قر پرەزيدەنتى ق-ج.ك.توقاەۆتىڭ،
قازاقستان حالقىنىڭ نازارىنا

(اۋىلعا اسار!)

كوسموستى يگەرسەك تە، قانشالىقتى
دامىساق تا، ءتۇبى ءبىز اۋىلعا ورالامىز

الداعى ءومىردى كوزگە ەلەستەتسەك ءبىر 30-40 جىلدا الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامىعانى سونشالىقتى جاساندى ينتەللەكت، ۇيىڭدە قىزمەت ەتەتىن روبوتتار، ماشينانىڭ ورنىنا ماگنيتتى جاستىقپەن كەز-كەلگەن جەرىڭىزگە بارا الاسىز، وسى سياقتى باسقا دا تەحنولوگيانىڭ جەتىستىكتەرى ءسىزدى راقات ومىرگە الىپ كەلەدى. ءتىپتى جاسىڭىز دا 150 جىلعا دەيىن ۇزارۋى دا مۇمكىن. بىراق مۇنداي تىنىمسىز، ينفورماتسيالىق مەگاقالادا تۇرۋ ادامدى شارشاتاتىنى انىق. سوندىقتان، تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىنىڭ ارقاسىندا ءبىز قانشالىقتى العا كەتسەك تە،  ءبارىبىر ءبىر كەزدەردە ءبىز اۋىلعا ورالامىز. سەبەبى، اۋىل – شىققان تەگىمىز، ال ەكىنشى جاعىنان، ادامعا ەڭ كەرەگى، كوركەم تابيعاتتىڭ تازا اۋاسى، سۋى، جەر انانىڭ كيەلى توپىراعى، ەكولوگيالىق تازا تاعامدار، اۋىلدىڭ جانعا جايلى تىنىشتىعى. اسىرەسە تۆورچەستۆو ادامدارى ءۇشىن اۋىل – تاپتىرماس كەڭىستىك، شابىت قاينارى. قازىردەن باستاپ-اق تۆورچەستۆولىق اۋىلدارىن اشۋ كەرەك. ءار ادامعا «باراتىن اۋىلىڭدى ەرتەرەك دايىندا، تۇلەپ شىققان اۋىلىڭا، تابيعاتىڭا كومەكتەس» دەمەكشىمىن. اۋىلدا تۇراتىن زيالىلاردىڭ تىزىمىنەن شىعىپ قالساڭ، كەشىگىپ بارعان ۋاقىتىڭدا سەنى قابىلداماي قويسا، باقىتسىزدىق دەگەن وسى بولماي ما؟! اۋىلىنا قاراپ ازاماتىن تانيىق!

ءبىز كىم ەدىك، قازىر كىمبىز، قايدا بارا جاتىرمىز، نە ىستەۋ كەرەك؟

وسى سۇراقتىڭ شەشىمىن تابۋ ءۇشىن ءبىز، ەڭ الدىمەن، تاريحىمىزعا جۇگىنەمىز. ويتكەنى تاريحتى بىلمەي، بولاشاقتى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل كيەلى جەردە دۇنيەجۇزى دامۋىنىڭ تاريحي لوگيكاسىن، كوپ عاسىرلىق ەۆوليۋتسياسىن ەسكە الساق تا بولار. مىسالى، ەجەلگى ەۋرازيا، قازاقستان جەرىندە تاس عاسىرى، قولا، تەمىر ءداۋىرى، سكيف، ساق، عۇن، قاڭلى، ءۇيسىن مەملەكەتتەرى، تۇركى قاعاناتتارى، ت.ب. ورتا عاسىرلىق مەملەكەتتەر مەن حاندىقتار بولعانى بەلگىلى. كاسپي تەڭىزىنەن قىتايعا دەيىنگى ارالىقتاعى الىپ كەڭىستىكتە ءبىزدىڭ وركەنيەت تاريحىمىز بولعانىن بىلەمىز. ارعىسىن ايتپاعاندا، ءبىزدىڭ تەگىمىزدىڭ «تۇركى» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى V-VI ع. جاڭا داۋىرگە دەيىن قىتاي، اراب، يران، سيريا جازبالارىندا بار. ناقتىراق ايتار بولساق، ءبىزدىڭ تاريحىمىز سوناۋ شايباني ابىلقايىر حاننان الدەقاشان بۇرىن باستالىپ، سونان سوڭ كەرەي مەن جانىبەك حاندار، قاسىم حان، ت.ب. كوپتەگەن حانداردىڭ ەسىمدەرىمەن جالعاسىن تاۋىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگى دەگەن اتاۋمەن قوسا جۇرگەن ەدى. مىنە، سول كەزدەگى ەل تاعدىرى حاندار مەن باتىر بابالارىمىزدىڭ قولىندا بولىپ، ۇلان-عايىر جەرىمىزدى بوگدە ەلگە بەرمەۋ ءۇشىن بارىن سالعان بولاتىن. ويتكەنى ولار قازاق جەرىن نىعايتۋدا، قازاقتاردىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋدا  وراسان زور ارەكەتتەرگە باردى. قازاق حالقى شاماسى 3000 جىلدىق تاريحى بار تۇركى ەتنوسى رەتىندە تانىلعان ارعى زاماندى ايتپاعاننىڭ وزىندە، 550 جىلدىق حاندىق تاريحىندا اسا اۋىر ساياسي، رۋحاني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروتسەستەردى باسىنان كەشىردى.

اتا تەگىمىزگە كوز جىبەرسەك، تاريحتا ءبىز سياقتى يمپەريالىق وي مەن ءىس جاساعان حالىق از. ولاردىڭ قاتارىندا ريمليان، گرەك، پارسىلارمەن قاتار تۇركى حالىقتارى بار ەكەندىگىن، اسىرەسە، جاستارىمىز ۇمىتپاۋى كەرەك. بۇل تەكتىلىك گەنوفوندىمىز  XXI عاسىردا قازاق ەلىنىڭ، جالپى تۇركى الەمىنىڭ قايتا تۇلەۋىنە نەگىز بولادى دەپ سەنەمىن.

ءبىز دۇنيەجۇزىندەگى ەلدەردى تاريح تارازىسىنا سالار بولساق، ءار ەلدىڭ دامۋ تاريحى ءار قيلى. ايتالىق، ەڭ الدىمەن ءبىز قىتايدىڭ 5 مىڭ جىلدىق تاريحىن، ءوزىمىزدىڭ 3 مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدى، ازيا مەن ەۋروپانىڭ دامۋىن زەردەلەسەك، سونىمەن قاتار قازىرگى جاھاندانۋ پروتسەسىندەگى جاڭالىقتاردى ەلەكتەن وتكىزەر بولساق، ءبىر وي تۋادى. ءبىزدىڭ شىعىس حالىقتارىنىڭ تاريحىنا كەلەر بولساق، تاعدىر بىزگە 2 تاريحي مۇمكىندىك بەردى. ءبىرىنشىسىن ءبىز پايدالانا المادىق، ول كەتتى. ال ەكىنشى مۇمكىندىكتى ەندى ءتيىمدى پايدالانا الماساق، نە الپاۋىت مەملەكەتتەرگە جۇتىلىپ كەتەمىز, نە ءومىر بويى ماڭگى شيكىزات ەلى بولىپ سولارعا قىزمەت ەتەمىز. تاعدىر بىزگە وسىنداي سۇراقتى كولدەنەڭ قويىپ وتىر.

1-ءشى مۇمكىندىك دەگەنىمىز – بۇدان 1000-1500 جىل بۇرىن بىزدەر، شىعىس ەلدەرى دامىعان ەدى. سونىڭ دالەلى رەتىندە عۇلاما عالىمدارىمىز ءال-فارابي، يبن-سينا، ۇلىقبەك، ت.ب. سىندى عۇلامالار ماتەماتيكا، مەديتسينا، فيلوسوفيا سالالارى بويىنشا الەمدىك دەڭگەيدەگى وزىق ويلى جاڭالىقتاردى اش قاندىعىن ايتا الامىز. ەۋروپا سول  ۋاقىتتا ارتتا قالعان ەدى. تۇركى تەگى شىڭعىسحاننان باستاپ، قۇبىلاي، ءامىر تەمىر ت.ب. جارتى الەمدى باسىپ الدى، بيلەدى. مىسالى، ءبىر قۇبىلايدىڭ ءوزى، ۇرپاقتارىمەن تولىق قىتايدى، سۋن يمپەرياسى مەن ۆەتنامدى قوسا، 100 جىل بويى بيلەدى. پەكيندە وتىرىپ، ولار قىتايدىڭ وركەنيەتىن دامىتۋعا قىزمەت ەتتى، ورتالىققا كۇرىش اكەلەتىن كانال سالعىزدى ت.ب.

كەيىنگى 500 جىلدا ەۋروپا مەملەكەتتەرى  شىعىستان، سونىڭ ىشىندە تۇركىلەردەن قانشاما جاڭالىقتاردى الىپ، جىلۋ ماشيناسىن جاساپ، تەڭىز كولىگىن، زاۋىت-فابريكالار سالىپ، ءوندىرىستى قارقىندى دامىتىپ ءوندىرىس رەۆوليۋتسياسىن جاسادى. 2012 جىلى لوندون وليمپياداسى اشىلعاندا، ولاردىڭ تاريحي دامۋىن كوردىك. دۇنيەجۇزىندەگى ەكى ۇلى يمپەريا ─ قىتاي مەن مۇسىلمان ەلدەرى قالىپ قويدى. كەيىننەن  ەۋروپادا: ەينشتەين، نيۋتون، ەديسون، فارادەي شىقتى، گەگەل، ريكاردو، ماركس، ت.ب قوعامنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى. قازىر سول ەۋروپا بىزگە ۇيرەتۋدە. 

الەمدىك توپ-ۋنيۆەرسيتەتتەر دە باتىس ەلدەرىندە، امەريكا قۇراما شتاتتارىندا شوعىرلانعان. ال سول شەت ەلدەرگە ءبىلىم قۋىپ بارىپ جۇرگەن  جاستار، ءىلىم بەرۋدىڭ قاينار كوزى – ءبىزدىڭ شىعىس بولعاندىعىن ءبىلىپ جۇرۋلەرى كەرەك. ەمپيريكالىق ىلىمدەر, ءومىر مەن دۇنيە جاراتىلىسى تۋرالى ماسەلەلەر، دانالىق، تەرەڭ  فيلوسوفيا، ت.ب.بارلىعى دا ءۇندىستان، قىتاي وسى بۇگىنگى ازيا جەرىنەن باستاۋ الادى. يسلام وركەنيەتىنىڭ ءوزى عىلىم مەن مادەنيەتكە كوپ نارسە بەردى. الايدا، ونىڭ بارىنە «كاپيتاليستىك»، «راتسيونالدى  رۋح» بەرگەن باتىس بولدى. وسىلايشا، ءحىى عاسىردان بەرى قاراحانيد ديناستياسى قۇلاعان سوڭ تۇركى وركەنيەتى تەرەڭ كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، تاعى باسقا سەبەپتەرمەن ءبىز ءوزىمىزدىڭ باي، تەرەڭ نەگىزىمىزدى ءوزىمىز جالعاپ الىپ كەتە المادىق. بىراق قىتاي كەيىنگى 20-30 جىلدىڭ ىشىندە ەكونوميكاسىنا سەرپىلىس جاساپ، قازىر دۇنيەجۇزىن مويىنداتىپ، اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا شىقتى. 

ال ەندى 2-ءشى مۇمكىندىك دەگەنىمىز – ول ءبىزدىڭ   اتا-بابالارىمىزدىڭ  نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ   كۇشىمەن بىزگە قالدىرعان مۇراسى. ول تابيعي قازبا بايلىقتارى مەن ادام  كاپيتالى. قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى تەكتىلىك، قان تازالىعى، عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، ينتەلەكتۋالدىق الەۋەتى جوعارى ۇرپاقتىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەدى ەكەن. دەمەك، ۇلتتىق گەنەفوندىمىز دا تابيعي بايلىقتارىمىز سياقتى ءبىزدىڭ ۇلكەن باسىمدىقتارىمىزدىڭ ءبىرى. دەگەنمەن، دۇنيە جۇزىندە ەڭ باي ەلدەردىڭ ءبىرىمىز، بىراق ءالى دە كەدەي تۇرامىز. نەلىكتەن؟ ەڭ باستىسى، جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەي، وسى قىرۋار بايلىقتى حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانۋ. الدىمىزداعى نەگىزگى ماقسات – وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ. ەسكىشە ايتقاندا، ناردىڭ جۇگى قازىرگى ۇرپاقتىڭ موينىنا ءتۇسىپ وتىر. بۇل تۇستا ساپالى، باسەكەگە قابىلەتتى، رۋحى جوعارى ادامي كاپيتالىمىز نەگىزگى ءرولدى وينايدى.

ەجەلگى تۇركىستان بايىرعى رۋحاني ورتالىق رەتىندە ۇلى جىبەك جولىندا ەرەكشە ورىن يەلەنگەندىگى تاريحتان ءمالىم. دۇنيەجۇزىلىك اتلاستى الىپ قاراساڭىز، ورتا ازيا اۋماعىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان تۇركىستان، سامارقاند، بۇحارا، تاراز سياقتى ءىرى قالالار بار. بۇكىل تاريحتى تارازىلار بولساق، وتە ەرتە كەزەڭدەردى الماعاننىڭ وزىندە،VI-VIII عاسىرلاردا وسى وڭىردە تۇركى قاعاناتى, بىلايشا ايتقاندا، تۇركى تىلدەس حالىقتار ءومىر سۇرگەن. سول تۇرىك قاعاناتىندا ەجەلگى تۇركىستان قالاسى رۋحاني ورتالىق رەتىندە تاريحي ورىن الدى. كەيىن تاريحتىڭ اعىمىنا بايلانىستى تۇركىتىلدەس  حالىقتار ءار تاراپقا شاشىراپ كەتتى. مىسالى، ءبىراز تۇرىكتەر انادولىعا كەتتى، سول جاقتا دامۋىنىڭ ارقاسىندا «وسمان يمپەرياسىن» قۇردى، كەيىن كەمال اتاتۇرىكتىڭ رەۆوليۋتسيا جاساۋىنىڭ ناتيجەسىندە، جاڭا وركەنيەتتى مەملەكەت بولىپ قالىپتاستى. بۇگىندە 85 ملن. حالقى بار تۇركيا 20 دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلۋدا، باسقا تۋىس حالىقتار دا ءوز مەملەكەتتەرىن قۇرىپ، دامۋ ۇستىندە.

قىتاي مەملەكەتى ءححى عاسىردا ۇلى جىبەك جولىن جانداندىرىپ ەكونوميكاسىنا سەرپىلىس بەرەتىن جوبالاردى ەۋرازيادان افريكاعا دەيىن ىسكە اسىرۋدا. وسى تۇرعىدان قاراعاندا تۇركىستان الەۋەتىن پايدالانىپ ۇلى جىبەك جولىندا تۇركىستاندى رۋحاني استاناعا اينالدىرۋ ءۇشىن «تۇركىستان ءوڭىرى» رۋحاني جانە تەحنولوگيالىق كلاستەرىن قۇرۋ جوباسىن 2012 جىلى ەلباسىنا ۇسىنعان بولاتىنمىن. جوبا 6 كلاستەردەن تۇرادى: رۋحاني، تەحنولوگيالىق، جاڭا اۋىل، تۋريزم، لوگيستيكا، ينفراقۇرىلىم كلاستەرى. جوبانىڭ قارجى-ەكونوميكالىق ەسەبىنىڭ جالپى سوماسى 8 ملرد. اقش دوللارىنان اسادى. «تۇركىستان ءۋالاياتى» وبلىسىن قۇرۋ كەرەك دەگەن بولاتىنمىن. ەندى 2018 جىلى وبلىس قۇرىلىپ، ىسكە اسا باستادى. مەنىڭ ويىم سول جوبادا كورسەتىلگەن 6 كلاستەردىڭ ءبارى تولىققاندى ىسكە اسسا ەكەن. مىسالى، ساق، عۇن، تۇركى قاعاناتىنان قازىرگى كەزگە دەيىنگى ءومىرىمىزدى قامتىعان ءبىر الەمدىك دەڭگەيدە «مادەني-تاريحي، گەوگرافيالىق مۋزەيدىڭ» ءوزى اشىلسا، بۇكىل الەمدى قىزىقتىرار ەدى، تاعى باسقا جوبالار بار. بۇل تۇركىستان جوباسى باتىس پەن شىعىستى بىرىكتىرەتىن حالىقارالىق دەڭگەيدە رۋحاني مەگاپوليس بولار ەدى. 

بۇل جوبا مىناۋ تۇراقسىز جاھاندانۋ زامانىندا ەل مەن ەلدى، حالىق پەن حالىقتى بىرىكتىرەتىن ينتەگراتسيالىق يدەيا بولۋى ابزال. وسى ءىس-شارالاردان كەيىن، تاريحي قۇندىلىقتار ارقىلى ءبىزدىڭ الدىمىزدا ادامنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىنا كۇرت وزگەرىستەر اشىلۋى مۇمكىن. قوعامنىڭ ار-وجدانىنا كىر كەلتىرمەي، دەگراداتسياعا ۇشىراماۋىنا،  قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدا ءبىر ۇلكەن قادام جاساۋ قاجەت. ادامنىڭ وي-ءورىسى ءححى عاسىردىڭ تالابىنا، جاڭا تسيۆيليزاتسيالىق قوعامعا ساي وزگەرۋى ءتيىس. بۇل دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ تالابى. ال وزىمىزگە كەلسەك، تۇتاس ۇلتتى وياتاتىن ويلار، ىسكە اسىراتىن جاڭا جوبالار كەرەك! ولاردى تاريحي ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ مۇرالارىنان تاۋىپ دامىتۋعا بولادى. قازىر بىزگە مادەني – رۋحاني، تاريحي تەگىمىزدى تەرەڭ ءبىلۋ كونتسەپتسياسى كەرەك جانە ۇزاق مەرزىمدى (2021-2030 جج.) عىلىمي باعدارلاماعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس قاجەت. 

بۇگىندە ءبىز تۇركى تىلدەس ەلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ دامۋىنا سەرپىلىس بەرۋ ارقىلى ەڭ دامىعان كاپيتاليستىك ەلدەرمەن باسەكەگە ءتۇسۋىمىز كەرەك. شامامەن 2030-2040 جج. دۇنيەجۇزىندە تۇركى الەمى ءوز ورنىن ويىپ الۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز مۇنى جاساي الماساق، وندا دامىعان كاپيتاليستىك ەلدەر ءبىزدى ءبولىپ-ءبولىپ تسيۆيليزاتسيالىق جولدان سىرتقا شىعارادى. تەك وسىلاي «امبيسسيالىق ماقساتتى» قويىپ شەشە بىلسەك، تۇركى الەمى دۇنيەجۇزىندە ەڭ بيىك دارەجەگە، باعاعا يە بولۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلەدە مەملەكەت باسشىلارى مەن عالىمداردىڭ ورنى وزگەشە.

قازىرگى تۇركى  الەمىنىڭ ەكونوميكالىق  پوتەنتسيالىن الساق، جىلدا وتەتىن دۇنيەجۇزىلىك داۆوس ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ 2019 جىلعى عالامدىق باسەكەلەستىك كورسەتكىشتەرى بويىنشا ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدىڭ مۇشكىل ەكەنىن كورۋگە بولادى. گلوبالدى باسەكەلەستىك يندەكسى بويىنشا الداعى 50 ەلدىڭ ىشىندە جوقپىز، ازەربايجان 58-ءشى بولىپ كىرىپ تۇر. قازاقستان 55, تۇركيا 61, قىرعىزستان 96 ورىندا بولسا، وزبەكستان مەن تۇركمەنستاننىڭ داۆوس ەكونوميكالىق فورۋمىنا كورسەتكىشتەرى ەنبەگەن. ال، تەرەڭىرەك قاراساق، تۇركى تىلدەس ەلدەرى دەنساۋلىق، ءبىلىم، عىلىم مەن تەحنولوگيا، قارجى جۇيەسى، اسىرەسە بيزنەس، يننوۆاتسيالىق دامۋدان كوپ ارتتا كەلەمىز (80-100 ورىندامىز). بىزگە وسى كورسەتكىشتەرگە، اسىرەسە، جاڭا ءبىلىم، عىلىم مەن تەحنولوگياعا اسا ءمان بەرۋ قاجەت.

مەنىڭ ويىمشا، تۇركى الەمى ەلدەرىنە XXI عاسىردىڭ تسيۆيليزاتسيالىق پوەزدىنىڭ سوڭعى ۆاگونىنا ءمىنۋ ءۇشىن بىزگە ۇدەمەلى دامۋدان باسقا جول جوق. ول ءۇشىن تۇركى ەلدەرىنىڭ باسىن قوساتىن ءبىر ينتەگراتسيالىق يدەيا كەرەك. ءبىز جاھاندانۋ پروتسەسىندە الىمدىك تسيۆيليزاتسيانى الىپ قاراساق، ونىڭ ىشىندە G7 مەملەكەتتەرىنىڭ دامىعان جولىن سارالاي كەلە، ءبىز ولارمەن ەكونوميكا، جاڭا تەحنولوگيا، ەكولوگيا، قاۋىپسىزدىك، كوسموستى يگەرۋ سالالارى بويىنشا باسەكەلەستىككە تۇسە المايمىز جانە ءبىز كوپ ارتتامىز. مىسالى، ءبىز عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەسستەن، تەحنولوگيالىق ۋكلادتاردى يگەرۋدەن، ونىڭ ىشىندە 6-تۋ يگەرۋدەن كەم دەگەندە 40-50 جىلعا ارتتا قالىپ قويدىق.

مەنىڭ ويىمشا، تۇركى الەمىنىڭ ءبىر عانا جولى بار، ول – رۋحاني، تاريحي-مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتۋ.

ءبىزدىڭ تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەرى ءالى دە بولسا كوپتەگەن تاريحي، رۋحاني، ادەبي، ءتىل، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا جادىگەرلەرىن ساقتاپ كەلەدى. وعان قوسىمشا، ارحەولوگيالىق ىزدەنىستەردەن جاڭا كوپتەگەن تاريحي ەسكەرتكىشتەر، قازبا بايلىقتار تابىلۋدا. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل – ءبىزدىڭ گەنەتيكالىق تەگىمىز. ۋاقىتىسىندا اتا-تەگىمىز بۇكىل ازيا مەن ەۋروپا قۇرىلىعىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ۇلكەن يمپەريالىق جويقىن كۇشكە اينالدىرعان بولسا، ءبىز، ياعني تۇركى الەمى، XXI عاسىردا تاريحىمىزدى جانداندىرۋ ارقىلى الەمدىك تاريحتىڭ تورىندە ەكىنشى رەت تولىققاندى وتىرۋىمىزعا ابدەن بولادى. 

