Ótkende biz orys basylymdarynyng qazaqtaghy ruishilik әngimelerge – sayasy mansapty alpauyttardyng bәsekesi túrghysynan sipat berip, sarap qylghanyn jazghan edik. Oghan sensek, soyy bóten soltýstiktegi qoshynalardyng qúzyrlylary qazaq biyligindegi shondardyng shyqqan tegin tereninen zerttey bastapty-mys.

«Novaya gazeta» deytin orystildi gәzetting Petr Saruhanov deytin sholushysy úzyn-qúlaqtan estigenin ilip alyp, «Resey preziydentining әkimshiligi Qazaqstandaghy eng yqpaldy «shapyrashty klanyn» zerttep jatyr» dep jazghan. «Kto y kak vliyaet na ekonomiku y politiku Kazahstana» deytin taqyrypshada avtor әleumettik jelide әidik әngimelenip jýrgen әlgi aighyr jaldy topqa jatatyndar turaly egjey-tegjeyli jazyp, esim-soylaryn erekshelep kórsetken. Sóz qaytalap jatpayyq, maqalanyng siltemesi mine...

Ótirik emes, «anau әkim pәlen degen rudyng adamy eken», «myna bastyq týglen degen rudan shyqqan eken» degen qisyq sóz eki kýnning birinde estip jýrgen eleusiz dialog kategoriyasyna ainaldy. Qazaq qoghamynda rulastyq derti asqynghan ýstine asqynyp, ol auyl arasyndaghy aghayyngershilik әngimeden, astana jaqtaghy aq jaghalylardyng arasyndaghy aralastyq kotalizatoryna ainaldy. Ókinishke oray, eldegi rushyldyq býginde janaghy alyp klandardyng manipulyasiyalyq qaruynyng bir týri bolyp qaldy.

Bir rudyng monopolizasiyasy – qogham alauyzdyghyn tútatushy faktor

El ishinde «Biylikte naymandardyng kýshi әlsirep ketti», «Shapyrashtylar tizgin bermeydi»,  «Arghyndardyng mysyn basyp jatyr»,  «Dulattar kýirep barady», «pәlen rudyng ókili qyzmetke keldi», «týglen jerding adamyn taghayyndady» t.s.s. gu-gu әngime. Júrttyng olay dep oy týyine sebep te joq emes. Biylik tizginshilerining tegin súray kelsen, týbinen tuystyq tabarynyz sózsiz. Sóite túra, biz orystar ortagha týsip jatyr dep kijinemiz...

Ghasyrlar boyy últtyng gendik qorynyng saqshysy bolghan rulyq jýie qazaq últynyng aldynda ózining tarihy missiyasyn ayaqtaghan sekildi. Óitkeni, býgingi rushyldyq – memleketshildik týsinikten, últtyq birigeylikten asyp, toptyq mýddening deviyzine ainalghanday...

Elimizdegi ýlkendi-kishili biznestegi, sayasy qyzmettegi, jerlik basqarudaghy, jogharghy lauazymdy biyliktegi rulyq monopolizasiya – memlekettin, onyng ekonomikasy men qoghamdyq-sayasy mәdeniyetining damuyn tejeushi faktor ispetti. Kerek deseniz, bir ru ókilderining avtoritarly biylep-tósteu sayasaty – qoghamnyng ózge ókilderding narazylyghyna ainalyp ketu qauipi de joq emes.

Shynynda da, endi qazirgidey ru-rugha bólinip tartysatyn rushyldyq – ol qazaqty ydyratatyn kýshke ainalugha bet búra bastady. Kýnnen kýnge órship bara jatqan rushyldyq bizding últymyzdyng birligi men tútastyghyna qarsy júmys jasaugha kóshti (әriyne, soghan mýddeli toptyng qoldauynyng arqasynda). Qazaq halqy ghasyrlar boyy kózining qarashyghynday saqtaghan rular qauymdastyghy býginde baylyq pen biylikti qolyna alghan az ghana toptyng oiyn jýzege asyrudyng qúralyna ainalyp ketti... Búrynghy rulyq jýie qazaq halqynyng qalqany edi, endigisi - jýregine qadalar qanjary bolghaly túrghan synayly...

Áriyne, qazaqtyng ruishilik yrdu-dyrduy pighyly bóten kórshi-qolang men qazaqtyng alauyzdyghyna mýddeli missionerlik toptar ýshin taptyrmas olja! Sondyqtan da, olar osy bir taqyryptyq tezisterdi otqa may qúighanday órshite týsuge yqylasty bolady. Al onyng aldyn alu – qazaq biyligining qúzyrly organdarynyng qúzyretindegi sharua!

Sonymen, bizdegi rushyldyqtyng qazirgi sipaty qanday? Shekaranyng shetindegi hәm óz ishimizdegi otauyn bólekten izdeytin bóten oily toptardyng ruishilik tartysqa klanaralyq oiyn týrinen sipat berui qanshalyqty qauipti? Qogham túraqsyzdyghyna memlekettik basqarudaghy rulyq disbalans әser ete me? Rushyldyqtyng paydasy bar ma? Ol býgingi qoghamgha kerek pe? Biz sarapshylardyng sózin tyndadyq...

Rushyldyqtyng basty ziyany – aghayyngershilikti zannan joghary qongha mýmkindik beretindigi

Darhan Ábdik, jurnalist:

– Rushyldyqtyng sipaty qay kezde de birdey. Ol qanday da bir ortaq ruhany qúndylyqtargha ilanbay, mәseleni әdildikpen emes, sybaylastyqpen sheshuge tyrysu.

Rushyldyq qoghamda jalpygha ortaq qúndylyqtardyng qalyptaspaghanyn, últtyq moralidyng ornyqpaghanyn ghana bildiredi. Búl qoghamnyng tolyqqandy últ bolyp qalyptasa almay jatqandyghynyng belgisi. Óz otbasyn, әuletin, tughan jerin әrkim-aq jaqsy kóredi. Ol - zandy qúbylys. Alayda, azamattyqtyng belgisi – solardyng jolynda әdildikke núqsan keltirmeu! Qazaqtyng maqaly, «tura biyde tughan joq» deydi emes pe?..

Rushyldyq songhy 20-30 jylda ushyghyp barady. Sebebi, ony sayasy kýshter óz mýddesine paydalanugha tyrysady. Mening pikirimshe, býgingi rushyldyqtyng tabighaty búrynghy zamandaghydan kóp ózgerdi. Qazirgi zamanda rushyldyq shyn mәninde klandyq, qylmystyq maqsatta nemese sayasy ambisiyalardy jýzege asyru maqsatynda qúrylghan toptyng bәrligine ainaldy.

Songhy kezde sheteldik, onyng ishinde orystildi aqparattar ruishilik bәsekeni klanaralyq oiynnyng bir týri dep sipattap jýr degen pikirge kelsek, ókinishke oray dәl qazir Qazaqstanda osynday tújyrym jasaugha negiz bar.

Ádil saylau, sóz bostandyghy, azamattardyng teng haqy men zang aldyndaghy teng jauapkershiligi, әdil bәseke, biliktilikti talap etetin industrialdy qogham sekildi qúndylyqtar ornyqsa – rushyldyq ózinen-ózi joyylady.

Rushyldyqtyng paydasy joq. Al basty ziyany – jalpygha ortaq morali men prinsipterdi ayaq asty etetindigi, aghayyngershilikti zannan joghary qongha mýmkindik beretindigi, sol arqyly tolyqqandy últtyng qalyptasuyna ziyan tiygizetindigi.

Qazirgi memlekettik damu ýrdisi rulyq jýie atqarghan funksiyalardy ózgeristerge úshyratty

Ábdirashit Bәkirúly, әl-Faraby atyndaghy QazaqÚU filosofiya kafedrasynyng agha oqytushysy:

– Keyingi kezde jurnalisterdigh tarapynan osy taqyryp jóninde pikir bildiruimdi súraushylar qatary kóbeydi. Múnda basqa bir – kózge kórinbeytin tetikter iske qosyla bastaghan synayly: múny – qazaqstandyq qoghamnyng últtyq paradigmadan azamattyq qoghamgha qaray bet búra bastauynyng belgisi dep qabyldau kerek siyaqty. Biraq, jaqyn shet eldik iydeologiya talay jyldan beri, bayaghydan qalghan әdeti boyynsha qazaqtyng rulyq jýiesin «rushyldyq» retinde kórsetip, onyng shoghyn ýrleumen keledi. Olardyng aitatyn «memleket bolmaghan», «shekara bolmaghan» degen sózderi – osyghan menzeydi. Kezinde qazaqtyng әrbir ruy jeri men elin qorghau ýshin әsker shygharyp, ony ortagha qosyp otyrghanyn olar bilse de, bilgisi kelmeydi. Jalpy, әlemdik órkeniyet ýrdisine say qogham damuyn eki baghytta qarastyrghan dúrys: 1. Azamattyq qogham; 2. Últtyq dәstýrge negizdelgen qogham.

Azamattyq qoghamda últtyq erekshelikter ekinshi qatargha syrghyp − qoghamda últyna, dili men dinge bólinbeytin «adam qúndylyghy» algha shyghady. Ol kezde adamdar arasyndaghy qarym-qatynastar jalpyadamzattyq moralidik qúndylyqtar men memleket zandaryna sýienip jýzege asady. Zang jәne morali aldynda adam qúqy teng bolghandyqtan – qoghamda soghan say qatynas jýiesi ornaydy. Ayta keteyik, múnday jýie turaly nebir oishyldar «Izgilikti qala», «Meyirimdi qala» dep, myndaghan jyldar boyy aityp keledi. Biraq ol satygha jetu ýshin – qoghamnyng ózi belgili bir damu satylarynan ótui  tiyis. Biraq biz ol satygha әli jete almadyq...

Al Últtyq memlekette (ony «dәstýrli qogham» dep te ataydy) adamdardyn, memleket pen qogham arasyndaghy qarym-qatynastar belgili bir qúndylyqtar jýiesine, yaghni, sol memleketti qúryp otyrghan últ pen halyqtyng dәstýrine, saltyna sýienedi. Memlekettik zandar da sol salt-dәstýrdi qúndylyq retinde eskerip, soghan ýilestirilip jasalady. Búlay jasau adamdardyng sanasynda qayshylyq tuyndamauy ýshin asa qajet bolyp tabylady.

Bizdegi rulyq jýiening ghasyrdan ghasyrgha jalghasyp kele jatqany da  – onyng mәdeniyetimiz ben dәstýrimizben birigip ketkendiginen. Sondyqtan «rulyq jýiening boluy» sanamyzda qayshylyq tughyzbaydy. Biraq, qazirgi zamandaghy memlekettik damu ýrdisi, ondaghy jýrip jatqan prosester búrynghy dәstýrli rulyq jýie atqarghan funksiyalardy ózgeristerge úshyratty. Mysaly, qazir jerge qatysty belgili bir ónirdi dәstýrli iyeligi sanaytyn rulyq qauymdastyqtar joq. Sol sebepti, rulardyng da jerge qatysty «jeke jauapkershiligi» manyzyn joghaltty. Qazir memleketting qay jeri bolmasyn, ony  «búl − qazaqtyng jeri» dep sanaytyn týsinik qalyptasty. Sharuashylyq ýrdiste de solay – elimizde myn-myng adam enbek migrasiyasymen kóship jýr...

Al, endi, medisinalyq jәne genetikalyq túrghydan manyzdy rulyq dәstýrding «qyz alysu-qyz berisu» atty funksiyasyn әli de qaz-qalpynda saqtap otyrmyz. Búl óte dúrys, sebebi, ony azamattyq qoghamgha say «zang qúqyna» berip jibersek – ol qazaq dýniyetanymy túrghysynan tiyimsiz bolyp shyghady jәne ol prosesti zanmen rettep otyru esh mýmkin emes. Odan bólek, osy mәselede dәstýrden qol ýzu – qazaq últynyng ózge de dәstýrlerin qiratugha, sóitip, últtyng óz ereksheligin joya bastauyna jol ashyp berer edi. Onyng qatarynda: rulyqtan tuyndaytyn, biraq, últty biriktirushi «bauyr-qaryndas», «qúda-qúdaghiy», «naghashy-jiyen», «bóle», «kýieu», «qúdasha» jәne t.b. qúndylyqtar bar. Biz sony joyyp alar edik. Ol, óz kezeginde, osy úghymdargha say qalyptasqan «syi-qúrmettik» qatynastardy joqqa shygharyp, aqyr sonynda, «bir atadan taraytyn Alash júrty» degen basty qúndylyghymyzgha soqqy berer edi! Ar jaghyn ózderiniz payymday beriniz...

«Pәlen ru biylep jatyr» degen pikirdi «mәselening mazmúny emes, kóbigi ghana» dep sanaymyn. Sebebi, býginde kez kelgen ónirding basshylaryn taghayyndau ortalyq arqyly ghana jýzege asady. Onyng ózinde, bilikti basshylar jergilikti halyq arasynan shyghyp jatsa – oghan ortalyq ta qoldau kórsetuge mәjbýr. Búl prinsip «rulyq» shenberden shyghyp, «jergilikti jerding jaghdayyn jetik bilu» siyaqty iskerlik-kәsibiylik prinsipke qúrylady. Biraq, búl jerde bir «no» bar: ol – memlekettik basqaru jýiesindegi «memleketshildik» prinsiypining saqtalmay, ony «jershildik», «rushyldyq», «tamyr-tanystyq», «jeke basqa berilgendik» prinsipteri almastyryp, tipten, odan soraqysy «jaghympazdyq», «paraqorlyq» siyaqty kelensiz qúbylystardyng oryn aluy kezdesude. Sonyng saldarynan biyliktegi basshynyng ózi basqaratyn ónirge degen jauapkershiligi tómendep, onyng lauazymy «uaqytsha, biylikke barar baspaldaqtyng bir satysy» retinde ghana sanaluyna mýmkindik payda bolady.  Sóitip, eger, biylik «uaqytsha» bolsa, onda, qanday basqaru prinsiypi oghan qolayly? Áriyne, eng aldymen – sybaylastyq. Sodan keyingi oryndarda ghana «rushyldyq», «tanystyq», «jaghympazdyq» siyaqty qatynastar túrady. Alayda, avtoritarlyq qoghamdarda biylik satysy joghary órmelegen sayyn − bәri oryn almastyrady. Ol dengeyde endi «rushyldyq» pen «tuystyq» roli kýsheye bastaydy... Búl zandylyq – barlyq monarhiyalyq, avtoritarlyq qoghamdardyng tabighatynan tuyndaytyn zandylyq. Oghan qazaqtyng dәstýrli «rulyq jýiesinin» esh qatysy joq dese bolady!

«Klanaralyq» pen «ruaralyq» (rushyldyq) degenning arasynda jer men kóktey aiyrmashylyq bar. Mәselen, keng maghynasynda, «klanaralyq» degenimiz − baylyq pen biylikti bólisu kezinde órshiytin qatynas týri. Klandar óz maqsaty ýshin qajet bolsa «rushyldyqty» syrghyta salady. Sondyqtan, oghan rushyldyqtyng әseri janama týrde boluy mýmkin. Al, key jaghdayda, «qazaq rushyldyghy» «klanaralyq» qatynasqa kedergi bolyp shyghady. Býginde «ontýstýk», «soltýstik» jәne t.t. bólinetin klandardyng geografiyalyq ataulary  shartty týrde ghana.  Olardyng is-әreketi rulyq negizde emes, ekonomikalyq-sayasy negizde týzeletindikten – olar býkil memleket auqymyn qamtidy. Endeshe, búdan men bәlendey rushyldyqty kórip túrghanym joq. Mýmkin, bastapqy detonator retinde ol belgili bir mindetin atqarghan bolar. Biraq, odan әri qaray klandar óz betimen «ómir sýruin» jalghastyrady.

Al, rushyldyqtyng paydasy bar ma? Búghan jauap beru de onay emes. Nege? Sebebi, bizde «rushyldyqqa nazar audarmaytyn» alyp óndirister óte az. Al, «shaghyn jәne orta» dep atalatyn biznes ne kәsipkerlik, әdette, tuystyq jәne rulyq negizde payda bolatyny – qalypty jaghday. Onyng esh sókettigi joq, qayta, Karnegy boyynsha osylay boluy da kerek. Óitkeni, shaghyn kәsiporyndy odan әri damytu ýshin újymdyq maqsattyng ortaq boluy manyzdy. Ol maqsat bir-birine jaqyn adamdar arasynda aldymen payda bolady. Bizdegi jaghdayda – «bir ata balalarynda», «tuystar men rulastar arasynda» jýzege tezirek asatyny jasyryn emes. Búl – pozitivti jaghday. Úrpaqtar arasyndaghy sabaqtastyq osylay jalghasyn tabady. Búl – qazaq últynyng irgetasyn ústap túrghan qúndylyq.

Alayda, kәsiporyn keneygen sayyn, óndiris damyghan sayyn – tuystyq qatynasty kәsipkerlik pen kәsiby biliktilik almastyra bastaydy. Rushyldyq ekinshi qatargha syrghy beredi. Sondyqtan, qazirgi kezde, jogharghy buyndaghy rushyldyqty tejey otyryp, ony shaghyn kәsipkerlikke  qaray búra alsaq – Qazaqstan kóp nәrsede ekonomikalyq tәueldilikten qútyla bastaydy. Azamattar da óz qúndylyghyn týisine bastaydy. Búl – otansýigishtik qasiyetting qaynar bastauy!

Qazaqtyng ghasyrlargha sozylatyn rulyq jýiesi osylay bolghan, ol әli de paydasyn tiygizetin quatqa iye. Sondyqtan, ony belgili bir klandardyng qúralyna ainaluyna qogham bolyp, últ bolyp qarsy túruymyz qajet. Al onyng avangardynda ozyq oily, jan-jaqty bilimdi jastarymyzdyng jýrgeni abzal. Qogham tarapynan osynday talap kýsheygen sayyn – biz de búl keselden qarqyndy týrde aryla beretin bolamyz.

Qazirgi zamana aghymy bizge osynday memlekettik jәne qoghamdyq damudyng nobayyn úsynyp otyrghanyn últ bolyp sezine bastasaq – qiynshylyqtyng bәrin jenip shyghatynymyzgha men senemin!

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz