Ábdiuaqap Qara. MÚSTAFA ShOQAYDY QARALAUShYLARGhA JAUAP ( jalghasy)
Shyghys Ministrligining úiymdyq qúrylysy auqymdy jәne qyzyq sipatta edi. Sayasat, ekonomika jәne әkimshilik sekildi ýsh negizi bólimnen túratyn ministrlikting sayasy bólimi taqyrybymyz túrghysynan kóbirek manyzdy bolghandyqtan, ol turaly toqtalamyz. Búl bólimning basyna "ministral diyrektor", yaghny ministrge tikeley baghynatyn diyrektor degen lauazymmen Rozenbergting jaqyn qyzmettes joldasy Leybrandt taghayyndaldy. Sayasat bólimi de óz ishinde on salagha bólindi. Olar tómendegidey bolatyn:
1. Jalpy sayasat, bastyghy - Syrtqy Ister Ministirliginen Otto Broytigam,
2. Ostland,[1] bastyghy - Syrtqy Ister Ministirliginen Peter Klayst,
3. Ukraina, bastyghy - SS Ober-fýrer[2] Vilgelim Kinkeln,
4. Resey,[3]
5. Kavkaz,[4] bastyghy - fon Mende,
6. Mәdeniyet,
7. Qonystanu,
8. Baspasóz,
9. Jastar isi,
10. Áyelder isi.[5]
Shyghys Ministrligining úiymdyq qúrylysy auqymdy jәne qyzyq sipatta edi. Sayasat, ekonomika jәne әkimshilik sekildi ýsh negizi bólimnen túratyn ministrlikting sayasy bólimi taqyrybymyz túrghysynan kóbirek manyzdy bolghandyqtan, ol turaly toqtalamyz. Búl bólimning basyna "ministral diyrektor", yaghny ministrge tikeley baghynatyn diyrektor degen lauazymmen Rozenbergting jaqyn qyzmettes joldasy Leybrandt taghayyndaldy. Sayasat bólimi de óz ishinde on salagha bólindi. Olar tómendegidey bolatyn:
1. Jalpy sayasat, bastyghy - Syrtqy Ister Ministirliginen Otto Broytigam,
2. Ostland,[1] bastyghy - Syrtqy Ister Ministirliginen Peter Klayst,
3. Ukraina, bastyghy - SS Ober-fýrer[2] Vilgelim Kinkeln,
4. Resey,[3]
5. Kavkaz,[4] bastyghy - fon Mende,
6. Mәdeniyet,
7. Qonystanu,
8. Baspasóz,
9. Jastar isi,
10. Áyelder isi.[5]
Soghystan aldynghy kezende Germaniyanyng Syrtqy Ister ministrligi de kenesterge qarsy jýrgiziletin soghysqa baylanysty dayyndyq jasady. Biraq, búl jóninde NSDAP-tyng da júmystar jýrgizip jatqandyghynan beyhabar edi. Eki mekeme arasyndaghy osynday baylanyssyzdyq uaqyt óte kele bәsekege ainaldy. Biraq dayyndyqtaryna búrynnan bastaghan jәne Gitlerding qoldauyna ie Rozenberg basyp alynatyn kenes territoryalary turasynda ókilettik aluda Syrtqy Ister ministrligin qatardan shygharuda tabysty boldy.
