Seysenbi, 11 Nauryz 2025
Janalyqtar 4882 0 pikir 5 Qyrkýiek, 2011 saghat 04:29

Ghaysaghaly SEYTAQ. Qazaq tarihynda

Bókey handyghynyng orny bólek

Qazaqstan Tәuelsizdigining 20 jyldyghy ayasynda elimizding ótkenin elep-ekshep, asa manyzdy tarihy oqighalardy eleusiz qaldyrmay, atap ótuding manyzy zor bolsa kerek. Sonyng biri Bókey handyghynyng qúrylghanyna biyl 210 jyl tolyp otyr.

Bókey handyghynyng orny bólek

Qazaqstan Tәuelsizdigining 20 jyldyghy ayasynda elimizding ótkenin elep-ekshep, asa manyzdy tarihy oqighalardy eleusiz qaldyrmay, atap ótuding manyzy zor bolsa kerek. Sonyng biri Bókey handyghynyng qúrylghanyna biyl 210 jyl tolyp otyr.

Tarihtyng qa­lyng qatparly kezen­de­rinde keyde bir ghana kýnning ózi býkil elding taghdyryna әser etetindey sheshushi ról atqarady. Bókey handyghynyng qúryluy jó­ninde dәl osyny aitugha bolady. Ábilqayyr nemeresi, Núralynyng úly Bókey súltan Astrahani guber­natorymen, Resey patshasy I Pavelmen kónil jaqyndyghyn paydala­nyp, Edil-Jayyq arasyna kóship-qonugha rúqsat alugha bar kýshin saldy. Aqyry I Pavel 1801 jyly 11 nauryzda resmy jarlyqqa óz qolyn qoyady. Taghdyrdyng jazuyna em bar ma, eger patsha sol kýni jar­lyghyn shygharyp ýlgermegende, tarih donghalaghy basqasha ainalar ma edi, kim bilgen. Óitkeni, 11 nau­ryzdan 12 nauryzgha qaraghan týni I Pavel óz tuystarynyng qastan­dyghynan qaza tapty. Endeshe, 1801 jylghy 11 nauryzdy tek Bókey ghana emes, Bókeyge ere kóshken kýlli elding baghyn ashqan kýn dep esepteuge bolady. Sóitip, Qaztughan jyrau jylap qoshtasqan qayran Edilge qol jetpese de, babalar ansaghan «ay­nalayyn Aq Jayyqqa at salmay óter» kýn qayta tudy. Bókey súl­tangha aqyl bergen adam retinde qol bastaghan kósem, sóz bastaghan sheshen Syrym Datúly aitylady. Halyq arasynan shyqqan kemenger úldar men han balalarynyng osynday yntymaqta údayy bolmaghany óki­nishti, әriyne.

Aldaghy jyly Bókey súltannyng resmy han taghyna otyrghanyna tura eki ghasyr tolady. Bókeydi úlyqtau saltanaty Oral qalasy irgesindegi Han toghayynda ótkeni mәlim. Bókey 1815 jylgha deyin handyq qúrsa da, qarauyndaghy halqy ýshin aita jý­rerliktey barynsha mamyra-jay zaman ornatyp ketti. Búghan el au­zyndaghy: «Bókey hannyng túsynda sheker shaynap, bal ishtik», degen sóz dәlel. Eng bastysy, Edil-Jayyq arasyna qayta oralghan qazaq halqy az uaqyttyng ishinde ósip-óndi, keregesin keneytip, bolashaqta belgilener shekarasyn úlghaytty.

Ákesining isin úly Jәngir jal­ghas­tyryp, qazaqtyng songhy han­da­rynyng biri retinde tarihta qaldy. Orys otarshylaryna arqa sýiese de, Jәngir europasha ómir sýruge talpyndy. Otyryqshylyqqa boy ýiretip, óz qala­syn saldy. Biyl Bókey han­dyghynyng 210 jyldyghy ghana emes, qazir auyl bolghanymen, kezinde qala­nyng rólin atqarghan Han ordasynyng irgesi qa­langhanyna 185 jyl. Ybyray Al­tynsarin shyr etip dýnie esigin ashqan jyly otau kótergen Jәngir han mektebine 170 jyl. Bókey ordasy tek hany men batyrlarymen ghana aty shyqpay, túnghyshtar mekenine ainal­dy. Qúr­manghazy men Dәuletkerey, biyl 150 jyldyq mereytoylary ata­lyp óti­letin Dina men Seytek, qa­zaqtyng alghashqy ghalymdarynyng biri Mú­ham­med-Salyq Babajanov, aqyn­dar Shәngerey Bókeev pen Ghúmar Qarash, Qazaq ASSR Ortalyq Atqaru Ko­miytetining túnghysh tóraghasy Se­yitqaly Mendeshev syndy biregey túlghalardyng kindik qany osy jerde tamdy.

Elbasymyz Núrsúltan Nazar­baevtyng osynday tarihy bar Bókey ordasyna degen yqylasy erekshe. Tәuelsizdik jyldarynda eki mәrte arnayy at basyn búrghan Preziydent 1997 jyly Jәngir han kesenesin ashty. 2000 jyly Elbasy Jarly­ghymen Orda audany Bókey ordasy audany bolyp qayta ataldy. Yaghni, elimiz tәuelsizdik alghannan keyin ghana Bókey han resmy týrde mo­yyndaldy. Degenmen, Bókey handy­ghynyng tarihy men mәn-manyzyn bir ghana audanmen shektegen dúrys bolmas edi. Óitkeni, óz basqaru qú­rylymy bolghan kishigirim memleket ispettes Bókey handyghy qazirgi Batys Qazaqstan, Atyrau jәne Reseydegi Astrahani oblystarynyng biraz bóligin alyp jatty. Bókeymen birge ýdere kóshkender úrpaqtary keyin Volgograd, Saratov, Samara oblystaryna da tarap ketti.

Bókeylikterge zaual qay zamanda da tónbey qalghan joq. Qarauyndaghy elderge otarshyldardyng kózimen qaraghan Kenes ókimeti Abaydyng jerin atom ajdahasynyng auzyna salyp berse, Mahambetting Otanyn Kapustin Yar, Azghyr әskery poliy­gondaryna ainal­dyr­dy. 1952 jyly Orda audany taratylyp, halqy jer audaryldy. Aldy On­týstik Qazaqstan obly­syna jetkizilip, de­ni ystyqtan qyrylsa, endi birqatary Resey jerine bosyp ketti. Mahambettey úly túlgha­lardyng ornyn basa alatyn qan­shama úrpaqtan aiyryldyq dese­nizshi. Audannyng ózinde qalghandargha qamqorlyq jasaldy deu qiyn. Ob­lys ortalyghynan alty jýz sha­qyrymday derlik qashyqtyqta jat­qan Ordagha jóni týzu jol salyn­bady. Tek tәuelsizdikting arqasynda ghana el túrmysy týzele bastady. Oblys әkimi Baqtyqoja Izmúham­betovting kýsh saluymen órkeniyetting ýlgisi ispettes «kógildir otyn» da Bókey ordasyna tek songhy jyldary jetkizildi. Bókey ordasy tarihiy-muzeylik kesheni bar ólkege endi qatqyl tabandy jol tartylsa, respublika túrghyndary ghana emes, sheteldik meymandar tamashalay ala­tyn turizm ortalyghyna ainalar edi. Búl - bir.

