Ótkende Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng "Abay jәne HHI ghasyrdaghy Qazaqstan" atty maqalasy jariya boldy. Onda Abaydyng 175 jyldyghyn oray Abay turaly filim týsiru kerektigin aitty. Abay turaly filim qanday boluy kerek? Ony kim týsirui kerek? t.b. Biz Qazaqstannyng halyq әrtisi, rejisser, kinossenarist Talghat Temenov myrzany sózge tartyp, súhbat qúrdyq.

- Talghat agha, ótkende ghana preziydent Q.Toqaev Abay turaly maqala jariyalap, onda Abay turaly filim týsiru kerektigin aitty. Áueli osy jayynda pikirinizdi bilsek...

- Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng Abaydy eske alyp, oghan qayta ainalyp soghyp jatqany ýlken quanysh. Ózderiniz bilesizder ótken jyly ol kisi Abay ólenderinen estafeta jasap, Abaydyng 175 jyldyghyna erekshe kónil bóletinin aitty.

Meninshe, Abaygha kýnde oralyp túrsaq ta artyq bolmaydy. Óitkeni Abay - bizding ruhany temirqazyghymyz. Ol bizding ar-ojdanymyz. Sondyqtan Abay turaly derekti, kórkem kino týsiru, spektaklider qoi óte quanarlyq nәrse. Óitkeni qazirgi úry-qary tolyp ketken, jemqorlyq jaylaghan qoghamda Abaydyng ruhany múrasy bizge auaday qajet. Sebebi, sol qylmysty jasap otyrghandar Abaydy oqymaghandar der edim. Áytpese, Abaydyng kez-kelgen óleni sol toghysharlargha arnalghan.

- Abay turaly filimdi kim týsiru kerek?

- Men ótken jetide "Qazaqfilimge" bardym. Sonda Abay operasyn reseylik kinorejisser Egor Konchalovskiyding týsiretinin estidim. Bireuler solay dep úsynys aitypty-mys. Biraq, ony kim aitqanyn bilmeymiz. Múny bireuler Nataliya Orynbasarovanyng aldynda jaqsy attanu ýshin aitty ma nemese Mәskeuden maman shaqyrttyq dep maqtanu ýshin aitty ma, bilmeymin.

Kózimizding qarashyghy - Abaydy qazaq rejisserlerine senbey, syrttaghy bireuge beremiz degen oidyng ózi qauipti. Biraq, búl óte úyat nәrse. Sonda, bizde sol operany týsiretin adam jetpey qalyp pa? Men múny danghaza, ataqqúmarlyq deymin.

Eger Manas turaly filim týsirilse, ony tek qyrghyzdar týsiredi. Sol siyaqty Abay turaly kinony da tek qana qazaq rejisseri týsirui kerek.
Mәselen, Pushkin týsiriletin bolsa, ony tek qana orys týsirui kerek. Balizak bolsa, ony tek qana fransuz týsirui kerek. Mysaly týrikter nege óz serialdaryn ózderi týsirip jatyr. Kemal Atatýrikti kim týsiredi? Týrikter týsiredi. Sol sekildi nege Abaydy basqa adam týsirui kerek?! Men sony týsinbeymin. Búl Abaydyng aruaghyn syilamau degen sóz. Búl masqaralyq. Búl soqyrkóz sheneunikterding istep otyrghany. Búl kreslosyn bir kýn saqtap qalghysy kelip otyrghan adamdardyng istep otyrghany. Búl halyqtyng qarjysy, sondyqtan halyqtyng rejisseri týsiru kerek!

Taghy bir aitarym - byltyr "Últtyq kinony damytu ortalyghy" deytin qúrylyp, oghan Gýlnara Bolatovna Sәrsenova deytin hanym kelipti. Onyng qazaq kinosyna qaytip jany ashitynyn bilmeymin. Óitkeni olardyng óndiriske jiberip jatqan kinolarynyng bizding últtyq kinogha qatysy joq. Memlekettik tilde, qazaq tilinde sóiley almaytyn adam Abaydy qaytip oqidy? Búl masqara emes pe?!  Bizge Abaydy tәrjimadan oqityn adam emes, bizge Abaydy týpnúsqadan, qazaq tilinde oqityn adam kerek! Búl býgingi ómirding zany! Búl Abaydyng zany! Bayaghyda bir eski aitqan eken ghoy, "bir qoyymnyng soyylary haq. Kim soysa da qasapshy soysyn" dep. Sol aitpaqshy, Abay da aitar ma edi, "Meni kim týsirse de - mening tilimdi, mening dilimdi, mening janymdy, mening ruhymdy, mening oiymdy týsinetin adam týsirsin" dep...

- Búl filimdi sheberlikpen týsiredi degen bir-eki adamnyng atyn atay alasyz ba?

- Ony qazaq rejisserining Abaygha jaqyny týsiredi. Qalyptasqan, Abaydy týsinetin, onyng filosofiyasyn týsinetin adam týsirui kerek! Ol ýshin biraq nәrse - kәsiby mamandar kerek. Jәne ol qazaqtyng dәstýrin, tilin, mәdeniyetin, әdebiyetin, tarihyn, psihologiyasyn, bolmysyn biletin, sonyng ishinde Abaydyng janyn týsinetin adam bolu kerek. Abay onyng piri bolu kerek. Jambyl: "Mening pirim - Sýiinbay, sóz sóilemen syiynbay" deydi, sol sekildi kim týsirse de, "Mening pirim - Abay" dep bastauy kerek.

- Al, filim, filimning aitar oiy qanday bolu kerek?

- Abaydyng kez-kelgen qara sózi bir-bir kinogha layyq nәrse. Onyng kez-kelgen óleninen bir-bir kino jasaugha bolady. Jalpy, biz Abaydy tek aqyn ghana emes, ýlken filosof retinde, onda da tek ótken ghasyrdyng filosofy emes, osy zamannyng da, keler ghasyrdyng da úly oishyly retinde kórsetuimiz kerek. Sol oishyldyng óz zamanynda kórgen qiyndyghy, azaby, qorlyghy, mahabbaty, taghdyry, shygharmashylyq joly, onyng tobyrmen alysuyn kórsetuge tiyispiz. "Mynmen jalghyz alystym kinә qoyma" degen Abay filosofiyasyna mәn beruge tiyispiz. Áriyne, Abaydyng balalyq kezi bar, jastyq shaghy bar, mahabbat kezeni bar, Toghjan men Aygerimge kezdeskeni bar. Onyng bәri bólek-bólek әngime. Biraq, qazirgi kýnge mynmen jalghyz alysqan Abay kerek.

- Osyghan deyin de Abay turaly týsirildi. Jәne bir emes... Olar jayly ne deysiz?

- Endi ótkenge tas atyp keregi joq. Ártýrli kinolar boldy. Biraq, maghan janyma jaqyny - Qaliybek Quanyshbaev oinaghan Abaydyng kinosy ghana.

- Eger osy filimdi týsiru turaly úsynys sizge aitylsa she?  

- Nege bolmasyn? Shәken Aymanov osy Abaydy týsiremin dep jýrip, Mәskeude qaytys bolyp ketti ghoy.  Nege týsirmeske? Abaydy bir adam bilse mendey-aq bilsin. Úsynyp jatsa týsiruge dayynmyn. Biraq, bizding pysyqaylar oghan mýmkindik bere me, bilmeymin. Óitkeni men olardyng aitqanyna kónbeymin. Mening óz Abayym bar. Al, olargha "Mәskeuden shaqyrdyq", "Amerikadan shaqyrdyq" degen ataq kerek shyghar...

- Eger úsynys týsse, sizge búl filimdi týsiru ýshin qansha qarajat kerek?

- Ony produserler biledi ghoy. Biraq, Abaydan ayaghan aqshany it jesin.

- Rahmet agha! 

Súhbattasqan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz