Songhy uaqyttarda, atap aitqanda Qazaqstannyng tәuelsizdigining 20 jyldyghy keng kólemdi toylanyp jatqanda, tәuelsizdik tarihynyng asa zor túlghasy Mústafa Shoqaygha jala jabushylar kóbeye bastady. Olar Shoqay syndy qazaq halqynyng maqtanyshy bolghan tarihy túlghagha nasisttermen birge istesken, әsirese Týrkistan legionyn qúryp bergen satqyn degen jala jabugha kýsh júmsauda. Múnyng shyndyqqa eshqanday qatysy joq ekenin derekter kórsetip otyr. Biz búl maqalada Shoqay jәne Týrkistan legionynyng qalay qúrylghandyghyna derekter negizinde jan-jaqty toqtalamyz.

Songhy uaqyttarda, atap aitqanda Qazaqstannyng tәuelsizdigining 20 jyldyghy keng kólemdi toylanyp jatqanda, tәuelsizdik tarihynyng asa zor túlghasy Mústafa Shoqaygha jala jabushylar kóbeye bastady. Olar Shoqay syndy qazaq halqynyng maqtanyshy bolghan tarihy túlghagha nasisttermen birge istesken, әsirese Týrkistan legionyn qúryp bergen satqyn degen jala jabugha kýsh júmsauda. Múnyng shyndyqqa eshqanday qatysy joq ekenin derekter kórsetip otyr. Biz búl maqalada Shoqay jәne Týrkistan legionynyng qalay qúrylghandyghyna derekter negizinde jan-jaqty toqtalamyz.

II. Dýniyejýzilik soghys kezinde Gitlerding nasistik partiyasynyng basqaruyndaghy Germaniyanyng soghysqúmarlyghy Shoqaydyng Parijdegi kýndelikti ómirining tolyqtay ózgeruine sebep boldy. Nemis armiyalarynyng Polishany basyp aluy Europada soghysqa jeteleytin keristikti jaghdaydyng tuuyna jol ashty. Múnymen tek Shoqaydyng ghana emes, býkil Europa elderinin, әsirese Germaniyagha kórshiles Fransiya halqynyng túrmys-tirshiligi astan-kesteng boldy. Osyghan mezgildes nemis armiyasy men kenes armiyasy jaulap ózara bólisip alghan Polishanyng astanasy Varshavada "Prometey Odaghynyn" júmystarynyng toqtap qaluy zandy edi. Alayda әli soghysqa aralaspay beybit jatqan Fransiyanyng ózinde alasapyran jaghday qalyptasa bastady. Soghys qaupine baylanysty búl eldegi bosqyndardyng barlyq shygharmashylyq is-qimyldary toqtap qaldy. Olardyng ishinde Shoqaydyng 1929 jyldan beri ýzdiksiz shygharyp kele jatqan "Yash Týrkistan" jurnaly da bar edi.

Shoqay jiyi-jii Parijdegi Últtyq Kitaphanagha baryp, әsirese sayasy tarih pen filosofiya turaly kitaptardy oqydy. Osy kitaptar arqyly Germaniya men kenesterding dittegen maqsattaryn jәne múnda qanshalyqty tabysqa qol jetkize alatyndyqtaryn boljaugha tyrysty. Ásirese eki memleketting basshylary, atap aitqanda Gitler men Stalinning әlemdik biylikke qúmarlyqtarynyng adamzatqa qanday auyrtpalyqtar әkeletindigi turaly saualdyng jauabyn izdep sharq úratyn.