Ekinshiden, Jәngirge qaraghanda, Bókey hannyng ómiri men qyzmeti az zertteldi. Zerttelse de, kópshilik kó­zine týse qoyghan joq. Tipti, Batys Qazaqstan oblysy ensiklopediya­syn­da da onyng tughan jyly belgisiz dep jazyldy. Ólgennen keyin de ógeylik kórgen Bókey hannyng beyiti Resey jerinde, Astrahani oblysy Krasnoyar audany Kishiaral auyly túsynda qaldy. Han basymen sý­yegin ózi tirisinde qatty syi­lasqan Seyit babanyng ayaq jaghyna qongdy ósiyet etken Bókey shekarada, әli kýnge elin qorghap, kýzetip jat­qanday seziledi. Sóitken Bókey han­nyng basyn qayta qaraytu, kesene kóteru tek keyingi kezde ghana qolgha alyndy.

Qazaq ýshin Bókey hannyng orny bólek, - degen edi Qazaqstannyng Reseydegi Tótenshe jәne ókiletti elshisi Zauytbek Túrysbekov osy joldar avtoryna bergen súhbatynda. - Ol ýlken diplomatiyalyq jolmen, bir oq shygharmastan I Pavelmen kelisip, qazaqty Edil-Jayyq arasyna, yaghny Europagha jetkizdi. Bókey han­nyng beyiti balasy Jәngir qoyghan­nan beri esh ózgermegen dese de bolady, temir sharbaqpen qorshal­ghan kýiinde túr. Tipti, Kenes dәui­rinde beyitti traktormen qúlatpaq bolghan. Keyin ornyna keltiremin degender tórt jaghyna tireu qoyyp­ty. Elbasy tapsyrmasymen, Astrahani oblysy­nyng gubernatory Alek­sandr Jiyl­kinning kelisimimen, qazaqstandyq kәsipkerlerding qol­dauy­men qazirgi kezde Bókey hannyng basyna kesene ornatyluda. Keshendi qyrkýiek aiynda Astrahanida qos memleket basshylarynyng qaty­suymen ótetin Qazaqstan men Resey shekaralas aimaqtarynyng forumy kezinde ashu oilastyryluda.

IYә, osynau sauaby mol iske Múhit Izbanov bastaghan atyraulyq kәsipkerler qoldau kórsetse, batys­qazaqstandyq mәrt azamat, oblys­tyq mәslihat deputaty Múrat Jә­kibaev ta qalys qalghan joq. M.Jәkibaevtyng produserlik orta­ly­ghy Bókey hannyng ómiri jóninde derekti filimdi týsirudi bastap ketti. Áriyne, hangha degen qúrmet osymen shektelmese kerek. Batyryn úmyt­paghan el hanyn da ardaqtauy tiyis. Biyl 220 jyldyghy atalyp ótiletin Isatay batyrmen birge Mahambetke Oralda eskertkish ornatylsa, shirkin!.. Óitkeni, ómirinde bir-birimen qatar jýrip, maydangha iyq tirese shyqqan qos batyrdyng egiz úghymgha ainal­ghany qashan. Endeshe, olar eskertkish kýiinde de mәngilik birge qaluy tiyis. Sol siyaqty Bókey hangha Oralda eskertkish ornatu jóninde sheshim shygharylyp, respublikalyq bayqau jariyalansa, oryndy bolar edi. Reseyding bes birdey ónirimen shektesetin Batys Qazaqstanda eldi osy kýnge jetkizgen úly túlghalar asqaq­tap túrsa, jaraspay ma!

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiinin aitsaq, Bókey handyghynyng 210 jyldyghy audan nemese oblys kó­leminde qalyp qoymay, respub­liy­kalyq, tipti halyqaralyq den­geyde atalyp ótilse, tarihy әdi­lettilikting orny tolar ma edi. Jәne astatók toy emes, elding abyroyyn ósiretin eskertkishter, halyqtyng jadyn jan­ghyr­tar jiyndar týrinde úiymdas­tyrylsa, núr ýstine núr demekpiz.

Ghaysaghaly SEYTAQ, aqyn, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi.

http://www.egemen.kz/311781.html

0 pikir

Ýzdik materialdar

Anyq-qanyghy

JY taldauy: Tramp pen Vens Zelenskiydi juasytqysy keldi

Bahytbol Berimbay 2112