Ámseden qazaq dese, tóbe shashy tik túratyn RF BAQ ishinde «IA Regnum» saytynyng orny bólek. Onyng elimizdegi jaghdaygha qatysty qyrsyqty oy aitatyn әm shyndyqtan aua jayylghan pikirin bildiretin Maksim Kaznacheev syndy almatylyq sayasattanushysymaghy bar.

Elimizdegi kez kelgen qazaq mýddesin ayaqqa taptaytyn týrli taqyryptargha qalam tartatyn «IA Regnum» jornalshysy Evgeniya Kimning tarihy otanyna oralushylargha qatysty tolyp jatqan problemalardyng ónin teris ainaldyrghan «Vam zdesi ne rady: Neudobnaya pravda o repatriantah kazahstana y ih budushem» degen Maksim Kaznacheevtan alghan súhbatynyng astarynda ne jatyr?!

«Biz sizderge qúshaq jaya almaymyz: Qazaqstandyq repatrianttar jәne olardyng bolashaghy jayly qolaysyz shyndyq»

Qazaqty shapqa týrtip mazaq qylghangha aiyzy qanatyn tilshi: «Qazaqstan oralmandargha qalay qaraydy?» degen alghashqy saualyn qoyyp oghan Maksim Kaznacheev tarapynan:

«Dvoystvenno. Napriymer, predstaviytely nasional-patrioticheskih grupp govoryat o tom, chto vozvrashenie etnicheskih kazahov na istoricheskui rodinu nujno dlya uvelicheniya doly kazahov v obshey chislennosty naseleniya. Po ih mnenii, eto garantiruet sohranenie vnutripoliticheskoy stabilinosti. Na chem osnovyvaitsya ih vyvody mne neponyatno.

Pochemu provoditsya pryamaya svyazi mejdu etimy prosessami, nujno sprashivati u niyh. Vedi esti ogromnoe kolichestvo monoetnichnyh stran, kotorye razdiraitsya vnutrennimy konfliktamy y protivorechiyamiy.

Ety gruppy trebuyt vozvrasheniya repatriantov, a vlasty ne hotyat lishniy raz konfliktovati. Nekotoroe vremya nazad byl nalajen prosess po organizovannoy repatriasii. Programma nazyvalasi «Núrly kósh» («Svetlyy pereezd») y byla utverjdena praviytelistvom v konse 2008 goda.

Ee zapustili, no posle janaozenskih sobytiy 2011 goda ona byla zamorojena. V itoge skladyvaetsya dvoystvennaya situasiya. S odnoy storony, vlasty Kazahstana pytaytsya rabotati v etom napravleniy y zaigryvati s nasional-patrioticheskimy nastroeniyamy v Kazahstane. V drugoy, esti chetkoe ponimanie togo, chto dannyy vektor deyatelinosty ne vsegda vyigryshnyi» degen jauap alady.

Kaznacheevting sózinshe, etnikalyq qazaqtardyng Qazaqstangha kóship keluin eldegi últtyq-patriottyq toptardyng ókilderi ghana qarsy alady. Búl Kaznacheev sekildilerge mýlde týsiniksiz qadam eken. Ol taghy sheteldik qazaqtardyng kóptep kelui elde túraqsyzdyq tudyruy mýmkin dep «alandaydy».

Qazaqstandy monoetnikalyq el dep sarnaghan «sayasattanushy» etnikalyq qazaqtardyng kóptep kelui elde ishki janjaldar tudyrady dep soghady. Sózine dәlel retinde 2011 jylghy Janaózen oqighasyn aitypty. Osy oqighadan keyin 2008 jyly qolgha alynghan «Núrly kósh» baghdarlamasy toqyraugha úshyrady degendi aitady. 2011 jylghy Janaózendegi oqigha jana ghasyrdaghy qazaq qasiretterining biri. Al ony Kaznacheev sekildiler әdeyi búrmalap, halyqtyng qandy jarasyna túz seuip otyr!...

Kaznacheevting aituynsha, Olardyng orystildi ortagha sinispeuining ekonomikalyq, әleumettik jәne psihologiyalyq sebepteri bar eken. Búlar Qytaygha, Manghúliyagha, Iran men Týrkiyagha syimay, odan óz ornyn tappaghandyqtan qazaq memleketine alaqan jayyp aghylady eken. «Olargha materialdyq kómekting kórsetilui jergilikti halyqtyng zyghyrdanyn qaynata týsude» deydi Mәkeng aidy aspangha shygharyp. Búnday jaghdaygha Qazaq Eli 1990 jyldyn  ayaghynan beri jolyghyp otyr eken. 

«Qazaqstangha oralghan, qarjylyq kómekke múqtaj azamattar» - dep soghady «sayasattanushy»: «Olargha kómektesuden el budjetine auyr salmaq týsip otyr. Oralmandargha qarjy bólgenin kórgen, salyq tólep otyrghan jergilikti halyq búghan narazy» - dep halyqtyng arasyna kópe-kórneu ot tastay sóileydi. 

Ári olardy ornalastyruda jibergen biylikting qateligin de «elim dep kelgen qandastarmyzgha jaba salushyqty» myna tómendegi oilardan angharasyzdar:

«Oralmany pereezjant v Kazahstan y nachinait vesty sebya ocheni interesno. Ony schitait, chto gosudarstvo y obshestvo vsyo y vsegda im doljny. Ony deystvuyt v logiyke: «my svoi, my pereehali, pomogayte nam — dayte nam zemlu, skot, jilie y prochie blaga...

...V naibolee yarkoy forme eto proyavilosi v 2006 godu. Togda na okraiyne Almaty proizoshly samozahvaty zemelinyh uchastkov pod jilishnoe stroiytelistvo. Chasti samozahvatchikov byly pereselensamiy.

Drugoy priymer – Janaozen. V sovetskie vremena eto byl rabochiy poselok vahtovikov, a seychas stal 100 tysyachnym gorodom pereselensev. Ludy tuda ehaly selenapravlenno s mysliu o tom, chto budut rabotati neftyanikami. Eto ne shutka. 

U nih net kvalifikasii, net sootvetstvuishego obrazovaniya, net voobshe nichego. Toliko jelanie zarabatyvati mnogo ne zatrachivaya usiliy.

To esti pereselenes priyezjal v zapadnuiy chasti Kazahstana y vpolne seriezno ojidal, chto poluchit rabotu vodiytelem s zarplatoy v dve tysyachy dollarov ily uborshiysey za poltory tysyachi. Eto ne edinichnye sluchai, a povsemestnye nastroeniya.

Posle takih rezulitatov y sobytiy 2011 goda programma «Núrly kósh» byla postepenno svernuta. Okazalosi, chto vozmojnosty gosudarstva y jelaniya pereselensev ne sovpadaliy.

Seychas optimizm po povodu pereselensev razdelyait toliko v nasional-patrioticheskoy srede. Ostalinye – biznesmeny, predstaviytely sentralinoy y mestnoy vlasty skeptichesky osenivait etu iydeiy». 

Kaznacheev etnikalyq qazaqtar ýkimetten jer, mal, baspana jәne ózge de artyqshylyqtar talap etedi dep soghady. Onymen qoymay, «olar bilimi joq, eshtenesi joq. Tek kýsh júmsamay-aq kóp aqsha tapqysy keletinder» deuge deyin jetedi.

IYә, әlem elderine taryday shashylghan qazaq tek qazaq tildi qazaqtargha ghana kerek. Al, qazaq tildi qazaqtardy naspat deu orys tildilerding eldi ekige bólgen býldirgi әreketi.

Sonymen, qazaqtyng suyn iship, auasyn jútyp jýrgen Maksim TMD-nyng qay jerinen kelse ol jerinen kelsin, tek QHR men Manghúliyadan kelgen oralmandardyng elimiz ýshin esh qajeti joq degen pikirdi ashyq aitady. Olar tiptik kerek deseniz, el shinde dýrbeleng tughyzyp, últaralyq dýrdarazdylyqty ta qozdyratyn faktor bolyp tabylady eken.

Osy orayda:

«Pervyy y osnovnoy – znanie yazyka. Osnovnaya massa ludey pereselyaetsya iz byvshih respublik SSSR. V silu obshego sovetskogo proshlogo, blizkogo mentaliyteta y znaniy russkogo y kazahskogo yazyka ih legche adaptirovati k jizny na istoricheskoy rodiyne. U pereselensev iz Kitaya y Mongoliy etih preimushestv net.