Shoqaydyng oiynsha olardyng ekeui de adasqan ozbyrlar edi. Olar jaratylysynan sayasat pen zúlymdyqta bir-birine teng týsetin. Olardyng arasyndaghy dara aiyrmashylyq - bireuining nasist, al ekinshisining internasionalist boluy edi. Basqa bir sózben aitqanda Gitler tek nemis halqynyng atasy, al Stalin bolsa bodan halyqtardyng «atasy» edi. Shoqay búlardyng birining ajaly ekinshisining qolynan bolady degen oida edi. Eger olar әlemdi biyleu ýshin auyzbirlik jasaytyn bolsa, onda olargha eshkim qarsy túra almas edi. Biraq Shoqay olardyng dostyqtarynyng ótkinshi ekendigine sendi.^[1]

Al Parijde ýnemi kezdesip túrghan Reseylik bosqyndarynyng kópshiligi qalany tastap ketken bolatyn. Olardyng kóbi Fransiya men Germaniya arasynda búrq etui yqtimal soghystan bas saughalap Portugaliya arqyly Amerika Qúrama Shtattaryna qaray attanghan edi.^[2]

Soghys qaupin Shoqay da sezip jýrdi. Alayda Fransiyany tastap ketudi eshqashan oilamady. Óitkeni ol qiyn-qystau kýnderde ózine qúshaghyn ashqan Fransiyany tughan otany dep eseptedi. Sondyqtan onyng pikirinshe, soghystan qorqyp Fransiyany tastap ketuge bolmaytyn edi.^[3]Ol elde bir soghys órti shygha qalghan jaghdayda onyng qiynshylyqtaryna fransuz halqymen birge tózuge tәuekel etti.^[4]

Sóitip Shoqay Fransiyada qaldy. Óitkeni, onyn jýreginde Fransiyanyng erekshe orny bar edi. Ol onyng taghdyr enshilegen ekinshi otany edi. Fransiya ol ýshin shynynda da bostandyqtar, tendikter jәne bauyrlastyqtar eli edi. Ol 1941 jyly 27 jeltoqsanda kóz júmghanda tek qazaq halqy ýshin emes, fransuz halqy ýshin de qúrban boldy deuge negiz bar. Óitkeni sol kezde jansaughalap AQSh-qa ketip qalghanda nasistterding qolyna týspey aman qalar edi.

Aqyrynda soghys Fransiyagha shashyrady. 1940 jyly sәuir aiynda aldymen Daniyagha jәne sonynan Norvegiyagha shabuldaghan nemis armiyasy mamyr aiynda Beligiya men Gollandiyany jaulap ala bastady. Endi soghys Fransiyanyng shekaralaryna tayady. Fransiya qosyndaryn nemis shabuldaryna qarsy Majinoda shoghyrlandyryp qorghanys shebin qúrdy.^[5]

Osynday jaghdayda Parijdi tastap, Bordo qalasyna ketuge dayyndyq jasaghan dostary birge ketuge qayta úsynys jasasa da, Shoqay oghan kelispedi. Óitkeni ol qandayda bir qasiretke dushar bolatyn bolsa da, Parijden ketpeuge bel baylaghan edi. Nemis basqynshylyghyna qarsy qoldanghan dara saqtyq sharasy - arhiyvi men onsha qúny joq aksiyalaryn bir bankting seyfine saqtau boldy.^[6]

Bir kýni ol kýtilmegen bir shaqyru aldy.  Ony nemis ókimetining qyzmetkeri kezdesu ýshin   Berlinge shaqyrypty.^[7]Búl shaqyrtu Shoqaydy qatty alandatty. Óitkeni nemisterding ózin Berlinge ne ýshin shaqyrtqandyqtaryn týsine almady. Nemister Polishany basyp almas búryn "Prometey Odaghy" júmystary kezinde nasistterge qarsy ekenin aiqyn kórsetetin maqalalar jazghan edi. Sondyqtan ol nasistterge qarsy ekendigimen tanylghan bolatyn. Sol sebepti nemisterding búl kezdesude ózinen ne súraytyndyqtaryn nemese qanday salagha paydalanatyndyqtaryn joramaldap bilgisi kelgen edi. Biraq eshqanday bir qorytyndygha kele almady. Ekinshi jaghynan shaqyrtudy qabyldamay kezdesuge barmaytyn bolsa, Fransiyany qol astynda ústap túrghan nemister kerek bolghan jaghdayda ony óz yqtiyarynsyz-aq Berlinge alghyza biletin edi.^[8]

Sonymen Shoqay Berlinge keldi. Berlinde ózin shaqyrtqan nemis ókimettik qyzmetkerleri Shoqaygha Kenesterding әskery kýshi turaly mәlimet súraugha shaqyrghandaryn aitty. Biraq Shoqay búl turaly eshqanday maghlúmaty joq ekendigin,  ózin tek Týrkistan aimaghy ghana  qyzyqtyratynyn, kenester turaly odan artyq eshnәrse bilmeytindigin aitty. Shoqay Berlinde bir apta bolghannan keyin Parijge oraldy. Endi kónili ornyna týsken edi. Óitkeni nemisterding ózimen eshqanday júmysy qalmaghan edi.^[9]

Biraq búl tynyshtyq úzaqqa sozylmady. Osy kezdesuden shamamen eki ay ótken son, atap aitqanda 1941 jyly 22 mausym kýni Germaniya Kenester Odaghyna qarsy soghys ashty. Sóitip Shoqaydyng ómirining eng tynysh jәne jaybaraqat kýnderi ayaqtaldy.

Ol osy habardy әri tebirenispen jәne әri tandanyspen qarsy aldy. Sonda alghash oiyna oralghany nemis armiyasynda jas ofiyserlerding qart ofiyserlerden basym týskeni boldy. Óitkeni Shoqay Berlinde jýrgen kezinde nemis armiyasynda Kenester Odaghyna qarsy soghys ashyp-ashpau turaly tartys bolyp jatqandyghyn estigen bolatyn. Jas ofiyserler aghylshyndarmen bolghan shayqastarda úshyraghan jenilisterding ornyn bolisheuikterge qarsy soghysta jeniske qol jetkizip toltyrudy jaqtady. Al qart tәjiriybeli ofiyserler bolsa, kýsh-quaty turaly jetkilikti maghlúmattary joq Kenester Odaghymen soghyspau kerektigin algha tartty.^[10]

Shoqay ýshin nemisterding kenesterge qarsy soghys ashuy kýtpegen uaqigha edi. Degenmen ol múny Týrkistannyng Mәskeuding búghauynan qútyluyna ondy әser etedi degen pikirde edi. Sondyqtan qatty tebirenip, tolqydy. Júbayymen Parij ortalyghyna bara jatyp jol boyy damylsyz sóiledi. Arakidik qoldaryn aspangha kóterip jazu jazghan sekildi ym-belgiler jasady.^[11]Zayybynyng aituynsha Shoqay manyzdy sheshim qabyldar aldynda  ýnemi osylay etetin edi. Shoqay búl jaghdaydy paydalanyp qalu kerektigin jәne búl ýshin jinalyp mәseleni talqylau kerektigin aityp jatty.^[12]

Osynday oilargha shomghan Shoqay men júbayy qala ortalyghyna jasaghan seruenderinen ýilerine qaytty. Ýilerine kirgennen sәl ghana uaqyt ótken song ýsh nemis әskeri kelip Shoqaydy tútqyngha aldy. Sol kýni Parijde tútqyndalghan jalghyz ol emes edi. Parijde túryp jatqan kenesterge qarsy orys bosqyndarynyng alda kelgen ókilderi de tútqyndaldy. Olardyng barlyghy Kompiyen lagerine qamaldy.^[13]

Negizinde búl lageridi abaqtydan góri nemisterding ýkimettik qyzmetkerlerining bilimin arttyru lageri deuge bolady. Lagerdegi júmystar Reseylik bosqyndardyng kenester turaly mәlimetterinen paydalanugha baghyttaldy Nemister osy maqsatta bosqyndar arasynda Kenester Odaghy turaly konfrensiyalar men talqylaular úiymdastyrdy. Shoqay da lageride Týrkistan turaly bir bayandama jasady.^[14]

Shoqaydyng Týrkistan turaly bayandamasy tyndaushylargha óte únap, osy taqyrypta taghy bir bayandama jasauy súraldy. Shoqay múny shyn yqylaspen qabyl aldy. Biraq lageride ekinshi bayandamany jasaytynday úzaq uaqyt qala almady. Óitkeni Shoqaydyng bayandamasyn jalghyz tútqyndar ghana emes, lageriding nemis basshylary da únatqan edi. Olar kenesterge qarsy múnday bir bayandamany radio arqyly týrkistandyqtargha qarata jasauyn súrady.^[15]Jalpy alghanda Shoqay búl úsynysqa ong qaraghanmen radiodan sóz sóileuge birden kelise qoymady. Óitkeni onyng oiynsha, Týrkistannyng jergilikti halyqyna arnap sóz sóileu men Týrkistannan tys jerde sheteldikterge bayandama jasau arasynda ýlken aiyrmashylyq bar edi. Týrkistandyqtargha óz otany turaly bayandama jasaytyn kezinde bar nәrsege óte múqiyat bolyp, әsirese ólkening sayasy shyndyqtary turaly qatelikterge boy úrmauy kerek edi. Olay bolmaghan jaghdayda bayandamanyng payda ornyna ziyan keltirui mýmkin edi.^[16]

Sol sebepti nemisterge tútqyngha týsken týrkistandyq әskerlermen kezdesip olardyng últtyq mәselelerdegi oi-pikirlerin bilip alu qajet edi. Sodan keyin ghana týrkistandyqtargha arnap bir bayandama jasaugha bolar edi.^[17]

Shoqay Berlinge qaray attanbas búryn eki kýnge ýiine soqty. Berlin sapary ýshin kerekti dayyndyqtaryn jasady. Týni boyy jazu mashinkasymen jazu jazdy. Ol tanerteng ertemen Parijge ketti. Kelgennen keyin taghy da jazdy.^[18]Ol shilde aiynyng ortalarynda Parijden Berlinge qaray әskery kólikpen jolgha shyqty.^[19]

Shoqay Berlinge bara jatqanynda   kenes dәuirinde ósken týrkistandyq jastarmen alghash ret kezdestindikten óte tolqyp túrghan edi. Búl kezdesuler, әsirese 1922 jyldan beri shetelde Týrkistan turaly jazghan maqalalaryndaghy tújyrymdarynyng dúrys búrysyn anyqtaugha mýmkindik beretin edi. Sol maqalalarynda Týrkistannan shalghay jerde, Europanyng kindiginde tek kenes baspasózinde oryn alghan mәlimetterge sýiene otyryp, qorytyndylar men tújyrymdar jasaghan edi. Týrkistangha bara almaghandyqtan, olardyng qansha dәldikpen aitylghanynan beyhabar edi. Tútqyndarmen sóilesken kezinde osy mәseleni anyqtaugha tyrysatyn edi. Sonday-aq nemisterge tútqyngha týsken týrkistandyqtardyng tolyqtay kenes jýiesinde bilim alyp ósken jastar boluy da ony qyzyqtyrghan edi. Sol tәrbiyening týrkistandyq jastardy qanday sipatta qalyptastyrghanyn bayqau mýmkinshiligine qol jetkizetin edi.^[20]

Shoqay әsirese olardyng ózi turaly ne oilaytyndyqtaryn bilgisi keldi. Biraq jastardyng ózi turaly biletinine kýmәndi edi. Ol búl turaly oilaryn bylay ortagha salady: "...Tútqyndarmen kezdesetin bolghandyqtan tolqyp túrmyn. Olarmen týsinisetin ortaq bir til taba alamyz ba? Alayda sol jastar men turaly esh nәrse  bilmeydi. Esh nәrse de estimedi. Mening sheteldegi is-әreketterimnen de beyhabar. Sondyqtan da óte tolqyp túrmyn."^[21]

Biraq Shoqay Berlinge kelgende soghys tútqyndarymen birden kezdesuding mýmkindigi bolmady. Lagerlerge baryp aralau ýshin alty apataday kýtuine tura keldi.^[22]Shoqaygha lagerlerdi kórip qaytu ýshin nelikten dereu rúhsat berilmegendigi turaly qolymyzda eshqanday derek joq. Degenmen, búghan nemister basyp alghan kenes territoriyalaryn basqaru turaly NSDAP^[23] men Syrtqy Ister Ministrligi arasyndaghy biylik tartysynyng sebep bolghandyghy dausyz.

Kenesterge soghys ashpastan birneshe ay búryn atalghan eki mekeme bir-birinen habarsyz Kenes Odaghyna basyp kiru jónindegi dayyndyq júmystaryn bastady. Búl túrghyda alghashqy júmystardy NSDAP-tyng Syrtqy Sayasat Kensesi bastatty. 1941 jyly 31 nauryz kýni búl kensege qarasty "Shyghys Mәseleleri Ortalyq Sayasy burosy" qúryldy jәne onyng tóraghalyghyna Alifred Rozenberg taghayyndaldy. 1941 jyly 20 sәuir kýni Shyghys Europa aimaghy mәselelerining ortalyq atqaru qyzmetkeri degen lauazym atty alghan Rozenberg ózining júmys tobyn jasaqtay bastady. Sonyng alghashqy qyzmetkerleri arasynda professor Gerhard fon Mende men Georg Leybrandt sekildi esimder oryn aldy.^[24]Sonymen Rozenberg nemis armiyasy basyp alatyn kenes jerlerindegi bolashaq nemis biyligining josparlaryn jasay bastady.^[25]

Rozenberg basshylyghyndaghy buronyng resmy bir mekemege ainaluy soghys bastalghannan keyin, Shoqaydyng Berlinge ayaq basqan kýnderine sәikes keldi. 1941 jyly 16 shilde kýni Gitlerding qatysuymen bir manyzdy jinalys ótkizildi. Búl jinalysta Kenester Odaghynan basyp alynghan aimaqtarmen ainalysatyn jana bir ministrlikting qúryluy men ókilettilikteri turaly sheshim qabyldandy. "Basyp Alynghan Shyghys Elderi Ministrligi" degen at berilgen osy jana ministrlikke ertenine Rozenberg ministr bolyp taghayyndaldy. Sóitip Shoqaydyng aralaugha tilek bildirgen tútqyn lagerlerinen jauapty bolghan jәne qysqasha Shyghys ministrligi (Ostministerium) dep atalghan búl jana ministrlik 1941 jyly 17 shildeden bastap óz júmsyn bastady.

[1] M. (Mariya) Y. (Yakovlevna) Çokayoglı, Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlı. Yaş Türkiystan Yayını Sayı: 22, İstanbul, 1972, 123 b.

[2] atalmysh enbek, 124, 151 b.

[3] atalmysh enbek, 124 b.

[4] Saadet Chagatay Shoqaydyng juranlist retinde Shveysariyagha kóship baruyna bolatynyn, biraq otany retinde kórgen Fransiyany dúshpangha qiyp ketkisi kelmegenin aitady. Saadet Çağatay. Çokayoğlı, M. Y. "Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu" // Emel. Eylül-Ekim 1972.

[5] F. Armaogly, HH. Ghasyr sayasy tarih 1914-1980, Ankara, 1984, s. 367.

[6] Mariya Yakovlevna, 124 b.

[7] atalmysh enbek, 127-b.

[8] atalmysh enbek, 128-b.

[9] atalmysh enbek, 128-b.

[10] atalmysh enbek, 133-135-b.

[11] atalmysh enbek, 134-b.

[12] atalmysh enbek, 134-b.

[13] atalmysh enbek, 115, 135-136-better. Kompiyen-Royallý lageri sayasy tútqyndar ýshin dayyndalghan bir ýiretu lageri edi. Búl jerdi fransuzdar nemister basyp almas búryn әskery auruhana retinde qoldandy. Nemister Fransiyany jaulap alghannan keyin búl jerdi aldymen aghylshyn men fransuz әskery tútqyndary ýshin әskery lageri retinde qoldandy. Kenes Odaghyna qarsy soghys ashqannan song búl lageri sayasy tútqyndar lageri retinde qoldanyla bastady. Lagerding búl maqsatta qoldanyluy 1944 jyldyng 28 tamyzyna deyin jalghasty. Kompiyen-Royallý lageri turaly kóbirek maghlúmat ýshin qaranyz: Gérard BOUAZIZ. La France Tortuvré F.N.D.I.R.P., Pariys, 1979, 273-285-b.

[14] Yash Týrkistan (Molodoy Turkestan), Parij 1949-1950, s: 8 (Mariyanyng Shoqaydyng tughanyna 6o jyl toluyna baylanysty jariyalaghan kitaby); Mariya Yakovlevna, 138-b.

[15] Chokay, "Vospominaniya", str. 17. Nemisterding Shoqaydan jasauyn ótingen bayandamasynyng mazmúny turaly naqty mәlimetimiz joq. Áytkenmen odan týrkistandyqtardy kenes biyligine qarsy kóterip, nemis armiyasyna jәrdemshi bolugha ýndeytin bir bayandama jasauyn súraghanyn jobalay alamyz. Mysaly, 1941 jyly 23 qazan kýni nemis radiosynan Azerbayjan aimaghynda Azerbayjan tilinde berilgen habarda bylay delingen bolatyn: "Azerbayjandyqtar! Myltyqpen, pulemettermen qarulanyndar! Jasyryn úiymdar qúryndar! Jenileyin dep jatqan dúshpandaryng - bolisheuikterge qarsy soghysyndar. Olardan qoryqpandar! Otandaryndy qútqaru ýshin soghysyndar jәne sóitip últtyq namystarynnyng baryn dәleldender!", Patrick von zur Mühlen, Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları'nın Milletçiliği, Mavi Yayınlar, Ankara, 1984, 172- bet.

[16] Chokay, "Vospominaniya", str. 7.

[17] atalmysh maqala, 17 b.; Mariya Yakovlevna, 138-139.

[18] Mariya Shoqaydyng ne jazghanyn bilmeydi. Biraq qaytys bolghannan keyin nemisterding Mariyagha tapsyrghan Shoqaydyng jeke zattary arasynan Týrkistannyng әsirese mәdeny jәne oi-pikir әlemin tanystyratyn bir oryssha maqala shyqty. Búdan búryn bir esh jerde jariyalanbaghan búl maqalanyng sol maqala boluy әbden mýmkin. Mariya keyinnen ol maqalany jariyalady. Maqalanyng oryssha týpnúsqa mәtini ýshin qaranyz: Mustafa ChOKAY, "Turkestan", Yash Turkestan (Molodoy Turkestan), Pariys, 1949-1950- s. 9-17.

[19] Chokay, "Vospominaniya", str. 17; Mariya Yakovlevna, 138-139.

[20] atalmysh enbek, 133 b.; Chokay, "Vospominaniya", str. 18-19.

[21] Mariya Yakovlevna,  138.

[22] atalmysh enbek, 139 b.

[23] Nemis tilindegi tolyq aty "Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei" (Últtyq Sosialistik Nemis Júmysshy Partiyasy) degen Nasistik Partiyasynyng atynyng qysqartylghan týri.

[24] Mühlen, s. 72.

[25] atalmysh enbek, 38 b.

[26] atalmysh enbek, 72 b; Johannes Glasneck, Türkiyye'de Faşist Alman Propagandası, Onur Yayınları, İstanbul (tarihsiz),s. 203.

Ábdiuaqap Qara

Shoqaytanushy,

Ystambúldaghy Mimar Sinan kórkem óner uniyversiytetining professory,

«Abay-aqparat»

Jalghasy bar