Ghaysaghaly SEYTAQ. Qazaq tarihynda
Bókey handyghynyng orny bólek
Qazaqstan Tәuelsizdigining 20 jyldyghy ayasynda elimizding ótkenin elep-ekshep, asa manyzdy tarihy oqighalardy eleusiz qaldyrmay, atap ótuding manyzy zor bolsa kerek. Sonyng biri Bókey handyghynyng qúrylghanyna biyl 210 jyl tolyp otyr.
Bókey handyghynyng orny bólek
Qazaqstan Tәuelsizdigining 20 jyldyghy ayasynda elimizding ótkenin elep-ekshep, asa manyzdy tarihy oqighalardy eleusiz qaldyrmay, atap ótuding manyzy zor bolsa kerek. Sonyng biri Bókey handyghynyng qúrylghanyna biyl 210 jyl tolyp otyr.
Tarihtyng qalyng qatparly kezenderinde keyde bir ghana kýnning ózi býkil elding taghdyryna әser etetindey sheshushi ról atqarady. Bókey handyghynyng qúryluy jóninde dәl osyny aitugha bolady. Ábilqayyr nemeresi, Núralynyng úly Bókey súltan Astrahani gubernatorymen, Resey patshasy I Pavelmen kónil jaqyndyghyn paydalanyp, Edil-Jayyq arasyna kóship-qonugha rúqsat alugha bar kýshin saldy. Aqyry I Pavel 1801 jyly 11 nauryzda resmy jarlyqqa óz qolyn qoyady. Taghdyrdyng jazuyna em bar ma, eger patsha sol kýni jarlyghyn shygharyp ýlgermegende, tarih donghalaghy basqasha ainalar ma edi, kim bilgen. Óitkeni, 11 nauryzdan 12 nauryzgha qaraghan týni I Pavel óz tuystarynyng qastandyghynan qaza tapty. Endeshe, 1801 jylghy 11 nauryzdy tek Bókey ghana emes, Bókeyge ere kóshken kýlli elding baghyn ashqan kýn dep esepteuge bolady. Sóitip, Qaztughan jyrau jylap qoshtasqan qayran Edilge qol jetpese de, babalar ansaghan «aynalayyn Aq Jayyqqa at salmay óter» kýn qayta tudy. Bókey súltangha aqyl bergen adam retinde qol bastaghan kósem, sóz bastaghan sheshen Syrym Datúly aitylady. Halyq arasynan shyqqan kemenger úldar men han balalarynyng osynday yntymaqta údayy bolmaghany ókinishti, әriyne.
Aldaghy jyly Bókey súltannyng resmy han taghyna otyrghanyna tura eki ghasyr tolady. Bókeydi úlyqtau saltanaty Oral qalasy irgesindegi Han toghayynda ótkeni mәlim. Bókey 1815 jylgha deyin handyq qúrsa da, qarauyndaghy halqy ýshin aita jýrerliktey barynsha mamyra-jay zaman ornatyp ketti. Búghan el auzyndaghy: «Bókey hannyng túsynda sheker shaynap, bal ishtik», degen sóz dәlel. Eng bastysy, Edil-Jayyq arasyna qayta oralghan qazaq halqy az uaqyttyng ishinde ósip-óndi, keregesin keneytip, bolashaqta belgilener shekarasyn úlghaytty.
Ákesining isin úly Jәngir jalghastyryp, qazaqtyng songhy handarynyng biri retinde tarihta qaldy. Orys otarshylaryna arqa sýiese de, Jәngir europasha ómir sýruge talpyndy. Otyryqshylyqqa boy ýiretip, óz qalasyn saldy. Biyl Bókey handyghynyng 210 jyldyghy ghana emes, qazir auyl bolghanymen, kezinde qalanyng rólin atqarghan Han ordasynyng irgesi qalanghanyna 185 jyl. Ybyray Altynsarin shyr etip dýnie esigin ashqan jyly otau kótergen Jәngir han mektebine 170 jyl. Bókey ordasy tek hany men batyrlarymen ghana aty shyqpay, túnghyshtar mekenine ainaldy. Qúrmanghazy men Dәuletkerey, biyl 150 jyldyq mereytoylary atalyp ótiletin Dina men Seytek, qazaqtyng alghashqy ghalymdarynyng biri Múhammed-Salyq Babajanov, aqyndar Shәngerey Bókeev pen Ghúmar Qarash, Qazaq ASSR Ortalyq Atqaru Komiytetining túnghysh tóraghasy Seyitqaly Mendeshev syndy biregey túlghalardyng kindik qany osy jerde tamdy.
Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaevtyng osynday tarihy bar Bókey ordasyna degen yqylasy erekshe. Tәuelsizdik jyldarynda eki mәrte arnayy at basyn búrghan Preziydent 1997 jyly Jәngir han kesenesin ashty. 2000 jyly Elbasy Jarlyghymen Orda audany Bókey ordasy audany bolyp qayta ataldy. Yaghni, elimiz tәuelsizdik alghannan keyin ghana Bókey han resmy týrde moyyndaldy. Degenmen, Bókey handyghynyng tarihy men mәn-manyzyn bir ghana audanmen shektegen dúrys bolmas edi. Óitkeni, óz basqaru qúrylymy bolghan kishigirim memleket ispettes Bókey handyghy qazirgi Batys Qazaqstan, Atyrau jәne Reseydegi Astrahani oblystarynyng biraz bóligin alyp jatty. Bókeymen birge ýdere kóshkender úrpaqtary keyin Volgograd, Saratov, Samara oblystaryna da tarap ketti.
Bókeylikterge zaual qay zamanda da tónbey qalghan joq. Qarauyndaghy elderge otarshyldardyng kózimen qaraghan Kenes ókimeti Abaydyng jerin atom ajdahasynyng auzyna salyp berse, Mahambetting Otanyn Kapustin Yar, Azghyr әskery poliygondaryna ainaldyrdy. 1952 jyly Orda audany taratylyp, halqy jer audaryldy. Aldy Ontýstik Qazaqstan oblysyna jetkizilip, deni ystyqtan qyrylsa, endi birqatary Resey jerine bosyp ketti. Mahambettey úly túlghalardyng ornyn basa alatyn qanshama úrpaqtan aiyryldyq desenizshi. Audannyng ózinde qalghandargha qamqorlyq jasaldy deu qiyn. Oblys ortalyghynan alty jýz shaqyrymday derlik qashyqtyqta jatqan Ordagha jóni týzu jol salynbady. Tek tәuelsizdikting arqasynda ghana el túrmysy týzele bastady. Oblys әkimi Baqtyqoja Izmúhambetovting kýsh saluymen órkeniyetting ýlgisi ispettes «kógildir otyn» da Bókey ordasyna tek songhy jyldary jetkizildi. Bókey ordasy tarihiy-muzeylik kesheni bar ólkege endi qatqyl tabandy jol tartylsa, respublika túrghyndary ghana emes, sheteldik meymandar tamashalay alatyn turizm ortalyghyna ainalar edi. Búl - bir.
Ekinshiden, Jәngirge qaraghanda, Bókey hannyng ómiri men qyzmeti az zertteldi. Zerttelse de, kópshilik kózine týse qoyghan joq. Tipti, Batys Qazaqstan oblysy ensiklopediyasynda da onyng tughan jyly belgisiz dep jazyldy. Ólgennen keyin de ógeylik kórgen Bókey hannyng beyiti Resey jerinde, Astrahani oblysy Krasnoyar audany Kishiaral auyly túsynda qaldy. Han basymen sýyegin ózi tirisinde qatty syilasqan Seyit babanyng ayaq jaghyna qongdy ósiyet etken Bókey shekarada, әli kýnge elin qorghap, kýzetip jatqanday seziledi. Sóitken Bókey hannyng basyn qayta qaraytu, kesene kóteru tek keyingi kezde ghana qolgha alyndy.
Qazaq ýshin Bókey hannyng orny bólek, - degen edi Qazaqstannyng Reseydegi Tótenshe jәne ókiletti elshisi Zauytbek Túrysbekov osy joldar avtoryna bergen súhbatynda. - Ol ýlken diplomatiyalyq jolmen, bir oq shygharmastan I Pavelmen kelisip, qazaqty Edil-Jayyq arasyna, yaghny Europagha jetkizdi. Bókey hannyng beyiti balasy Jәngir qoyghannan beri esh ózgermegen dese de bolady, temir sharbaqpen qorshalghan kýiinde túr. Tipti, Kenes dәuirinde beyitti traktormen qúlatpaq bolghan. Keyin ornyna keltiremin degender tórt jaghyna tireu qoyypty. Elbasy tapsyrmasymen, Astrahani oblysynyng gubernatory Aleksandr Jiylkinning kelisimimen, qazaqstandyq kәsipkerlerding qoldauymen qazirgi kezde Bókey hannyng basyna kesene ornatyluda. Keshendi qyrkýiek aiynda Astrahanida qos memleket basshylarynyng qatysuymen ótetin Qazaqstan men Resey shekaralas aimaqtarynyng forumy kezinde ashu oilastyryluda.
IYә, osynau sauaby mol iske Múhit Izbanov bastaghan atyraulyq kәsipkerler qoldau kórsetse, batysqazaqstandyq mәrt azamat, oblystyq mәslihat deputaty Múrat Jәkibaev ta qalys qalghan joq. M.Jәkibaevtyng produserlik ortalyghy Bókey hannyng ómiri jóninde derekti filimdi týsirudi bastap ketti. Áriyne, hangha degen qúrmet osymen shektelmese kerek. Batyryn úmytpaghan el hanyn da ardaqtauy tiyis. Biyl 220 jyldyghy atalyp ótiletin Isatay batyrmen birge Mahambetke Oralda eskertkish ornatylsa, shirkin!.. Óitkeni, ómirinde bir-birimen qatar jýrip, maydangha iyq tirese shyqqan qos batyrdyng egiz úghymgha ainalghany qashan. Endeshe, olar eskertkish kýiinde de mәngilik birge qaluy tiyis. Sol siyaqty Bókey hangha Oralda eskertkish ornatu jóninde sheshim shygharylyp, respublikalyq bayqau jariyalansa, oryndy bolar edi. Reseyding bes birdey ónirimen shektesetin Batys Qazaqstanda eldi osy kýnge jetkizgen úly túlghalar asqaqtap túrsa, jaraspay ma!
Toqsan auyz sózding tobyqtay týiinin aitsaq, Bókey handyghynyng 210 jyldyghy audan nemese oblys kóleminde qalyp qoymay, respubliykalyq, tipti halyqaralyq dengeyde atalyp ótilse, tarihy әdilettilikting orny tolar ma edi. Jәne astatók toy emes, elding abyroyyn ósiretin eskertkishter, halyqtyng jadyn janghyrtar jiyndar týrinde úiymdastyrylsa, núr ýstine núr demekpiz.
Ghaysaghaly SEYTAQ, aqyn, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi.
http://www.egemen.kz/311781.html