Qolda bar derekter Germaniya Syrtqy Ister ministrligining Kenester Odaghyn jaulap alugha baghyttalghan alghashqy úiymdyq júmystaryn 1941 jyldyng sәuir aiynda bastaghandyghyn kórsetedi. Sol aida ministrlikte basyp alynatyn kenes jerleri mәselesimen ainalysatyn bir Resey komiyteti qúryldy. Búl komiytetting tóraghalyghyna elshilik kenesshisi Georg Grosskof taghayyndaldy. Biraq Resey komiytetining júmystary NSDAP-tyng Shyghys mәseleleri Ortalyq Sayasy burosynyng júmystarynan artta qaldy. Óitkeni, odan búryn júmystaryna bastaghan atalmysh buro Kenester Odaghy jónindegi mamandardyng kópshiligin óz qúramyna jinap alghan edi. Osy sebepti Grosskoftyng fon Mende men Leybrandt sekildi mamandardy Resey Komiytetine alu úmtylysynan bir nәtiyje shyqpady. Sondyqtan Grosskoftyng júmystary jaulap alynatyn Ukraina, Kavkaz jәne Qyrym sekildi aimaqtarda qúrylatyn nemis әkimshilik organdary ýshin Syrtqy Ister Ministrligi qyzmetkerlerinen basqarushy kadrlardyng tizimin dayyndaudan әrige bara almady.[6]
Grosskoftyng Resey Komiytetining mindetteri men jauapkershilikterining ayasy Kenester Odaghymen soghys bastalghannan keyin belgilendi. Soghys bastalghannan bir apta ótkennen song Verner Otto fon Hentig kenesterding ontýstik-shyghys halyqtarynyng (kaukazdyqtar, qyrghyzdar, tatarlar tb.) mәselelerinen jauapty qyzmetker bolyp taghayyndaldy.[7] Resey Komiyteti sonday-aq "Viyneta" Shyghys kensesining ýgit-nasihat isterining bir bólimin mindetine alyp, Kenester Odaghynyng orys emes halyqtaryna qatysty broshuralar dayynday bastady. 1941 jyldyng 16 tamyz kýngi bir qújattan angharylghanynday, Resey Komiyteti kenes armiyasynan tútqyngha týsken tatar, ózbek, qazaq sekildi shyghys halyqtaryna arnap "Shyghys Týrik" atty bir broshura dayyndaugha kiristi. Múny Syrtqy Ister ministrligi Resey Komiytetinde júmys isteytin qazandyq Ghalimjan Idrisy jasady.[8]
Qorytyndylay kele, mynany aitugha bolady: Shoqay shilde aiynyng ortasynda Berlinge kelgen kezde[9] tútqyndarmen jýzdesu mәselesinde biylik talasyna tap boldy. Shamasy Shoqaydan radio arqyly týrkistandyqtargha qarata sóz sóileuin súraghan Shyghys ministrligi de, Resey Komiyteti de emes edi. Shoqaygha múnday ótinish jasaghan nasistik ókimetting Ýgit-Nasihat Ministrligine qarasty "Viyneta" úiymy bolugha tiyis. 1941 jyldyng kókteminde listovka, broshura jәne gramplastinkalar arqyly kenesterge qarsy ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizu ýshin qúrylghan "Viyneta" úiymy radio habarlarymen ainalysatyn edi. Soghystan bir aptaday búryn orys, ukraiyn, kavkaz jәne týrik-tatar halyqtarynyng on shaqty ókiline qyzyl armiya qataryndaghy jauyngerlerdi әskerden qashugha shaqyrghan ýndeulerdi oqytyp, gramplastinkalargha jazdy. Búl plastinkalar keyinnen radiodan jariyalandy.[10]
Mine, osy jaghday bizdi Shoqaydan týrkistandyqtargha qarata radiodan sóz sóileuin súraghan mekemening "Viyneta" úiymy boluy tiyis degen qorytyndy shygharugha jeteledi. Biraq Shoqay múnda sóz sóilemes búryn týrkistandyq tútqyndarmen kezdesudi qalady. Al múnday kezdesudi iske asyratyn "Viyneta" úiymy emes edi. Kezdesuge rúqsatty beretin ókimet organy Shoqay Berlinge kelgen kezde jana belgilenip jatqan edi. 17 shilde kýni Shyghys Ministrligining qúryluymen birge kenes tútqyndary jónindegi biylik Grosskoftan Rozenbergke ótti. Sonymen Shoqay Berlinde Grosskof basqaruyndaghy Resey Komiytetining týrkistandyq tútqyndargha jauapty qyzmetkeri fon Hentigten emes, Rozenbergting Shyghys ministrligining kenestik týrki halyqtarynan jauapty qyzmetkeri fon Mendeden rúhsat alatyn boldy. Al, Shyghys ministrligining bolsa tútqyndar mәselesinde Resey Komiytetine qaraghanda basqasha josparlary bar edi. Shoqay búl josparlardyng jýzege asyryluyn kýtuge mәjbýr edi.
Negizinde Shyghys ministrligining soghystyng bastapqy kezeninde tútqyndargha qatysty eshqanday jospary joq edi. Olardan jәrdem otryadtaryn jasaqtau bolsa esh oigha alynbaghan edi. Nasistter tek tútqyndardy keybir erejeler boyynsha bólumen boldy. Tútqyndar arasynda anyqtaghan kommunisttik partiyanyng joghary lauazymdy basshylary men joghary dәrejedegi memlekettik qyzmetkerlerin, evreyler men aziyalyqtardy óltirip tastap otyrdy. Sonymen qatar aziyalyq músylman tútqyndardyng sýndetti boluy olardy evreylermen shatastyrularyna sebep boldy. Sondyqtan, myndaghan tútqyn óldi.[11]
Shyntuaytyna kelgende,kenes armiyasynan tútqyngha týsken týrki tektes jәne kavkazdyq músylman әserlerdi nemis armiyasynda nemese qanday da bir resmy qyzmette qoldanu nasistik iydeologiyagha qayshy edi. Óitkeni, nasistterding adamdardy nәsilge qaray bólu kategoriyasy boyynsha tatarlar men Orta Aziyanyng týrki halyqtary "tómengi satydaghy aziyalyqtar tobyna" kiretin. Olar nasistterding pikiri boyynsha, slavyandardan da tómen nәsilge jatady. Tipti olar adamnan da tómen jek kórinishti bir maqúlyq (untermensch) edi.[12] Osy sebepti nemis-kenes soghysynyng bas kezeninde nemisterden kenes tútqyndaryn paydalanu turaly eshqanday oy joq edi. Búl pikir soghys bastalghannan keyin ghana qalyptasa bastady.
Búl arada Germaniyanyng Kenester Odaghyna shabul jasauy basqa elderdegi ukraiyn, kavkaz, týrki tektes Reseylik bosqyndardy da qozghalysqa týsirdi. Olardyng jýrekterinde Germaniyanyng soghysta jeniske jetuining otandarynyng kenestik bodandyqtan qútylatyndyghy turaly ýmit oty jandy. Osy sebepti bosqyn jetekshileri arasynda kenesterding jenilisin jedeldetu jәne otandarynyng sayasy keleshegin qalyptastyru júmystarynda belsendi ról atqaru ýshin nemis ókimetimen birgestesu yntasy oyandy.[13] Osy maqsatta әrtýrli elderdegi nemis elshilikterine ótinishter týsti. Atalmysh ótinishterde nemis ókimetine kenesterge qarsy soghysta erikti týrde jәrdem etuge dayyn túrghandyqtary atalyp ótildi, tilegi bildirildi. Olar nemis ókimetinen búl kómekting qarymtasynda elderining tәuelsizdigin qamtamasyz etuin súrady.[14]
Ekinshi jaqtan kenes armiyasy qatarynda soghysyp jatqan keybir orys emes әskerlerding soghyspastan, nemisterge óz erkimen berilip jatqany bayqaldy. Kenes armiyasynda olardyng kópshiligine orys tilin bilmegendikteri ýshin ekinshi sorttaghy әsker retinde qaraluda edi. Olardyng bir bóligi әskery jattyghu kórmesten, tipti qolyna qaru berilmesten, maydangha jiberilgen edi. Nemisterge óz erkimen berilgen әskerlerding qatarynda kenestik rejimge qarsy әskerler de boldy.[15]
Bosqyn jetekshilerining nemis armiyasyna jәrdemshi bolu ótinishteri jәne kenes armiyasy qataryndaghy keybir jauyngerlerding nemis armiyasyna býiirlerining tartuy nemis armiyasy qúramynda kenestik әskerlerden erikti kómekshi otryadtar jasaqtau pikirin tughyzdy. Búl pikir Shyghys ministrligi, Qarsy Barlau jәne Syrtqy Ister ministrlikteri tarapynan qoldau tapty. Biraq búl pikirding alghash ret kimnen, qashan jәne kelgendigi belgisiz.[16]
Osynday damushylyqtargha baylanysty Shyghys ministrligi tamyz aiynda tútqyndarmen ainalysatyn bir komissiya qúrdy. Búl komissiyanyng basyna NSDAP-tyng "SA" polkinen shtrumbanfýrer Geybeli taghayyndaldy. Bastapqyda búl komissiyagha tútqyndarmen últtaryna qaray ainalysu ýshin jeti adam kirdi. Tatar, bashqúrt jәne fin tútqyndar ýshin Ahmet Temiyr, Týrkistannyng ózbek, qazaq, qyrghyz jәne týrikmen tútqyndary ýshin Ualy Kaým, soltýstik kaukazdyqtar ýshin Aly Kantemiyr, azerbayjandar ýshin Mehmet Bey, gruzin jәne armiyan tútqyndar ýshin eki kisi jәne Mústafa Shoqay belgilendi. Músylman jәne týrki tektes tútqyndarmen baylanysty qyzmetkerlerding tóraghasy bolyp taghayyndalghan Shoqay ózine kómekshi jәne audarmashy retinde Uәly Kaymdy tandady. Komissiya mýshelerine mindeti tútqyndardy últyna qaray anyqtau jәne tútqyndarmen sóilesip mәlimet jinau qyzmeti jýkteldi.[17]
Tútqyn komissiyasy alghashqy júmysyna bastau ýshin 26 tamyz kýni Ganofer manyndaghy Órbke jәne Bergen-Belsen tútqyn lagerilerine qaray jolgha shyqty. Shoqaydyng Berlinde bir jarym ay jatyp tebirenispen kýtken kezdesuleri aqyrynda jýzege asty. Biraq lagerilerge jetkeninde Shoqay kýtpegen bir jaghdaymen kezdesti, jәne búl onyng kónilin su sepkendey basty. Lagerilerde tútqyndar qiyn jaghdayda ómir men ólim arasynda arpalysyp jatqan edi. Azyq, susyn jәne baspana tapshylyghy eng joghary dengeyde edi. Búl az bolghanday nemis әskerlerining nasistik әsire nәsilshildikten tuyndaghan qan-qúily zúlymdyghyna tap bolyp jatty. Nasistik әskerler әsirese tatarlar men týrkistandyq tútqyndardy qit etse atyp tastaudan tayynbaydy. Búl jaghdaylargha kuә boludyng Shoqaygha auyr tiygeni sonshalyq, olardy kórgenshe, ólip ketkendi artyq sanady. Keyinnen júbayyna jasyryn týrde jibergen hatynda[18] soghys tútqyndarynyng jýrek syzdatar auyr jaghdayyn egjey-tegjeyli bayandady. Onyng aituynsha, nemis әskerleri tútqyndardy mazaq etetin jәne únamsyz bolmashy bir әreketi ýshin atyp tastaytyn edi. Ashtyq әbden ózekke týsken әskerler ólgen joldastarynyng jýrekteri men bauyrlaryn jep, tiri qaludyng amalyn jasauda edi. Júbayyna joldaghan hatynda Shoqay ózi kuә bolghan múnday jan týrshigerlik kórinis aldynda ózining adam ekendiginen úyalghandyghyn atap ótti.[19]
Osylaysha, Shoqay lagerlerdegi alghashqy kýnnen-aq nasisttermen birge kenesterge qarsy Týrkistannyng sayasy qúqtary ýshin kýresuding maghynasyz jәne tipti ziyandy ekendigin anghardy. Soghan qaramastan, ózi de tútqyn sipatynda bolghandyqtan, tútqyn komissiyasyndaghy qyzmetin jalghastyrugha mәjbýr boldy. Biraq, óz qalauynan tys atqaratyn búl qyzmetindegi basty maqsaty - nemis armyasynyng Kenester Odaghyna qarsy jýrgizip jatqan soghysynda jenip shyghuyn qamtamasyz etu emes, tútqyndardyng auyr jaghdayyn birshama da bolsa jaqsartu boldy. Ol býkil júmys uaqytyn, tipti ómirining qalghan bóligin osy maqsatqa arnady.
Shynynda da, soghystyng alghashqy aptalarynda tútqyndardyng jaghdayy súmdyq auyr edi. Óitkeni, bastapqyda lagerlerde jinalghan jýz myndaghan tútqyndardyng mәseleleri men qatar kenestik shyghys halyqtarynan shyqqan tútqyndardan kómekshi otryadtar úiymdastyru isi de oilastyrylmaghan edi. Búl kezenge baylanysty jasalghan zertteuler de lagerilerde azyq-týlik jetkiliksizdigi men baraktardaghy densaulyqqa ziyandy las jaghday saldarynan, sonday-aq, nasistterding nәsilshildildiginen tuyndaghan zúlmatynan myndaghan tútqynnyng ólim qúshqanyn rastaydy.[20]
Shoqay tútqyn lagerilerinde kezderinde kóptegen músylman tútqynnyng orynsyz naqaq atylyp tastalynuyna kedergi boldy. Ásirese, sýndetti bolularyna baylanysty músylman tútqyndardy nemisterding evrey dep oilap, atyp tastau oqighalarynyng azaýynda eleuli ról atqardy.[21] Shoqay bir joly lagerilerdi aralap jýrgeninde otyz bes músylman tútqynyng tek qana sýndetti bolghandyqtary ýshin atylayyn dep túrghandyghyn kórdi. Ol dereu búl iske aralasyp, әskerlerdi ajal auzynan arashalap qaldy.[22] Sonday-aq, aldaghy uaqyttarda da búghan úqsas qatelikterge jol bermeu ýshin búl mәsele jóninde nemis basshylaryn habardar etuge tyrysty. Shyghys ministrligi, Nemis Qaruly Kýshteri qolbasshylyghy jәne SD ókilderi qatysqan bir jinalysta músylmandardyng sýndetke otyrghyzu dәstýri turaly maghlúmat berildi. Búl maghlúmatty kimning bergendigi turaly eshqanday derek bolmasa da, Shoqaydyng búl jinalystyng ótkiziluinde ýlken yqpaly boluy әbden mýmkin. Nemis ghalymy Mýhlen 1941 jyldyng tamyz aiynan bastap sýndetti bolghandyqtary ýshin músylmandardy atyp tastau oqighalarynyng seyilgenin aitady.[23]
Shoqaydyng tútqyndardyng auyr jaghdayyn jaqsartu turaly qolynda eshqanday biylik joq edi. Qolynan keler tek shara - nemisterding basshylyq oryndaryna bayandama hat jiberip, búl jaghdaydyng jaqsartyluyn súrau ghana edi. Quә bolghan oqighalarynyng әserinde qala otyryp auyr syndardy tilge tiyek etken bir bayandama dayyndady. Onda bylay dedi: "Sizder, nemister, ózderinizdi Europanyng eng órkeniyetti jәne mәdeniyetti halqy retinde kóresizder. Eger sizderding mәdeniyetteriniz mening osy kórgenderim bolsa, men de sizderge tútqyndardyng basyndaghy dәl sonday auyrtpalyq jәne apatpen әdire qalularyndy tileymin.[24] Sizder HH-ghasyrda, Shynghys hannyng HII-ghasyrda jasaghynan da beter is jasap jatyrsyzdar." Ol búl bayandamasyn Uәly Qaymgha nemis tiline audartyp tiyisti ofiyserlerge tapsyrdy. Bayandamany alghan ofiyser Shoqaygha oiyn shekten tys batyldyqpen bildirgenin aitty. Búghan Shoqay "Eger siz osyghan baylanysty meni atyp tastaytyn nemese dargha asatyn bolsanyzdar men dayynmyn. Múnday órkeniyetti qoghamda ómir sýrgennen ólgendi artyq sanaymyn. Men osy súmdyq kórinisterge baylanysty ómirge degen qúlshynysymdy joghalttym" dep jauap qaytardy.[25]
Shoqaydyng lageri sharttarynyng jaqsartyluy jolyndaghy eskertuleri men úmtylystarynyng zaya ketpegendigin derekter anyqtauda. Zertteushi Mýhlenning aituynsha, 1941 jyldyng tamyz aiynan bastap kenestik músylmandarynyng top-tobymen ólim oqighalary aitarlyqtay dәrejede azaydy.[26] Legionda bolghan atqarghan bir tútqyn Shoqaydyng lagerilerine kelip ketuinen keyin jaghdaylarynyng jaqsarghandyghyn atap ótedi. Shoqaydyng aralap ketuinen keyin lageride tútqyndardyng tazalyq ýshin monsha men dush mýmkinshilikterimen kóbirek qamtamasyz etildi jәne taghamdary jaqsartyldy.[27]
Shoqay tútqyndardyng lagerilerding auyr sharttaryna tóze alulary ýshin kónil-kýilerining kóterinki bolu kerektigin jaqsy týsindi. Búl ýshin eng aldymen tútqyndargha ózining qolynda eshqanday biylik joq ekendigin jәne nemisterding nasistik iydeologiyasynyng zúlymdyghynan tughan óz ýmitsizdigi men pessimizmin kórsetpeuge tyrysty. Sodan keyin olardyng kónil-kýilerin kóteru ýshin bile túra ótirik aityp, jalghan uәdeler berdi. Mariyagha jazghan hattarynyng birinde bylay deydi: "Menen jәrdem kýtken, maghan ýmit artqan osy baqytsyz bayghús jandargha eshqanday kómek kórsete almaghandyghyma baylanysty jan azabyn shegudemin; men olargha kómektesuge uәde berudemin jәne olardy júbatu ýshin bile túra ótirik aitamyn."[28]
Shoqaydyng búl mәselede az da bolsa tabysqa jetkendigin tútqyndardyng birining esteliginen bayqaymyz. Shoqay barghan tútqyn lagerilerining birinde bolghan jәne soghystan keyin Qazaqstangha qaytqan Maqsút Nәbiyev esteliginde osyghan baylanysty bylay deydi: "Bir qazaq ziyalysy kelip, týrki tektes tútqyndardyng barlyghyn bir jerge jinady. Onyng sol kezde ne aitqany dәl esimde joq. Biraq sózderi jýregimizge jyly tiydi. Aytqan pikirleri únady. Onyng qarapayym kisi emestigi, óte mәdeniyetti jan ekendigi kórinip túrghan edi. Keyinnen bildik, ol kisi Mústafa Shoqay eken."[29]
Búl arada Shoqay tútqyndarmen ótkizgen kezdesulerinen Týrkistannyng sayasy jaghdayyn biluge mýmkindik tapty. San jyldar shetelde bosqynda jýrip Týrkistandaghy kenes biyligi turaly jasaghan tújyrymdary men syndarynda janylyspaghandyghyna kóz jetkizdi. Olarda әsire ketpegen edi. Qayta kem jazghan edi.[30]
Tútqyn komissiyasynyng Ganofer manyndaghy Órbke jәne Bergen-Belsendegi júmystary 1941 jyldyng 27-28 tamyz kýnderi arasynda eki kýn jalghasty. Búl jerde júmystaryn bitirgen komissiyanyng kelesi ayaldamasy Shyghys Prussiyadaghy lageriler edi. 1941 jyldyng 6-25 qyrkýiek kýnderi búl jerde ornalasqan jeti lageridi aralady. Olar: 1.Torn, 2. Prostkan, 3. Suvalki, 4. Shiruindt, 5. Metziyken, 6. Pogegen, 7. Ebenrode lagerleri edi.
Komissiyanyng ýshinshi júmys aimaghy Polisha men Úkrainadaghy lageriler boldy. 7 qazan men 30 qarasha kýnderi arasynda jasalghan búl saparda bes lageridegi tútqyndarmen jýzdesildi. Ol lageriler: 1. Lemberg, 2. Yaroslau, 3. Kochanovka, 4. Deba, 5. Samosh edi.[31]
Tútqyn komissiyasy óz júmysyn jalghastyryp jatqan kezde nasistik ókimetting jogharghy basshylyqtarynda tútqyndardan kómekshi otryadtardyng jasaqtaluyna degen qarsylyqty bәsendetken damushylyqtar bolyp jatty. Búl mәselede Germaniyanyng Ankaradaghy elshisi Frans fon Papen manyzdy ról oinady. Papen Týrkiyanyng beytaraptyghyn Germaniyanyng paydasyna búzyp, soghysqa qatystyru ýshin jantalasuda edi. Búl maqsatyn iske asyru ýshin Týrkiyanyng sayasy qayratkerleri men ziyalylarynyng týrikshilik sezimderin qozghalysqa týsirmek boldy. Papenmen etene jaqyn baylanys ornatqandar búrynghy әskery generalder edi. Olardyng biri Ánuar Pashanyng inisi - Nury Pasha (Killigiyl) edi. Papen qyrkýiek aiynda Nury Pashanyng Berlinde Germaniya Syrtqy Ister ministrligining qyzmetkerlerimen kezdesuin qamatamasyz etti. Búl kezdesuding hattamalaryna qaraghanda, Nury Pasha músylman jәne týrki tektes soghys tútqyndarynan jeke otryadtar jasaqtaluyn jәne búl mәselede ózderining qol úshyn beretindikterin aitty.[32]
«Abay-aqparat»
( Jalghasy bar)
[1] Ostland, yaghny Shyghys eli Baltyq elderi men Belarusiyany qamtidy. qaranyz: Mühlen. 67-bet.
[2] "SS ober-fýrer" - joghary dәrejedegi bir "SS" sheni.
[3] Búl bólimning aty resmy týrde bar bolghanymen, orystar túratyn aimaqtar eshqashan nemis biyligine ótpegendikten onsha júmys atqarghan joq.
[4] Búl bólim Kavkaz halyqtarymen qatar qazaq, ózbek jәne tatar sekildi kenesterding etnikalyq týrki halyqtarymen de ainalysqandyqtan, Resey bólimine qaraghanda eng auqymdy kólemdegi jәne belsendi organyna ainaldy.
[5] atalmysh enbek, 73 b.
[6] atalmysh enbek, 65-66-b.
[7] Glasneck, 200-bet; Mühlen. 65-bet.
[8] atalmysh enbek, 66-b.
[9] Keybir derekter Shoqaydyng 1941 jyldyng kýzinde Berlinge kelgendigin aitady. qaranyz atalmysh enbek, 92 b. Biraq Shoqaydyng ózining jәne júbayynyng estelikterinen onyng shilde aiynyng ortalarynda Berlinge kelgendigi aiday anyq aitylady.
[10] atalmysh enbek, 168, 172 b.
[11] atalmysh enbek, 38-42 b.
[12] atalmysh enbek, 40 b.
[13] Búl turaly kóbirek maghlúmat ýshin qaranyz: Müstecip Ülküsül, KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar, Kırım Türkleri, Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları No 3, Ankara,1999, 282-284.
[14] Mühlen, s. 52.
[15] Baymirza Hayit, "Türkistan II Dünya Sauvaşı Yıllarında (1939-1945)" // Sovyetler Birliği'ndeki Türklüğün ve İslam'ın Bazı Meseleleri, TDAV, İstanbul,1987, 201-bet; Mühlen. 55-57.
[16] atalmysh enbek, 53, 6-67.
[17] Ahmet Temir. 60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1998, 218-219; Mühlen. 39, 53, 92-93; Ülküsal. 294-295.
[18] Shoqay hatty Berlinge oralghannan keyin senimdi bir tanysy arqyly jiberdi. Hatynda júbayynan oqyghannan keyin ony dereu joýdy súraghan edi. Hatty әkelgen adam da Mariyadan hatty ózining kózinshe órtep jiberuin ótindi. Sondyqtan Mariya hatty eki ret oqyp shyqqannan keyin órtedi. Mariya Yakovlevna, s. 140-141. Búl jayt bizge Shoqaydyng nasistterge senbegendigin jәne olargha qarsy óte saqtyqpen әreket jasaghandyghyn kórsetedi.
[19] Mariya Yakovlevna, 139-141.
[20] Mühlen, 38-39.
[21] Mýhlen soghystyng alghashqy kýnderinde sýndetti bolghandyqtary ýshin eurey dep eseptelgen kóptegen týrkistandyq, tatar jәne kaukazdyq músylman tútqyndardyng atylyp tastalynghanyn aitady. Mühlen. 41. Atylayyn dep túrghan jerinde qútqarylghandardyng biri, keyinnen ataqty tarihshy bolghan Baymyrza Hayit edi. Búl turaly kóbirek maghlúmat ýshin qaranyz: Erol Cihangir, "Dr. Baymirza Hayit'in Hayat Hikayesi", Dr. Baymirza Hayit Armağanı, (Haz. Rasim Ekşi - Erol Cihangir), İstanbul, 1999, s. 40.
[22] Mariya Yakovlevna, 140.
[23] Mühlen, 42.
[24] Shoqaydyng búl tilegi oryndalghanday, nemister soghystyng aqyrynda auyr jeniliske úshyrady. Germaniya bombylaulardyng saldarynan jermen-jeksen boldy.
[25] Mariya Yakovlevna, s. 140, 165.
[26] Mühlen, 42.
[27] Amantay Kәken, Týrkistan legiony, Astana, 2000, 53 b.
[28] Mariya Yakovlevna, 164.
[29] Kәken, sol jerde.
[30] Mariya Yakovlevna, 141.
[31] Temiyr, s. 221-222.
[32] Germaniya Syrtqy Ister kenesshisi Vormannyng 1941 jyly 26 qyrkýiek kýni jazghan hattama mәtini ýshin qaranyz: Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, series D.U. 13. The War Years, : U.S. Government Printing Office, Washington, 1964, s. 571-575; Iskander Gilyazov, Na drugoy storone kollaboratsionisty iz Pouoljsko-Priuraliskih tatar u gody utoroy mirouoy boyny, Kazan, 1998, 65-66-better.