QR Preziydenti Q-J.K.Toqaevtyn,
Qazaqstan halqynyng nazaryna

(auylgha asar!)

Kosmosty iygersek te, qanshalyqty
damysaq ta, týbi biz auylgha oralamyz

Aldaghy ómirdi kózge elestetsek bir 30-40 jylda әlemdik órkeniyetting damyghany sonshalyqty jasandy intellekt, ýiinde qyzmet etetin robottar, mashinanyng ornyna magnitti jastyqpen kez-kelgen jerinizge bara alasyz, osy siyaqty basqa da tehnologiyanyng jetistikteri Sizdi raqat ómirge alyp keledi. Tipti jasynyz da 150 jylgha deyin úzaruy da mýmkin. Biraq múnday tynymsyz, informasiyalyq megaqalada túru adamdy sharshatatyny anyq. Sondyqtan, tehnologiya jetistikterining arqasynda biz qanshalyqty algha ketsek te,  bәribir bir kezderde biz auylgha oralamyz. Sebebi, auyl – shyqqan tegimiz, al ekinshi jaghynan, adamgha eng keregi, kórkem tabighattyng taza auasy, suy, jer ananyng kiyeli topyraghy, ekologiyalyq taza taghamdar, auyldyng jangha jayly tynyshtyghy. Ásirese tvorchestvo adamdary ýshin auyl – taptyrmas kenistik, shabyt qaynary. Qazirden bastap-aq tvorchestvolyq auyldaryn ashu kerek. Ár adamgha «baratyn auylyndy erterek dayynda, týlep shyqqan auylyna, tabighatyna kómektes» demekshimin. Auylda túratyn ziyalylardyng tiziminen shyghyp qalsan, keshigip barghan uaqytynda seni qabyldamay qoysa, baqytsyzdyq degen osy bolmay ma?! Auylyna qarap azamatyn taniyq!

Biz kim edik, qazir kimbiz, qayda bara jatyrmyz, ne isteu kerek?

Osy súraqtyng sheshimin tabu ýshin biz, eng aldymen, tarihymyzgha jýginemiz. Óitkeni tarihty bilmey, bolashaqty boljau mýmkin emes. Búl kiyeli jerde dýniyejýzi damuynyng tarihy logikasyn, kóp ghasyrlyq evolusiyasyn eske alsaq ta bolar. Mysaly, ejelgi Euraziya, Qazaqstan jerinde tas ghasyry, qola, temir dәuiri, skiyf, saq, ghún, qanly, ýisin memleketteri, týrki qaghanattary, t.b. orta ghasyrlyq memleketter men handyqtar bolghany belgili. Kaspiy tenizinen Qytaygha deyingi aralyqtaghy alyp kenistikte bizding órkeniyet tarihymyz bolghanyn bilemiz. Arghysyn aitpaghanda, bizding tegimizding «Týrki» dep ataluynyng ózi V-VI gh. jana dәuirge deyin Qytay, Arab, Iran, Siriya jazbalarynda bar. Naqtyraq aitar bolsaq, bizding tarihymyz sonau Shaybany Ábilqayyr hannan әldeqashan búryn bastalyp, sonan song Kerey men Jәnibek handar, Qasym han, t.b. kóptegen handardyng esimderimen jalghasyn tauyp, Qazaq memlekettiligi degen ataumen qosa jýrgen edi. Mine, sol kezdegi el taghdyry handar men batyr babalarymyzdyng qolynda bolyp, úlan-ghayyr jerimizdi bógde elge bermeu ýshin baryn salghan bolatyn. Óitkeni olar qazaq jerin nyghaytuda, qazaqtardyng ýstemdigin ornatuda  orasan zor әreketterge bardy. Qazaq halqy shamasy 3000 jyldyq tarihy bar týrki etnosy retinde tanylghan arghy zamandy aitpaghannyng ózinde, 550 jyldyq handyq tarihynda asa auyr sayasi, ruhani, әleumettik-ekonomikalyq prosesterdi basynan keshirdi.

Ata tegimizge kóz jibersek, tarihta biz siyaqty imperiyalyq oy men is jasaghan halyq az. Olardyng qatarynda Rimlyan, grek, parsylarmen qatar týrki halyqtary bar ekendigin, әsirese, jastarymyz úmytpauy kerek. Búl tektilik genofondymyz  XXI ghasyrda qazaq elinin, jalpy týrki әlemining qayta týleuine negiz bolady dep senemin.

Biz dýniyejýzindegi elderdi tarih tarazysyna salar bolsaq, әr elding damu tarihy әr qily. Aytalyq, eng aldymen biz Qytaydyng 5 myng jyldyq tarihyn, ózimizding 3 myng jyldyq tarihymyzdy, Aziya men Europanyn damuyn zerdelesek, sonymen qatar qazirgi jahandanu prosesindegi janalyqtardy elekten ótkizer bolsaq, bir oy tuady. Bizding shyghys halyqtarynyng tarihyna keler bolsaq, taghdyr bizge 2 tarihy mýmkindik berdi. Birinshisin biz paydalana almadyq, ol ketti. Al ekinshi mýmkindikti endi tiyimdi paydalana almasaq, ne alpauyt memleketterge jútylyp ketemiz, ne ómir boyy mәngi shiykizat eli bolyp solargha qyzmet etemiz. Taghdyr bizge osynday súraqty kóldeneng qoyyp otyr.

1-shi mýmkindik degenimiz – búdan 1000-1500 jyl búryn bizder, shyghys elderi damyghan edi. Sonyng dәleli retinde ghúlama ghalymdarymyz әl-Farabi, Ibn-Sina, Úlyqbek, t.b. syndy ghúlamalar matematika, medisina, filosofiya salalary boyynsha әlemdik dengeydegi ozyq oily janalyqtardy ash qandyghyn aita alamyz. Europa sol  uaqytta artta qalghan edi. Týrki tegi Shynghyshannan bastap, Qúbylay, Ámir Temir t.b. jarty әlemdi basyp aldy, biyledi. Mysaly, bir Qúbylaydyng ózi, úrpaqtarymen tolyq Qytaydy, Sun imperiyasy men Vietnamdy qosa, 100 jyl boyy biyledi. Pekinde otyryp, olar Qytaydyng órkeniyetin damytugha qyzmet etti, ortalyqqa kýrish әkeletin kanal salghyzdy t.b.

Keyingi 500 jylda Europa memleketteri  shyghystan, sonyng ishinde týrkilerden qanshama janalyqtardy alyp, jylu mashinasyn jasap, teniz kóligin, zauyt-fabrikalar salyp, óndiristi qarqyndy damytyp óndiris revolusiyasyn jasady. 2012 jyly London olimpiadasy ashylghanda, olardyng tarihy damuyn kórdik. Dýniyejýzindegi eki úly imperiya ─ Qytay men músylman elderi qalyp qoydy. Keyinnen  Europada: Eynshteyn, Niuton, Edison, Faradey shyqty, Gegeli, Rikardo, Marks, t.b qoghamnyng damuyna ýles qosty. Qazir sol Europa bizge ýiretude. 

Álemdik top-uniyversiytetter de batys elderinde, Amerika Qúrama Shtattarynda shoghyrlanghan. Al sol shet elderge bilim quyp baryp jýrgen  jastar, ilim beruding qaynar kózi – bizding Shyghys bolghandyghyn bilip jýruleri kerek. Empirikalyq ilimder, ómir men dýnie jaratylysy turaly mәseleler, danalyq, teren  filosofiya, t.b.barlyghy da Ýndistan, Qytay osy býgingi Aziya jerinen bastau alady. Islam órkeniyetining ózi ghylym men mәdeniyetke kóp nәrse berdi. Alayda, onyng bәrine «kapitalistik», «rasionaldy  ruh» bergen Batys boldy. Osylaysha, HII ghasyrdan beri Qarahanid dinastiyasy qúlaghan song Týrki órkeniyeti tereng kýizeliske úshyrap, taghy basqa sebeptermen biz ózimizding bay, tereng negizimizdi ózimiz jalghap alyp kete almadyq. Biraq Qytay keyingi 20-30 jyldyng ishinde ekonomikasyna serpilis jasap, qazir dýniyejýzin moyyndatyp, AQSh-tan keyingi ekinshi oryngha shyqty. 

Al endi 2-shi mýmkindik degenimiz – ol bizding   ata-babalarymyzdyn  nayzanyng úshymen, bilekting   kýshimen bizge qaldyrghan múrasy. Ol tabighy qazba baylyqtary men adam  kapitaly. Qazaq halqynyng boyyndaghy tektilik, qan tazalyghy, ghalymdardyng zertteui boyynsha, intelektualdyq әleueti joghary úrpaqtyng qalyptasuyna әser etedi eken. Demek, últtyq genefondymyz da tabighy baylyqtarymyz siyaqty bizding ýlken basymdyqtarymyzdyng biri. Degenmen, dýnie jýzinde eng bay elderding birimiz, biraq әli de kedey túramyz. Nelikten? Eng bastysy, jahandanugha jútylyp ketpey, osy qyruar baylyqty halyqtyng iygiligi ýshin tiyimdi paydalanu. Aldymyzdaghy negizgi maqsat – órkeniyetti elderding qataryna qosylu. Eskishe aitqanda, nardyng jýgi qazirgi úrpaqtyng moynyna týsip otyr. Búl tústa sapaly, bәsekege qabiletti, ruhy joghary adamy kapitalymyz negizgi róldi oinaydy.

Ejelgi Týrkistan bayyrghy ruhany ortalyq retinde Úly Jibek jolynda erekshe oryn iyelengendigi tarihtan mәlim. Dýniyejýzilik atlasty alyp qarasanyz, Orta Aziya aumaghynda ejelden kele jatqan Týrkistan, Samarqand, Búhara, Taraz siyaqty iri qalalar bar. Býkil tarihty tarazylar bolsaq, óte erte kezenderdi almaghannyng ózinde,VI-VIII ghasyrlarda osy ónirde Týrki qaghanaty, bylaysha aitqanda, týrki tildes halyqtar ómir sýrgen. Sol Týrik qaghanatynda ejelgi Týrkistan qalasy ruhany ortalyq retinde tarihy oryn aldy. Keyin tarihtyng aghymyna baylanysty týrkitildes  halyqtar әr tarapqa shashyrap ketti. Mysaly, biraz týrikter Anadolygha ketti, sol jaqta damuynyng arqasynda «Osman imperiyasyn» qúrdy, keyin Kemal Atatýrikting revolusiya jasauynyng nәtiyjesinde, jana órkeniyetti memleket bolyp qalyptasty. Býginde 85 mln. halqy bar Týrkiya 20 damyghan memleketter qataryna qosyluda, basqa tuys halyqtar da óz memleketterin qúryp, damu ýstinde.

Qytay memleketi HHI ghasyrda Úly jibek jolyn jandandyryp ekonomikasyna serpilis beretin jobalardy Euraziyadan Afrikagha deyin iske asyruda. Osy túrghydan qaraghanda Týrkistan әleuetin paydalanyp Úly Jibek jolynda Týrkistandy ruhany astanagha ainaldyru ýshin «Týrkistan óniri» ruhany jәne tehnologiyalyq klasterin qúru jobasyn 2012 jyly Elbasyna úsynghan bolatynmyn. Joba 6 klasterden túrady: ruhani, tehnologiyalyq, jana auyl, turizm, logistika, infraqúrylym klasteri. Jobanyng qarjy-ekonomikalyq esebining jalpy somasy 8 mlrd. AQSh dollarynan asady. «Týrkistan uәlayaty» oblysyn qúru kerek degen bolatynmyn. Endi 2018 jyly oblys qúrylyp, iske asa bastady. Mening oiym sol jobada kórsetilgen 6 klasterding bәri tolyqqandy iske assa eken. Mysaly, saq, ghún, týrki qaghanatynan qazirgi kezge deyingi ómirimizdi qamtyghan bir әlemdik dengeyde «Mәdeniy-tarihi, geografiyalyq muzeydin» ózi ashylsa, býkil әlemdi qyzyqtyrar edi, taghy basqa jobalar bar. Búl Týrkistan jobasy batys pen shyghysty biriktiretin halyqaralyq dengeyde ruhany megapolis bolar edi. 

Búl joba mynau túraqsyz jahandanu zamanynda el men eldi, halyq pen halyqty biriktiretin integrasiyalyq iydeya boluy abzal. Osy is-sharalardan keyin, tarihy qúndylyqtar arqyly bizding aldymyzda adamnyng ruhany janghyruyna kýrt ózgerister ashyluy mýmkin. Qoghamnyng ar-ojdanyna kir keltirmey, degradasiyagha úshyramauyna,  qauipsizdikti saqtauda bir ýlken qadam jasau qajet. Adamnyng oi-órisi HHI ghasyrdyng talabyna, jana sivilizasiyalyq qoghamgha say ózgerui tiyis. Búl dýniyejýzilik órkeniyetting talaby. Al ózimizge kelsek, tútas últty oyatatyn oilar, iske asyratyn jana jobalar kerek! Olardy tarihy úly túlghalarymyzdyng múralarynan tauyp damytugha bolady. Qazir bizge mәdeny – ruhani, tarihy tegimizdi tereng bilu konsepsiyasy kerek jәne úzaq merzimdi (2021-2030 jj.) ghylymy baghdarlamagha memlekettik tapsyrys qajet. 

Býginde biz Týrki tildes elderining basyn qosyp, olardyng damuyna serpilis beru arqyly eng damyghan kapitalistik eldermen bәsekege týsuimiz kerek. Shamamen 2030-2040 jj. dýniyejýzinde Týrki әlemi óz ornyn oiyp aluy tiyis. Eger biz múny jasay almasaq, onda damyghan kapitalistik elder bizdi bólip-bólip sivilizasiyalyq joldan syrtqa shygharady. Tek osylay «ambissiyalyq maqsatty» qoyyp sheshe bilsek, Týrki әlemi dýniyejýzinde eng biyik dәrejege, baghagha ie boluy mýmkin. Búl mәselede memleket basshylary men ghalymdardyng orny ózgeshe.

Qazirgi Týrki  әlemining ekonomikalyq  potensialyn alsaq, jylda ótetin dýniyejýzilik Davos ekonomikalyq forumynyng 2019 jylghy ghalamdyq bәsekelestik kórsetkishteri boyynsha bizding jaghdayymyzdyng mýshkil ekenin kóruge bolady. Globaldy bәsekelestik indeksi boyynsha aldaghy 50 elding ishinde joqpyz, Azerbayjan 58-shi bolyp kirip túr. Qazaqstan 55, Týrkiya 61, Qyrghyzstan 96 orynda bolsa, Ózbekstan men Týrkmenstannyng Davos ekonomikalyq forumyna kórsetkishteri enbegen. Al, terenirek qarasaq, Týrki tildes elderi densaulyq, bilim, ghylym men tehnologiya, qarjy jýiesi, әsirese biznes, innovasiyalyq damudan kóp artta kelemiz (80-100 oryndamyz). Bizge osy kórsetkishterge, әsirese, jana bilim, ghylym men tehnologiyagha asa mәn beru qajet.

Mening oiymsha, Týrki әlemi elderine XXI ghasyrdyng sivilizasiyalyq poezdynyng songhy vagonyna minu ýshin bizge ýdemeli damudan basqa jol joq. Ol ýshin Týrki elderining basyn qosatyn bir integrasiyalyq iydeya kerek. Biz jahandanu prosesinde әlimdik sivilizasiyany alyp qarasaq, onyng ishinde G7 memleketterining damyghan jolyn saralay kele, biz olarmen ekonomika, jana tehnologiya, ekologiya, qauipsizdik, kosmosty iygeru salalary boyynsha bәsekelestikke týse almaymyz jәne biz kóp arttamyz. Mysaly, biz ghylymy tehnikalyq progressten, tehnologiyalyq ukladtardy iygeruden, onyng ishinde 6-TU iygeruden kem degende 40-50 jylgha artta qalyp qoydyq.

Mening oiymsha, Týrki әlemining bir ghana joly bar, ol – ruhani, tarihiy-mәdeny qúndylyqtarymyzdy janghyrtu.

Bizding týrki tildes memleketteri әli de bolsa kóptegen tarihi, ruhani, әdebi, til, arheologiya, etnografiya jәdigerlerin saqtap keledi. Oghan qosymsha, arheologiyalyq izdenisterden jana kóptegen tarihy eskertkishter, qazba baylyqtar tabyluda. Týptep kelgende, búl – bizding genetikalyq tegimiz. Uaqytysynda ata-tegimiz býkil Aziya men Europa qúrylyghyn dýr silkindirip, ýlken imperiyalyq joyqyn kýshke ainaldyrghan bolsa, biz, yaghny Týrki әlemi, XXI ghasyrda tarihymyzdy jandandyru arqyly әlemdik tarihtyng tórinde ekinshi ret tolyqqandy otyruymyzgha әbden bolady. 

Ol ýshin jogharyda aitylghandardy eskerip, barlyq kýshti bir týrki әlemining kindigine jinau kerek. Búghan, әsirese, ghalymdar, memleket jәne qogham qayratkerleri bilek sybanyp túryp atsalysu kerek. Ár memleket ózinshe ruhaniy-tarihyn izdenude. Al birtútas Týrki әlemining tegin týgeldegen joqpyz. Sol ýshin «Týrki әlemining ruhaniy-tarihy tegi» degen konsepsiya jәne úzaq jyldargha arnalghan ghylymy izdenu baghdarlamasy qajet. Nәtiyje retinde «mәdeniy-tarihy múra atlasyn» jasau kerek. 

Mening oiymsha, osy iydeyany iske asyru ýshin halyqaralyq dengeyde, 200 millionnan astam adam potensialy bar, býkil týrki elderining ghalymdaryna jәne biznes ókilderine jýkteytin halyqaralyq megajoba qajet. Onyng aty: «Týrki әlemine ruhany serpilis beru» jobasy. Týrki әlemining «Genetikalyq ortalyghyn» ashu kerek. 

Búl jobanyng iske asyruynyng qysqasha tetigin aitsam, birinshi kezekte Týrki elderining Ýkimet basshylary búl mәseleni konseptualdy talqylap, ghalymdar men biznes ókilderi birikken júmysshy tobyn qúryp, olargha memlekettik tapsyrys beru kerek. Tiyisti halyqaralyq granttyq qarjylandyru arqyly tez arada osy jobany dayyndau ýshin ghylymy zertteuler jýrgizu qajet. Búl jobagha halyqaralyq rezonans beru ýshin Týrki elderining Preziydentteri «Týrki әlemine ruhany serpilis beru» memorandumyn qabyldap, bekitkeni jón. Múnday XXI ghasyrdaghy tyng iydeyagha Týrki әlemining halyqtarynan qoldau alghan jón. 

Auyldyng hal–jaghdayy qay dengeyde, ony qalay kóteremiz?

Ashyghyn aitu kerek, Kenes Odaghynda auyl jaqsy damydy. Kezinde enbekpen qamtylghan nebir kolhoz, sovhozdar, auyl ortalyqtary, t.b. júmys istep túrdy. Jol, baylanys, mәdeniyet oshaqtary: kitaphana, mәdeniyet ýii, sport keshenderi, monshasyna deyin bar bolatyn. Jalpy, auyl jaqsy damyp, onyng әl-auqaty, tynys-tirshiligi, túrmysy aitarlyqtay dengeyde bolghandyghyn óz kózimizben kórdik, auylda ósip, tәlim- tәrbie aldyq. Auyl qazaq halqynyng ózegi boldy.

1991 jyly egemendigimizdi alghanda, bórkimizdi aspangha laqtyrdyq. Jogharghy Keneste birinshi «Tәuelsizdik deklarasiyasy» qabyldanghanda, bizding deputattardyng kóbisining janaryna jas ýiirilip, ata-babamyzdyng ghasyrlar boyy armandaghan erkindigimizge qol jetkizdik dep quandy. Alayda sol kezde qiyn kezeng etek aldy, daghdarys, inflyasiya, zauyt-fabrikalarymyz toqtap qaldy. Degenmen egemendigimiz turaly kóptegen zandar qabyldap, óz aqshamyzdy engizdik. Osy ótpeli kezeng halyqqa auyr tiydi. Múnday jaghday egemendik alghan basqa TMD memleketterinde de boldy. Auylda da tirshilik qiynday týsip, óndiris oryndary toqtap, daghdarysqa týsti, nәtiyjesinde halyq qalagha aghyla bastady. Áke, analary balalarynyng artynan qalagha ketip, auyldyng ziyaly ortalary da siyreude. 

Jalpy reformanyng salmaghy auylgha óte auyr tiyip, auyl toqyrap qaldy. «Optimizasiya» degen әdemi sózben auylda sol uaqytta balabaqshalary, kishi keshendi mektepter, auruhana, emhana, felidsherlik punktter, sport keshenderi jabylyp, talan-tarajgha týsti. 10-15 myndyq malbasylyq komplekster bolatyn, býgin  olardyng orny opyrylyp, soghystan qirap qalghanday dualdary әli túr. Keyingi jyldary auyldyng jaghdayy jóndele bastady, qarjy bólinip infraqúrylymdar salyndy. Biraq әli de auyl búrynghy, 90-jyldardyng basyndaghy dengeyge jete qoyghan joq.

«Qazaqtyng jamanshylyqqa ýiir bola beretúghynynyng bir sebebi, júmysynyng joqtyghy», - deydi Abay. Eger egin salsa, saudagha salynsa, qoly tiyer me edi?. Qazirgi auyldyng jaghdayyn qysqasha aitsaq, júmyssyzdyq ortasha eseppen alghanda 60-70 payyzdy, key jerlerinde 80 payyzdy qúraydy. Statistika jýrgizu ýshin men audandardy, ontýstik oblystardy aralap, búghan kóz jetkizdim. Eger auylda júmyspen qamtylghan múghalimder men dәrigerler, әkimshilik jәne sharua qojalyqtary qyzmetkerlerin alyp tastasaq, júmyssyzdyq sany shygha keledi. Kóbinese auyl jastary júmyssyz. Jazda 2-3 ay qalagha baryp, әr jerde isteydi, kýzde qaytyp kelip júmyssyz otyrady. Olardyng búdan song jaman jolgha týspeytinine kim kepil? Qyzdardyng taghdyry odan da qiyn, aitugha da úyalasyn, jýreging auyrady. Keyingi kezde qazaq jastarynyng arasynda baratyn jeri, basatyn tauy bolmaghandyqtan narkomaniya, úrlyq, mal úrlau órship, búzaqylyq, suisid kóbeyip barady.  Júmyssyzdyqtyng saldarynan keybir jastarymyz shet elde diny ekstremizm, terrorizm, kamikadze, jihadqa baru jolyna týsude. Osynyng barlyghy júmyssyzdyqtyng saldary emes pe?

Ókinishke oray qazir auylda eng tiyimdi júmys ol mal baghu emes, kerisinshe mal úrlau. Úrlyqshyny taba qalghan jaghdayda qarapayym qazaqqa kómektesuding ornyna jergilikti qúqyq qorghau organdary ózderi úrlyqshylarmen birge ekendigi halyqqa mәlim. Búl masqara emes pe? Jetken jerimiz osy bolsa, kýisegen auzyndy birdene jasayyn degen halyq maqaly bar.

Bizde Ýkimet 5 payyz júmyssyzdyq degendi  aitady, búl statistikalyq jaghynan dúrys eseptelmegen. Múnday «rekordpen» Dýniyejýzilik Ginnes kitabyna kirer edik. Ótirikting de shegi boluy kerek qoy. Europanyng keybir elderinde júmyssyzdyq 15-25%, orta eseppen 10%-nan  asady. Bizde 2,7 mln. adam ózin-ózi qamtamasyz etedi deydi, negizinde olar júmyssyz. Olar zeynetaqy, dәrigerlik saqtandyru jýiesinen tys qalyp, birneshe jyldar boyy qúqyqtary taptalyp otyr. Yaghny halqymyzdyng 20%-na jaghday jasalmay, júmyssyz otyr. Olardyng basym kópshiligi auylda. Múnymen eshkimning isi joq, al jergilikti biylik organdary jylda «halyqtyng jaghdayy jaqsy» dep jalghan mәlimet berip otyrady. 

Qazir adamnyng bәri bir sortqa ainalyp bara jatqanday, onyng aty «ynghayly adam», nemqúraylyq, bәri jaqsy, eshqanday problema joq siyaqty bolyp kórinedi. Eng jamany ─ bizde ótirik aqparat beru, isten góri qaghaz jýzinde esep beru әdetke ainalghan. Ótirik aitu qangha sindi. Sebebi tapsyrma sonday, adamdy emes, qaltany oilaytyn zaman boldy. Al júmys tappay, jәrdemaqy súray qalghan jaghdayda, ony alu ýshin: «Men saghan barlyq qújattaryndy jasaymyn, biraq jәrdemaqynyng 50%-n maghan beresin» degen sheneunikter de tabylyp jatady. Biz osylaysha  auyl adamdaryn «kedeylik qaqpanyna» týsirip qoyghanbyz: olardyng óz isterin ashyp, tabys tabuyn qoldamaymyz, para berip, budjetten alatyn jәrdemaqylargha kýn kóruge baylap qoyghanbyz.

Býginde auyl jaghdayynyng әleumettik-ekonomikalyq tensizdik jaqtaryn auyl sharuashylyghynyng belgili  mamany, el janashyry, on ýsh jyl boyy ýsh audandy, on eki jyl sharua qojalyghyn basqarghan Ghalym Túrghambaevtyng aituynsha, «auyl sharuashylyghynyng basynda otyrghandardyng kóbisi tәjiriybesiz jastar. Memleket tarapynan bólingen subsidiyanyng 86%-y iri holdingter men kompaniyalargha bólinse, al úsaq, orta sharuashylyqtargha 14% ghana beriledi eken. Búl aqylgha syimaydy emes pe? Auylgha bólingen aqsha sharua qojalyqtaryna jetpey jatyr. Biylik ol qalay júmsalyp jatyr, odan beyhabar. Sonda qarapayym auyldaghy qazaqqa jany ashityn jan bolmaghany ma?». Auyl altyn tamyrymyz degenimiz qayda?

Tehnika mәselesine keler bolsaq, biz ýlken daghdarys aldyndamyz. Mysaly, elimizding auyl sharuashylyghy salasyndaghy tehnikalyq parkterding 60-70%-y tozghan. Tehnikalardyng júmys isteu merzimi әldeqashan ótip, eskirgen. Olardy  qayta janghyrtu (amortizasiyalyq) baghdarlamasy joq, t.b. Baghdarlama bolghan jaghdayda da ony iske asyratyn injener mamandar jetispeydi. 

Auyldy qalay damytamyz?

Auylda 45%, yaghny 8 mln-nan astam halqymyz túrady, olardyng ishinde jartysyna juyghy jastar. «Auylyna qarap azamatyn tany», - deydi qazaq. Auylgha bara qalsaq,  úyalamyz. Úsaq sharua qojalyqtaryna qoldaghy kóptegen jeke jer telimderin iygeruge jana tehnika, tehnologiya jetispeydi. Olar iri sharuashylyqtarmen bәsekege týse almaydy, ónimderi ótpeydi, ótse de arzan baghagha súraydy. Sondyqtan úsaq sharua qojalyqtaryn biriktirip, auylsharuashylyghyn kooperasiyalau qajet jәne ol ýshin «kooperasiya turaly» zandy tezirek iske asyru kerek. Ár audanda bir nemese eki tehnikalyq servis ortalyqtaryn qúru jәne auyl sharuashylyghyn janasha újymdastyru qajettiligi tuyndauda. Al onyng negizi - kooperasiya. Búl jerde tikeley memlekettik qoldau qajet. Sol qúrghan kooperasiyada, ortalyqtarda Ýkimetting ýlesi 20- 30%-gha deyin boluy mýmkin. Eng bastysy – auylsharuashylyghy óndirisine subsidiyalar men arzan nesiyelerding kóptep bólinuin, olardyng jergilikti jerge jetuin qadaghalau kerek. Sonda ghana investisiya tiyisti jerge salynady, júmys orny kóbeyip, auyl serpilis alatyn bolady.

Auylda tútynu kooperasiyalaryn qúra otyryp, qosymsha investisiya tartu, tauar óndiru, óndeu júmystaryn jandandyru qajet. Búghan AQSh, Kanada, Euroodaq elderining tәjiriybeleri dәlel bola alady. Ozyq shetel  memleketterindegidey, bizde de «bilimdi  tehnologiyalyq  auyldar kerek».  Ony  «Jana auyl» dep te ataugha bolady. Olardy biz Shortandyda, Almaty manyndaghy KIZ ben KNIITJ agroqalashyqtarynda, t.b jerlerde qúruymyzgha bolady. Mysaly, Singapur elining auylsharuashylyq ónimder óndirisindegi zamanauy tehnologiyalargha negizdelgen 10 ghylymiy-óndiristik parkin qúru baghdarlamasyn paydalanugha bolady. Onda әrtýrli baghyttaghy shamamen 500 ferma syiystyrudy kózdegen 1,7 myng ga jer bólingen.

«Jana holdingter qúru». Eger osylay esepsiz paydalana bersek, 40-50 jyldan keyin múnay-gaz qazba baylyqtary bitedi. Biz úrpaqqa ne qaldyramyz? AQSh-tyng múnay, gaz, t.b qazba-baylyqtaryn zerttey otyryp, bolashaghyn oilaghandyqtan olardy shetelden satyp aluda. Al bizding Ýkimet nege osy jaghyn oilamaydy? Sonda bizding nemerelerimiz: «sizder órkeniyetke ne jasadynyzdar dep súraq qoymay ma»? Jalpy bizding negizgi «brendimiz» múnay-gaz emes (mýmkin olar sheneunikterdiki shyghar), ol – ghasyrlardan beri kele jatqan atakәsip - mal men egin ónimderi. Qalay aitsanyz da bizdi shetel agrarly memleket dep týsinedi. Ótken ghasyrdyng 90-jyldarynyng basynda auylsharuashylyghy tabysynyng kólemi, jalpy ishki ónimge (JIÓ) shaqqanda, 27-29%-gha deyin baratyn, al qazir bar bolghany 5%. 20%-gha deyin ósirgen jaghdayda әldeqayda tiyimdi bolar edi. Ol ýshin úzaq merzimdi auylgha serpilis beru memlekettik baghdarlamasyn jasau kerek. 

Qazir  bizde azyq-týlik,  et pen sýtting shamamen  40% shetten keledi. Kerisinshe, biz satuymyz kerek emes pe? Qazaqstan osynsha baylyghymen ata kәsibimiz – malmen elimizdi qamtamasyz ete almasa, bolashaghymyz qanday bolmaq? Sol sebepten Qazaqstanda «Mal ónimderi» jәne «Astyq» holdingterin qúrudy memleket qolgha aluy kerek. Tez arada dýniyejýzinde aldynghy oryn alugha bar kýshti júmsap, auyldy da joghaltyp almaudyng amaldaryn izdegen jón. Bizding el mal ónimderin damytudyng jolyn biledi. Kezinde Túrar Rysqúlov RSFSR Sovnarkomy tóraghasynyng 11 jyl boyy orynbasary bolyp túrghanynda, V.Stalinge: «Joldas Staliyn, et –  valuta. Mal ónimderin dayyndap, Europagha et satyp, odan týsken qarajatqa óndiriste isteytin maman-injener dayarlayyq» degen. Osy sózding mәni qazir de manyzdy. Kenester Odaghy túsynda Qazaqstan syrtqa 300 myng tonnadan astam joghary sapaly mal ónimderin shygharghanyn eskersek, býginnen bastap mal sharuashylyghyn jandandyrudy jolgha qong qajet, erteng kesh bolady.

Áli de bolsa biz dýniyejýzinde auylsharuashylyq  ónimderi arqyly bәsekege týse alamyz. Sebebi әlemde aldaghy 30 jylda auylsharuashylyq ónimine 2 eseden kóp súranys tuady, al su tapshylyghy 50-60%-gha deyin ósedi. Osy mýmkindikti paydalanghan dúrys.

Jerdi iygeru – eldi iygeru

Bastapqy kezden-aq, tabighy qazba baylyqtary men adam kapitalyn, qazaqtyng qangha singen kәsibi men últtyq bolmysyna tәn auylsharuashylyq salasyn damytugha, jerdi iygeruge basymdylyqtyng berilmeui býginde halqymyzdy últ retinde ruhany azyp-tozugha, ata kәsibinen mәjbýrli tamyr ajyratuyna әkelip soghyp otyr.

Ata kәsibimizding mekeni – auyldyng halin aita kelip, óskeleng úrpaqtyng tragediyalyq taghdyryn osylaysha ashyp kórsetken jón. Yqylymnan auyldy jerge tamyryn jayghan qazaqtargha urbanizasiyalyq reformanyng әli de auyr tiyip otyrghanyn, әleumettik-ruhany azyp-tozghanyn tilge tiyek etpeske bolmas. Múnyng saldary býginde jerdi sheteldikterge jalgha beru, ózimizge jer satu dauyna әkelgenin bilesizder. Biylikten megapolis jasaymyz qala halqyn kóbeyteyik dep, mysaly AQSh-ta azghantay-aq payyz auylda túratyndar býkil memleketti asyrap otyr degen urbanizasiya sózderin aitady. Búl jansaq pikir. Strategiyany oilasaq kerisinshe tehnologiyany da, adamdy da auylgha tartu kerek. 

Osynday kelensizdikterdi óz qolymyzdan jasaghanymyzdy qalay keshiruge bolady?! Tegin jer ýlesterin óz qolymen iygere almaghandary újymdasyp, kooperasiya qúru arqyly enbek etuge bolady. Búl iske jergilikti jerdegi qoghamdyq kenes pen Mәjilis deputattary septigin tiygizui kerek, әkimshilik kómektesui tiyis. «Jerdi iygerudegi eng týbegeyli mәsele retinde «Kooperasiya turaly zannyn» qalay iske asyrylyp jatqandyghyn «Jer turaly komissiya» qarau kerektigin jәne «Parlamenttik tyndau» ótui kerek. «Qazaqstanda jerdi iygeruding eng tiyimdi joly 2015 jyly 29 qazanda qabyldanghan «Kooperasiya turaly zanyn» iske asyru tetikteri nege nashar jýrip jatyr? 

«Jer Kodeksi» qabyldanghannan beri qaray jer qalay paydalanylyp jatyr? Kimning qolynda? Qanday zandylyqtar búzylyp jatyr? Jýzdegen, myndaghan gektar jer latifundister men baylardyng qolyna qalay ótti? Onyng iygerilmey jatqany qanshama? 

Búl mәselede Parlamenttin, jergilikti әkimshilikpen qatar, mәslihattyn, sol siyaqty qoghamdyq kenesting rólin kýsheytu kerek. Ákimderding júmysyn osy «Kooperasiya zanyn» qalay iske asyratyndyghymen baghalau kerek, eger aqtamasa, ornynan alu qajet. Sonda ghana is jýredi! «Auylsharuashylyghyn ýdemeli damytudyng 2030 jylgha deyingi Memlekettik baghdarlamasyn» (búl úsynys «Jer Kodeksinin» 4,6 –babyna kirsin) jasau kerek. 

IYgerilmey jatqan jerdi qaytaru tetigin iske asyru ýshin iygerilmegen jerlerge salyqty 10-20 eselep kóbeytu óz nәtiyjesin beredi dep talay aittym da, jazdy da. Jer-Ana qazir syrqat. Jerding qazirgi jaghdayyn, salamattylyghyn anyqtap alu ýshin audit jýrgizu qajet. Yaki, «Tabighat pen Jerdin, adamnyng garmoniyasy bolghan elde ghana nesibe kóp, baqyt bar», - dep Shәkәrim babamyz aityp ketken.

Eger elimizge týbegeyli ózgeris jasaghymyz kelse, «Jer Kodeksi» turaly jana zang jasalyp, ol Parlamentte qabyldanuy tiyis. Jerdi anamyzday qasterlep, tiyimdi paydalanu arqyly ózimiz de ósemiz, elimizdi de kórkeytemiz. Jerding qúny joq! Al qúny joq Jerdi qalay satugha bolady?! Qazaqtyng kody jer dese de bolady. Úly Abaydyng әkesi Qúnanbay aitqanday: «El ósedi, mal ósedi, jer óspeydi». Jerding qúny joq. Múny K.Markste aitqan. Qúny joq jerdi qalay satamyz? Jerdi anamyzday qasterlep, tiyimdi paydalanu arqyly, ózimiz de ósemiz, elimizdi de kórkeytemiz!

Jer dauy kóterilgende qazaqtyng últjandy azamattary, ziyalylary bas kóterip, «jerdi satpaymyz, shetelge jalgha bermeymiz» dep, halyqqa ýndeu tastadyq. Olar: J.Ákim, M.Shahanov, M.Áuezov, D.Isabekov, S.Smataev, S.Ghabbasov, M.Eleusizov, J.Túyaqbay, M.Ótelbaev, M.Myrzahmetov, B.Raqyshev, R.Eleshev, K.Elemesov, Gh.Qabyshúly, K.Júmadilov, D.Kóshim, M.Tayjan, A.Syrym, M.Qulkenov, J.Erman, Á.Álibaev, Z.Batalova, Á.Qosanov, Gh.Hayrolla, M.Toqashbaev, R.Júmaly, J.Qalybay, Ú.Esdaulet, B.Qoyshybaev, E.Bapy t.b. úzyn sany 500-den asatyn últjandy azamattar jәne qoghamdyq úiymdar. 

Halyqtyng bas kóteruining arqasynda, elbasy jerge moratoriya jasap, jer reformasy turaly memlekettik komissiya qúrdy. Mende sol jer reformasy komissiyasynyng bir mýshesi retinde, biraz auqymdy jobalar men úsynystar jasadym.

Negizgi úsynysym, jerdi sheteldikterge jalgha bermey, Qazaqstan azamattaryna satpay, 49 jylgha tek QR azamattaryna ghana jalgha beru arqyly kooperasiyalau turaly zandy jәne basqa da tetikterdi iske qosyp jerdi tiyimdi paydalanugha bolady. Bizge, yaghny qazaq memleketine Jaratushy tәnirden bergen jәne ghasyrlar boyy saq, ghún, týrki qaghanaty, t. b. handyqtar tarihynda ata-babalarymyzdyng qany tógilgen jerdi, úrpaqtan- úrpaqqa amanat etilip kele jatqan jәne keler úrpaqqa qaldyru moralidyq   paryzymyz bolyp tabylatyn jerdi eshkimge satugha bolmaydy. Jer - qazaqta qansha han, bay, by bolsa da, jekening menshiginde bolghan emes, satylghan da emes.

Qaysarlyq kórsetip, halyq qoldauyna ie bolghan komissiya qúramyndaghy últ janashyrlarynyng az ghana tobynyng manday terining jәne de aimaqtargha barghandaghy halyqtyng jerdi satugha qarsylyghynyng arqasynda ghana Preziydent jerge bes jylgha moratoriy jariyalady.

Jetistik boldy, alayda, jer mәselesi týbegeyli sheshilmedi. Qazirgi jana qabyldanghan jer turaly zanda da mәsele týbegeyli sheshilmey qalghandyghyn ókinishpen aityp narazylyghymdy bildirudemin. Múnyng da dau-damasy alda kýtip túr? Sóz joq, qazaq halqynyng elge, jerge, auylgha degen meyirimi erekshe. Jer – qazaqtiki bolyp qaluy tiyis! «Áueli Qúdaygha syiynyp, ekinshi óz qayratyna sýienip, enbegindi sau, enbek qylsan, qara jer de beredi, qúr tastamaydy,- deydi Abay. 

Óz jerimizdi tiyimdi iygeru  maqsatynda, «Tyn  jerdi iygeru arqyly qazaq elin jana beleske kóteru (Qazaq órisi)» atty jobany úsynamyn jәne ony iske asyru ýshin QR Parlamenti «Auylsharuashylyqtyq erkin ekonomikalyq aimaq turaly» QR zanyn qabyldauy tiyis. 

Álemde bolyp jatqan jana qúbylystardy, kýrt ózgeristerdi,  HHI ghasyrdyng sivilizasiyalyq damuyn eskere otyryp, Qazaqstan tek ózin ghana emes, sonymen qatar dýniyejýzinde 1,3 mlrd asharshylyqta jýrgen halyqtyng belgili bir mólsherinde de azyq týlikpen, mal ónimderimen qamtamasyz etuge mýmkindigi bar jәne soghan ýles qosu ýshin osy jobany iske asyrugha bel baylaugha bolar edi.

Qytaymen shekaralas jatqan Almaty oblysy, Jetisu alqabynda, Ile oipaty, Balqash kóli, Alakól, Zaysan kóli aumaqtaryn qosa Shyghys Qazaqstan oblysynda jәne taghy basqa ónirlerde óte qúnarly jer aimaqtary bar, suarmaly, shópti tauly jayylymdary, ýlken-ýlken jýzdegen kilometr belder, «oaziys» jerlerdi azyq týlik ósiruge, mal ónimderin jasaugha t.b. daqyldarmen ainalysugha әbden bolady. Osy aumaqtarda Erkin auyl sharuashylyqtyq ekonomikalyq aimaq qúryp, elimizdegi myndaghan jastardy tyng iygeruge júmyldyryp,  «Qazaq órisi» atty jobanyng negizinde mynaday is-sharalar jasalsa:

- Birinshiden,  búl  jerlerdi  Memlekettik qoldau arqyly «Erkin ekonomikalyq aimaq» jasau kerek, infraqúrylymdy qúru qajet, túratyn ýiler, materialdy tehnikalyq bazalar salu, taghy basqa is-sharalar kerek. Búl turaly Parlamentte arnayy zang qabyldau qajet. Investisiya salugha, nesiye, salyq jýiesine jenildikter beru kerek. Ýkimetpen birge, oblystarda jerdi iygeru baghdarlamasyn jasau kerek.

- Ekinshiden, sonymen qatar ol jerlerdi iygeruge ontýstik ónirden (mysaly, Ontýstik Qazaqstan oblysynda 3 mln. juyq halyq túrady, júmyssyzdyq kóp), t.b. Respublikamyzdyng halqy tyghyz jerlerden 500 myngha juyq halyqty, әsirese jastardy (Sovetter odaghyndaghy BAM, Selinany iygergendey)  osy jana megajobany iygeruge júmyldyru qajet. Izrailidyng dýniyejýzine belgili tәjiriybesin paydalanyp, Kibuster jasalsyn. Bayaghy «BAMdy, Selinany» iygerudey keshendi ister bolsa. Múnday mәselede halyqtyng da patriottyq sezimi kóteriler edi. Jana auylda jastar jana ómirdi bastar edi. Jastar kooperasiyasy qúrylsyn. Eng manyzdysy, basqa eldermen shekaralas jerlerdi iygeru  arqyly qauipsizdigimiz de artar edi! Olargha kóterinki jolaqy, jóndi jalaqy berip, barghan jerde barlyq jaghday jasalsa. Jastar elimizdi kóteruge, otan aldyndaghy patriottyq boryshyn jete týsinip, jastar da qanattanyp jana ómirdi «Qazaq órisinen» bastar edi.

- Ýshinshiden, búl jobagha «Auylgha asar» retinde Qazaqstannyng qaltaly azamattary, mesenattary, oblys, aimaq bolyp, jalpy halyq bolyp septigin tiygizse, iygi is bolar edi. Búl megajobanyng qarajaty әrtýrli saladan qúraluy mýmkin. Olar: Memlekettik, Respublikalyq, jergilikti budjetter, bay-quatty biznesmenderding ózderi is jasau, joba iygeru investisiyasy, shetel investisiyasy, asar retinde, Zandy jәne jeke túlghalar, jalpy Qazaqstan halqynyng kómegi retinde arnayy «Qazaq órisi» atty qor qúru qajet.

- Tórtinshiden, búl jobanyng geosayasy mәni bar ekenin de esten shygharmau qajet. Qazaqstannyng qauipsizdik mәselesi әr uaqytta birinshi kezekte túruy tiyis. Keleshekte demografiyalyq ósuge de jaqsy mýmkindik bolar edi. Eger ata-babalarymyz sonau aqtaban-shúbyryndydan bastap, asharshylyqtan taghy basqa keri sayasattyng saldarynan shetelge tau asyp ketse, endi sol qúnarly jerlerimizdi olardyng nemere-shóberelerining iygeruge bet aluy - búl ýlken qúbylys.

- Besinshiden, osynday Erkin ekonomikalyq aimaqtardy Reseymen shekaralas oblystarda qúrsa. Mysaly Ózbekstanmen shekaralas jatqan Ontýstik ónirlerde qúru kerek. Múnda negizgi basymdylyqty jemis-jiydek, kókónis, maqta óndirisimen birge mal ónimderine de  berilgen jón bolar edi. Shaghyn jәne orta kәsipkerlikting júmyssyzdyqty jongdaghy róli óte joghary. Ol ýshin auyldy mekenderde júmys oryndaryn qúrugha arnalghan «shaghyn jәne orta biznesti ýdemeli damytu» jónindegi arnayy baghdarlama qabyldaghan jón. 

- Altynshydan, endi qazaqtyn, qazaqstandyqtardyng últtyq  problemasyn basqa bireulerding moynyna artpay  (25 jylgha jerdi jalgha bereyik. Mysalmen aitqanda, solar asyrasyn demey) tek ózimiz «eki qolgha bir kýrek demekshi» sheshuimiz kerek. Egemendik alghaly 29 jylda qabyrghamyz qatty, dýniyejýzine belgili el boldyq, mýmkindigimiz de bar. Endi jaltaqtaudyng jóni joq. Endi barlyghy tek halyqtyng birliginde, ruhany – patriottyq kýsh jigerinde. Mine búl joba halyqty oyatatyn joba, lәiim solay bolghay.

- Jetinshi, búl jobada taghy basqa tetikter kórsetilgen. Jerdi iygeru jobasy arqyly Qazaq elin jana beleske kóteru qajet. Búl Qazaqstan halqynyng jana ambisiyasyn kórseter edi. Mәsele sayasy sheshimde, halyqaralyq imidj ýshin búl joba tikeley QR Preziydenti Q-J.K.Toqaevtyng patronajynda bolghany abzal.

Ýkimet 13 jyldan beri zang boyynsha uәde berip kele jatqan 10 sotyq, 25 sotyq jer uchaskelerin jәne auyl túrghyndaryna uaqytysynda berilgen 1-10 ga deyin jer telimderi (ýlesterin), tez arada osylardyng bәri halyqqa tegin berilsin. Al jergilikti әkimshilik ókilderi tikeley iske asyrsyn! Osy is-sharalardyng iske asyryluyn BAQ jariyaly týrde ýnemi halyqqa ashyq habarlap otyrsyn.

QR Preziydentine tikeley baghynatyn, elimizdegi jer resurstarynyng barlyq týrlerin rasionaldy jәne tiyimdi paydanalu túrghysynan QR jer resurstaryn basqaru jónindegi Vedomstvaaralyq Memlekettik Agenttikti qaytadan qúru jәne onyng basshysyna Premier ministrding orynbasary lauazymyn beru.

Qazir bizde auylgha baryp júmys isteytin kәsiby mamandar dayyndau – kezek kýttirmeytin mindet bolyp otyr. Osy tústa, jastargha aitarym auyl sharuashylyq mamandyqtaryn tandau, azyq-týlik, mal kәsipkerligimen ainalysu – búl eski dәstýr emes, qayta artyqshylyq. Tek atyna qyzyghyp, jappay ekonomist, zanger bolghansha, atakәsip – mal, egin sharuashylyqtaryn iygerip, bay-baquatty kýn keshuge әbden bolady. Jastar barynsha rasionaldy bolghany dúrys. Sonda auyldyng da ensesi kóteriledi, elimizding de azyq-týlik qauipsizdigi kýsheyedi. Auylgha kómek tek auyldaghylardyng enshisi bolmauy kerek. Ony Ýkimet, Parlament, ziyaly qauym, býkil el oilauy qajet.

Qazaqsha aitqanda, auylgha «Asar» qajet. Ótkendi eske alsaq, bәrimiz auyldan  shyqtyq. Oqyp jýrgende aqsha da, et te, sýt te, qúrt ta auyldan keletin. Endi qaladan auylgha tasityn jaghday tuyndady. Qaytarymy boluy kerek emes pe? Investisiyany da auylgha qaray búru qajet. Sol auylda tuyp-ósken, qazir qalada bilimdi, ónerde jýrgen, sport salasyndaghy, biznesi bar t.b. azamattar birigip demeushi retinde óz auylyna kómek bersin. Auylgha qarajatty tartu ýshin әr audanda biylikting pәrmenimen «aqyl-kenes beretin ortalyqtar» qúru kerek. Olar nesiyeni qalay alu, biznes-jospardy qalay jasau, kishi kәsiporyndy qalay ashu, kәsipti neden bastau, t.b. auyldy damytatyn is-sharalar úiymdastyryp, auyl túrghyndaryn júmyspen tolyq qamtu ýshin qyzmet etui kerek.

Ár audan әkimshiligi sol jerden shyqqan, biraq shet jaqta jýrgen azamattardyng basyn qosyp, baghdarlamalar jasap, «Auyldy qalay damytamyz» degen úsynystarmen shyqsa, iygi is bolar edi. Qazaqta elge, auylgha degen ruhany meyirimimiz jetkilikti. Sondyqtan osy bastamany qolgha alyp, jana mýmkindikti iske qosqan jón. Sonda ghana tughan auylyna kelgen әr azamattyng ensesi týspeytin bolady.

Sóz sonynda aitarym, bizding keleshegimiz bir alaman bәige, alda kele jatqan eki túlpardyng jarysy siyaqty. Bir jaghynan kóz ilespey damyp kele jatqan jana tehnologiya, ekinshi jaghynan bizding aqyl oiymyz, parasatymyz, ruhany qúndylyghymyzben qatar auyldy kórkeytu, kiyeli jerdi iygeru. Eng dúrysy, osy eki túlpardy jeke-jeke jibermey, bir arbagha jegip jaryssaq ozar edik. 

Qazaqtyng sózimen aitsaq auylgha asar kerek. Bәrimiz auyldan shyqtyq, tegimiz auyl bolghandyqtan múndayda eshkim shette qalmau kerek. Mysaly bizdegi Forbs jurnalyndaghy 50 eng bay milliarderlerimiz ben millionerlerimiz, onyng ishinde atap aitsaq B.Ótemúratov, V.Kiym, T.Qúlybaev, D.Qúlybaeva, A.Ibragimov, R.Sarsenov, K.Rakiyshev, N.Smaghúlov, Q.Boranbaev, D.Abulghaziyn, S.Seytjanov, A.Nuriyeva taghy basqalar auylgha asa kónil bólip, bir-bir HHI ghasyrdyng jana auyldaryn salyp, auylsharuashylyghyn әrtaraptandyryp, zauyt-fabrikalar salyp, әsirese mal ónimderi men azyq-týlik tauarlaryn óndirip tek ózimizdi ghana emes jәne әlemdik naryq jýiesine shygharugha at salyssa.  Eng basty mәselening biri tez arada osy uaqytqa deyin qabyldanbay jýrgen «jergilikti ózin-ózi basqaru» zanyn qabyldau qajet. Ýkimet auyldy aimaqtarymen damytu strategiyalyq baghdarlama qabyldau kerek. 

Auylgha kómek tek auyldaghylardyng enshisi bolmauy kerek. Ony Ýkimet, parlament, ziyaly qauym, býkil qogham, el bolyp oilaumyz qajet. Qazaqsha aitsaq auylgha «Asar» qajet. Auyldan shyqqanymyz ras bolsa, auylgha qazir bet búrsaq, damytsaq, erteng әlemdegi auylsharuashylyghy ozyq el bolugha mýmkindigimiz bar. Múny ata-tegimizding terende jatqan, ertede myqty imperiya Týrki eli bolghanymyzdyng býgingi sol elding úrpaghynyng HHI ghasyrdaghy jana ambisiyasy dep әlemdi týsindiru bizding paryzymyz dep bileyik.  

Orazaly Sәbden,

Qazaqstan Ghalymdar odaghynyng preziydenti,
QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, akademiyk.                              

Abai.kz