Dolya oralmanov iz Kitaya sostavlyaet ot 16% do 20%. Iz obshego chisla pereselensev v million chelovek, dolya repatriantov iz KNR – 160 tysyach» dep múnyn shagha kele, - «Predstavite, podavlyanshee bolishinstvo ne znait yazykov – ny kazahskogo, ny russkogo. Eto avtomatichesky delaet ih nekonkurentosposobnymy na rynke truda.

 Eto znachiyt, chto dlya nih nujno vosproizvoditi iskusstvennui sosialinui sredu, v kotorui nujno postoyanno y dliytelino vlivati sredstva iz budjeta. Bez garantirovannogo rezulitata» dep ótirikti soghyp ta jiberedi.

Kaznacheev qyza kele «Qytay men Mongholiyadan kelgen qazaqtar til bilmeydi - qazaqshany da, orys tilin de bilmeydi. Búl olardy avtomatty týrde enbek naryghynda bәsekege qabiletsiz etedi. Sóitip, olar ýshin budjetten ýnemi qarjy bólip otyrugha tura keledi» - dep silteydi.

Ony osy ótiriginen ústap alghan tilshi «Qytaydan kelgender qazaq tilin óte jetik biledi. Siz nelikten til bilmeydi dep uәjdaysyz?» dep qarymta súraq qoyghan shaqta, Mәkeng sasqan ýirek artymen jýzedining kerin keltirip: 

«Skoree vsego, eto jiytely seliskoy mestnosty v Kitae. Ustnyy kazahskiy yazyk – eto osnovnoy rabochiy instrument, y ony im vladeit. Ya govoru o pisimennoy rechi. Pisati y chitati na kirilliyse ily latiniyse ony ne umeyt.

Pisimennyy kazahskiy yazyk repatriantov iz KNR osnovan na arabskoy vyazi. Pisimennyy kazahskiy yazyk repatriantov iz Mongoliy – na kirilliyse. Oralmany iz Uzbekistana vladeit kazahskim yazykom na kirilliyse y latiniyse. Etnicheskie kazahy iz Tursiy pishut na latiniyse.

Problema v tom, chto pereselensy iz KNR mogut razgovarivati y ponimati drug druga, no pisimennye teksty ony uje ne ponimait. Eto nigde ne afishiruit» dep óz janynan esh shimirikpey jalghan dolbaryn qosa salady.

Mine, osylaysha qazaqsha sóilegenimen әm jazyp әm oqy almaytyn qandastarymyzdyng kelgen jaghyna qayta kóshui qalypty jaghday eken. 

«Sredy vozvrashayshihsya obratno pereselensev vysokiy prosent repatriantov iz Kitaya y Mongolii. Ludy v silu vysheopisannyh problem s neznaniyem yazyka, neponimaniyem kulitury nesposobny adaptirovatisya y vozvrashaytsya obratno»,- delinip, biylik qonystanugha úsynghan jaqtaghy ózderine jat orys tildi ortany jatsynu faktory tasada qalady.

Qazaqtardyng óz otanyna kóship kelui últtyq iydeya men qúndylyqtargha óz salqynyn tiygizip jatqany Maksim Kaznacheev qabyrghasyna qatty batady eken. Osy orayda qandastaryn kóshirip әkelgish El Ýkimeti óz (slavyan tekti) azamattarynyng mýddesin ayaqqa taptauda ekenin de esinen esh shygharmapty. 

Maksim Kaznacheev - Qazaqstan azamaty. Onymen qoymay «sayasattanushy» degen at-ataghy taghy bar. Sóite túra, ózge elding basylymyna óz elindegi әleumettik jaghdaydy búrmalap, auyzyna kelgenin aityp súhbat berip otyr. Qazaqstan azamatynyng sheteldik basylymgha úshqary kózqarasqa toly búnday súhbat berui qanshalyq oryndy?!

Onymen qoymay, Qazaqstangha kóship kelgen etnikalyq qazaqtardy «bilimi joq, týgi joq, tek ýkimetke qol jayghandar. Elde ishki kiykiljing tudyryp, túraqtylyqty býldirushiler» deui el túrghyndary arasynda alauyzdyq tudyratyn úshqary pikir. Sonymen qatar, ol «oralmandardyng keluin últtyq-patriottyq toptar ghana jaqtaydy» - dep 18 mln qazaqstandyqtyng atynan kesip-piship pikir aityp otyr. Búl da zandyq jauapkershiligi quzastyryluy tiyis mәsele.

El ishin alatayday býldiretin osynday súhbat bergishter jauapqa tartyla ma, joq pa?!

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz