Sebebi qazaq bizding shyqqan tegimiz ghana emes, ol - memleketting aty. Olay bolsa, bizder osynday memleketshil sanany iygerip, ony dәleldep, basqalardyng sanasyna qúiyp otyruymyz abzal. Jәne de bir nәrseni úmytpayyq. Bizder basqa etnos ókilderin "qazaq" qylghanymyz, olardy óz bolmysynan aiyru, assimilyasiyalau degen sóz emes. Kezinde assimilyasiyanyng qúryghynan әreng qútylghan últ retinde bizderding eshkimge de ozbyrlyq jasaugha qaqymyz joq. Kerisinshe, bizder mynaday "qazaq bolu - elde túryp jatqan әrbir ózge etnos ókili ýshin óz bolmysyn saqtaudyng joly" degen tezisti dәleldep shyqqanymyz dúrys. Qazaq bolu arqyly sen úighyr, orys, nemis bola alasyng desek, shirkin!

- Sayasattaghy tabandylyq turaly sóilessek. A.Sәrsenbaevtyng qoryn basqarghanynyz bar, biylikke qolaysyz mәlimdemeleriniz bar, sizdi bylayghy júrt biylikten tys, tәuelsiz sayasattanushy retinde qabyldap ýlgergen edi. Biraq jyl basyndaghy "referendum dýrbeleni" kezinde, osy bastamany qoldaghanynyz bayqaldy... Sebep ne? Álde biylik jaghyna auysu ma?

- Olay emes. Óz basym bolishevizmdi jek kórem. Ásirese sayasattaghy bolishevizmdi. Týsindireyin. Mysaly bizderde qogham ekige jarylghan. Aq pen qara, jaqsylyq pen jamandyq degen siyaqty. Biraq tabighatta, ómirde taza aq pen túnyq qara joq. Býgin qoghamda eki týsinik bar. Biri - mysaly "Egemendiki", ekinshisi - "Jas Alashtyki". Bireui - barlyghy tamasha dese, ekinshisi - barlyghy masqara dep otyrady. Shynyn aitsaq, halyqtyn, kópshilikting shyndyghy osy eki kózqarastyng dәl ortasynda. Eki jaqtiki de tap-taza bolishevizm. Meni moyynda, moyyndamasang - jausyng degen kózqaras. Kip-kishkentay gazet bola otyryp, ekeui de halyqtyng atynan sóilegisi keledi. Ekeui de bolishevikterding shiynelinen shyqqandyghynan boluy kerek. Óz basym talay jerde bolamyn, kóptegen adamdarmen tildesemin. Kóbisining aityp otyrghany - osy. Qoghamda ortaq, orta kózqarastardan góri radikaldy, shekten shyqqan úrandar basym bolyp barady. Ortaq oigha, biriguge, saliqaly, parasatty sayasatqa degen súranys azayyp keledi. Búnyng arty jaqsylyqqa aparmaydy. Qoghamnyng eng shetki pozisiyasyna túryp alyp, "maghan qosylmaghandardyng barlyghy it eken" deuge bola ma? Árkimning óz shyndyghy, óz týsinigi, óz joly, óz tәsili bar. Maghan bireu birdene dedi eken dep, óz jolym men oiymnan bas tarta almaymyn. Aytsa aita bersin. Ár adam eng aldymen óz arynyng aldynda jauap beredi. Men arymnyng aldynda tazamyn. Últtyq mýddege, memleket mýddesine qarsy shyqqan jayym joq. Óz kózqarastarym men ústanymdaryma berikpin. Biraq óz ústanymdarymdy keybir әriptesterimiz siyaqty aighaymen dәleldeuden aulaqpyn.

- Sizben qatar jýrgen E.Qariyn, B.Ábdighaliyev syndy azamattardyng memlekettik qyzmetke auysuy sizding sayasy ústanymynyzgha әser etti me?

- Erlan da, Berik te - mening joldastarym, sayasy túrghydan múrattas, armandas azamattarmyz
. Kezdesken sayyn kóptegen mәsele turaly pikir almasamyz, keybir kezderi tarihy sana, ruhaniyat salasyndaghy ortaq sharalardy iske asyrugha tyrysamyz. Armandas, múrattas adamdar qalayda bir-birine әser etedi. Áserleri bar ekeni anyq. Biraq olardyng memlekettik qyzmetke auysuy maghan keremet әser etti dey almaymyn. Ózime de onday dýniyeni talay úsynghan. Songhy kezderi ýsh-tórt partiya qataryna shaqyryp, deputat bol degendi úsynyp jatyr. Biraq býgingi kýni mening qogham ishindegi júmysym, aghartushylyq, publisistikalyq qyzmetim mansaptan da manyzdyraq dep týsinemin. Sondyqtan ol jaqqa barugha yqylasym joq.

- Qazaqstanda qazir tәuelsiz sayasattanushy bar ma?

- Jeterlik. Bir quantatyny, qazaqtildi sayasattanushylardyng qatary ósip keledi.

- Senat saylauy ótti. Parlament jana mausymgha dayyndyq ýstinde. "Aq jol" kәsipkerlermen tolyghyp jatyr. Alda - Mәjilis saylauy. Osy oqighalardyng dýrmegimen eldegi partiyalyq ómir janara ma?

- Aldaghy Mәjilis saylauynan ýlken janalyq kýtip otyrghan joqpyn. Keledi - ketedi. Eger bir partiyaly monopoliyanyng ornyna birjarym partiyalyq monopoliya ornasa ne ózgeredi deysiz? Bir ghana kýdik bar: eger saylau bayaghy әdetpen úsqynsyz ótetin bolsa, Batyspen aramyz nasharlay týsedi. Batyspen aramyz qiyndasa, Reseyden basqa tyghylar jer taba almaymyz ba dep qorqamyn. Ádiletsiz saylau orysqa degen tәueldiligimizdi, kiriptarlyghymyzdy asyra týspek. Búl óte qauipti. Saylaudyng nәtiyjesinde Parlamentke eng bolmasa eki partiya ótse, sayasy jýie birshama kýrdelene týser edi. Sayasy qúrylymnyn, jýiening kýrdelenui qoghamdyq ómirge de tyng janalyqtar alyp kele alady. Biraq búnday ssenariyding iske asatynyna kýmәnim bar.

- Tәuelsizdikting 20 jylynda bir buyn úrpaq dýniyege kelip, ósip jetildi. Sayasy biylikte aitarlyqtay kadrlyq ózgeris bolmasa da, ishinara jas buyn ókilderi sayasy qyzmetke aralasa bastady. Qazaq "aldynghy arba qalay búrylsa..." degendi beker aitpaydy ghoy. Qazir memlekettik biylikpen endi auyzdanyp jatqan jas buyn agha buynnyng yqpalymen jemqorlyq, sybaylastyq, jeke basty kýitteu siyaqty dertterge shaldyqpay ma? Memleketshil sana qashan qalyptasady?

- Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, tәu etken tәuelsizdigimizding basty eki jemisi bar - tәuelsiz jas buyn jәne últtyq biznes, orta tap. Eger osy eki qúbylystyng damuyna ýlken kedergi bolmasa, búl ekeui jana sanany qalyptastyra alady. Áriyne, býgingi jastar ýshin, bizding úrpaq ýshin betke ústar, ýirener, tamsanyp, maqtanar nәrseler qalmay barady. Barlyq qúndylyqtar arzandap, "devalivasiyagha" úshyrap bara jatqanday. Shynyn aitu kerek, býgingi qoghamda barsha qazaqqa sózi óter bes aqsaqal qalmady. Búl da ýlken qauip. Biraq, bayqauymsha, qogham qalay lastansa, sonshalyqty tazarugha da úmtylyp jatyr. Býgingi kýni dýniyege kelgen balalaryna qazaq jastary Inkәr, Móldir, Kәusar, Dinislәm, Núrasyl, Erasyl dep at qonlary da tegin nәrse emes. Býgingi qogham, әsirese, jastar shyndyqty, shynayylyqty, tazalyqty, әdilettilikti ansap keledi. Qarapayym halyq, janaghy men aitqan orta tap eshkimge qaramay, biyliksiz, óz erkimen biraz dýniyelerdi iske asyryp jatyr. Yaghny qogham óz ishinen tazarugha niyetti. Eger osy ýderiske memlekettik, últtyq dengeydegi jiger, qayrat qosylsa, talay nәrseni 10-15 jylda japyryp tastaugha bolar edi. Býgingi lastanudan qútyludyng joly - ruhaniyat. Bireuler ony dinnen tapsa, ekinshiler tarihtyng túnghiyghynan izdep jatyr. Búl da - zandy tarihy fenomen. Týbi búl izdenister qazaq memlekettigin kýsheytuge aparar búlaqtyng kózi bolmaq. Men búghan imanday senemin.

Súhbattasqan
Gýlbighash OMAROVA

01.09.2011 j.

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=47&id=6527