ول ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرىپ، بارلىق كۇشتى ءبىر تۇركى الەمىنىڭ كىندىگىنە جيناۋ كەرەك. بۇعان، اسىرەسە، عالىمدار، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى بىلەك سىبانىپ تۇرىپ اتسالىسۋ كەرەك. ءار مەملەكەت وزىنشە رۋحاني-تاريحىن ىزدەنۋدە. ال ءبىرتۇتاس تۇركى الەمىنىڭ تەگىن تۇگەلدەگەن جوقپىز. سول ءۇشىن «تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني-تاريحي تەگى» دەگەن كونتسەپتسيا جانە ۇزاق جىلدارعا ارنالعان عىلىمي ىزدەنۋ باعدارلاماسى قاجەت. ناتيجە رەتىندە «مادەني-تاريحي مۇرا اتلاسىن» جاساۋ كەرەك. 

مەنىڭ ويىمشا، وسى يدەيانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدە، 200 ميلليوننان استام ادام پوتەنتسيالى بار، بۇكىل تۇركى ەلدەرىنىڭ عالىمدارىنا جانە بيزنەس وكىلدەرىنە جۇكتەيتىن حالىقارالىق مەگاجوبا قاجەت. ونىڭ اتى: «تۇركى الەمىنە رۋحاني سەرپىلىس بەرۋ» جوباسى. تۇركى الەمىنىڭ «گەنەتيكالىق ورتالىعىن» اشۋ كەرەك. 

بۇل جوبانىڭ ىسكە اسىرۋىنىڭ قىسقاشا تەتىگىن ايتسام، ءبىرىنشى كەزەكتە تۇركى ەلدەرىنىڭ ۇكىمەت باسشىلارى بۇل ماسەلەنى كونتسەپتۋالدى تالقىلاپ، عالىمدار مەن بيزنەس وكىلدەرى بىرىككەن جۇمىسشى توبىن قۇرىپ، ولارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋ كەرەك. ءتيىستى حالىقارالىق گرانتتىق قارجىلاندىرۋ ارقىلى تەز ارادا وسى جوبانى دايىنداۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل جوباعا حالىقارالىق رەزونانس بەرۋ ءۇشىن تۇركى ەلدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرى «تۇركى الەمىنە رۋحاني سەرپىلىس بەرۋ» مەموراندۋمىن قابىلداپ، بەكىتكەنى ءجون. مۇنداي XXI عاسىرداعى تىڭ يدەياعا تۇركى الەمىنىڭ حالىقتارىنان قولداۋ العان ءجون. 

اۋىلدىڭ حال–جاعدايى قاي دەڭگەيدە، ونى قالاي كوتەرەمىز؟

اشىعىن ايتۋ كەرەك، كەڭەس وداعىندا اۋىل جاقسى دامىدى. كەزىندە ەڭبەكپەن قامتىلعان نەبىر كولحوز، سوۆحوزدار، اۋىل ورتالىقتارى، ت.ب. جۇمىس ىستەپ تۇردى. جول، بايلانىس، مادەنيەت وشاقتارى: كىتاپحانا، مادەنيەت ءۇيى، سپورت كەشەندەرى، مونشاسىنا دەيىن بار بولاتىن. جالپى، اۋىل جاقسى دامىپ، ونىڭ ءال-اۋقاتى، تىنىس-تىرشىلىگى، تۇرمىسى ايتارلىقتاي دەڭگەيدە بولعاندىعىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك، اۋىلدا ءوسىپ، ءتالىم- تاربيە الدىق. اۋىل قازاق حالقىنىڭ وزەگى بولدى.

1991 جىلى ەگەمەندىگىمىزدى العاندا، بوركىمىزدى اسپانعا لاقتىردىق. جوعارعى كەڭەستە ءبىرىنشى «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى» قابىلدانعاندا، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتاردىڭ كوبىسىنىڭ جانارىنا جاس ءۇيىرىلىپ، اتا-بابامىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ەركىندىگىمىزگە قول جەتكىزدىك دەپ قۋاندى. الايدا سول كەزدە قيىن كەزەڭ ەتەك الدى، داعدارىس، ينفلياتسيا، زاۋىت-فابريكالارىمىز توقتاپ قالدى. دەگەنمەن ەگەمەندىگىمىز تۋرالى كوپتەگەن زاڭدار قابىلداپ، ءوز اقشامىزدى ەنگىزدىك. وسى وتپەلى كەزەڭ حالىققا اۋىر ءتيدى. مۇنداي جاعداي ەگەمەندىك العان باسقا تمد مەملەكەتتەرىندە دە بولدى. اۋىلدا دا تىرشىلىك قيىنداي ءتۇسىپ، ءوندىرىس ورىندارى توقتاپ، داعدارىسقا ءتۇستى، ناتيجەسىندە حالىق قالاعا اعىلا باستادى. اكە، انالارى بالالارىنىڭ ارتىنان قالاعا كەتىپ، اۋىلدىڭ زيالى ورتالارى دا سيرەۋدە. 

جالپى رەفورمانىڭ سالماعى اۋىلعا وتە اۋىر ءتيىپ، اۋىل توقىراپ قالدى. «وپتيميزاتسيا» دەگەن ادەمى سوزبەن اۋىلدا سول ۋاقىتتا بالاباقشالارى، كىشى كەشەندى مەكتەپتەر، اۋرۋحانا، ەمحانا، فەلدشەرلىك پۋنكتتەر، سپورت كەشەندەرى جابىلىپ، تالان-تاراجعا ءتۇستى. 10-15 مىڭدىق مالباسىلىق كومپلەكستەر بولاتىن، بۇگىن  ولاردىڭ ورنى وپىرىلىپ، سوعىستان قيراپ قالعانداي دۋالدارى ءالى تۇر. كەيىنگى جىلدارى اۋىلدىڭ جاعدايى جوندەلە باستادى، قارجى ءبولىنىپ ينفراقۇرىلىمدار سالىندى. بىراق ءالى دە اۋىل بۇرىنعى، 90-جىلداردىڭ باسىنداعى دەڭگەيگە جەتە قويعان جوق.

«قازاقتىڭ جامانشىلىققا ءۇيىر بولا بەرەتۇعىنىنىڭ ءبىر سەبەبى، جۇمىسىنىڭ جوقتىعى»، - دەيدى اباي. ەگەر ەگىن سالسا، ساۋداعا سالىنسا، قولى تيەر مە ەدى؟. قازىرگى اۋىلدىڭ جاعدايىن قىسقاشا ايتساق، جۇمىسسىزدىق ورتاشا ەسەپپەن العاندا 60-70 پايىزدى، كەي جەرلەرىندە 80 پايىزدى قۇرايدى. ستاتيستيكا جۇرگىزۋ ءۇشىن مەن اۋدانداردى، وڭتۇستىك وبلىستاردى ارالاپ، بۇعان كوز جەتكىزدىم. ەگەر اۋىلدا جۇمىسپەن قامتىلعان مۇعالىمدەر مەن دارىگەرلەر، اكىمشىلىك جانە شارۋا قوجالىقتارى قىزمەتكەرلەرىن الىپ تاستاساق، جۇمىسسىزدىق سانى شىعا كەلەدى. كوبىنەسە اۋىل جاستارى جۇمىسسىز. جازدا 2-3 اي قالاعا بارىپ، ءار جەردە ىستەيدى، كۇزدە قايتىپ كەلىپ جۇمىسسىز وتىرادى. ولاردىڭ بۇدان سوڭ جامان جولعا تۇسپەيتىنىنە كىم كەپىل؟ قىزداردىڭ تاعدىرى ودان دا قيىن، ايتۋعا دا ۇيالاسىڭ، جۇرەگىڭ اۋىرادى. كەيىنگى كەزدە قازاق جاستارىنىڭ اراسىندا باراتىن جەرى، باساتىن تاۋى بولماعاندىقتان ناركومانيا، ۇرلىق، مال ۇرلاۋ ءورشىپ، بۇزاقىلىق، سۋيتسيد كوبەيىپ بارادى.  جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارىنان كەيبىر جاستارىمىز شەت ەلدە ءدىني ەكسترەميزم، تەرروريزم، كاميكادزە، جيھادقا بارۋ جولىنا تۇسۋدە. وسىنىڭ بارلىعى جۇمىسسىزدىقتىڭ سالدارى ەمەس پە؟

وكىنىشكە وراي قازىر اۋىلدا ەڭ ءتيىمدى جۇمىس ول مال باعۋ ەمەس، كەرىسىنشە مال ۇرلاۋ. ۇرلىقشىنى تابا قالعان جاعدايدا قاراپايىم قازاققا كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا جەرگىلىكتى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وزدەرى ۇرلىقشىلارمەن بىرگە ەكەندىگى حالىققا ءمالىم. بۇل ماسقارا ەمەس پە؟ جەتكەن جەرىمىز وسى بولسا، كۇيسەگەن اۋزىڭدى بىردەڭە جاسايىن دەگەن حالىق ماقالى بار.

بىزدە ۇكىمەت 5 پايىز جۇمىسسىزدىق دەگەندى  ايتادى، بۇل ستاتيستيكالىق جاعىنان دۇرىس ەسەپتەلمەگەن. مۇنداي «رەكوردپەن» دۇنيەجۇزىلىك گيننەس كىتابىنا كىرەر ەدىك. وتىرىكتىڭ دە شەگى بولۋى كەرەك قوي. ەۋروپانىڭ كەيبىر ەلدەرىندە جۇمىسسىزدىق 15-25%، ورتا ەسەپپەن 10%-نان  اسادى. بىزدە 2,7 ملن. ادام ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەدى دەيدى، نەگىزىندە ولار جۇمىسسىز. ولار زەينەتاقى، دارىگەرلىك ساقتاندىرۋ جۇيەسىنەن تىس قالىپ، بىرنەشە جىلدار بويى قۇقىقتارى تاپتالىپ وتىر. ياعني حالقىمىزدىڭ 20%-نا جاعداي جاسالماي، جۇمىسسىز وتىر. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلدا. مۇنىمەن ەشكىمنىڭ ءىسى جوق، ال جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى جىلدا «حالىقتىڭ جاعدايى جاقسى» دەپ جالعان مالىمەت بەرىپ وتىرادى. 

قازىر ادامنىڭ ءبارى ءبىر سورتقا اينالىپ بارا جاتقانداي، ونىڭ اتى «ىڭعايلى ادام», نەمقۇرايلىق، ءبارى جاقسى، ەشقانداي پروبلەما جوق سياقتى بولىپ كورىنەدى. ەڭ جامانى ─ بىزدە وتىرىك اقپارات بەرۋ، ىستەن گورى قاعاز جۇزىندە ەسەپ بەرۋ ادەتكە اينالعان. وتىرىك ايتۋ قانعا ءسىڭدى. سەبەبى تاپسىرما سونداي، ادامدى ەمەس، قالتانى ويلايتىن زامان بولدى. ال جۇمىس تاپپاي، جاردەماقى سۇراي قالعان جاعدايدا، ونى الۋ ءۇشىن: «مەن ساعان بارلىق قۇجاتتارىڭدى جاسايمىن، بىراق جاردەماقىنىڭ 50%-ن ماعان بەرەسىڭ» دەگەن شەنەۋنىكتەر دە تابىلىپ جاتادى. ءبىز وسىلايشا  اۋىل ادامدارىن «كەدەيلىك قاقپانىنا» ءتۇسىرىپ قويعانبىز: ولاردىڭ ءوز ىستەرىن اشىپ، تابىس تابۋىن قولدامايمىز، پارا بەرىپ، بيۋدجەتتەن الاتىن جاردەماقىلارعا كۇن كورۋگە بايلاپ قويعانبىز.

بۇگىندە اۋىل جاعدايىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك جاقتارىن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بەلگىلى  مامانى، ەل جاناشىرى، ون ءۇش جىل بويى ءۇش اۋداندى، ون ەكى جىل شارۋا قوجالىعىن باسقارعان عالىم تۇرعامباەۆتىڭ ايتۋىنشا، «اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ باسىندا وتىرعانداردىڭ كوبىسى تاجىريبەسىز جاستار. مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن سۋبسيديانىڭ 86%-ى ءىرى حولدينگتەر مەن كومپانيالارعا بولىنسە، ال ۇساق، ورتا شارۋاشىلىقتارعا 14% عانا بەرىلەدى ەكەن. بۇل اقىلعا سىيمايدى ەمەس پە؟ اۋىلعا بولىنگەن اقشا شارۋا قوجالىقتارىنا جەتپەي جاتىر. بيلىك ول قالاي جۇمسالىپ جاتىر، ودان بەيحابار. سوندا قاراپايىم اۋىلداعى قازاققا جانى اشيتىن جان بولماعانى ما؟». اۋىل التىن تامىرىمىز دەگەنىمىز قايدا؟

تەحنيكا ماسەلەسىنە كەلەر بولساق، ءبىز ۇلكەن داعدارىس الدىندامىز. مىسالى، ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى تەحنيكالىق پاركتەردىڭ 60-70%-ى توزعان. تەحنيكالاردىڭ جۇمىس ىستەۋ مەرزىمى الدەقاشان ءوتىپ، ەسكىرگەن. ولاردى  قايتا جاڭعىرتۋ (امورتيزاتسيالىق) باعدارلاماسى جوق، ت.ب. باعدارلاما بولعان جاعدايدا دا ونى ىسكە اسىراتىن ينجەنەر ماماندار جەتىسپەيدى. 

اۋىلدى قالاي دامىتامىز؟

اۋىلدا 45%، ياعني 8 ملن-نان استام حالقىمىز تۇرادى، ولاردىڭ ىشىندە جارتىسىنا جۋىعى جاستار. «اۋىلىنا قاراپ ازاماتىن تانى»، - دەيدى قازاق. اۋىلعا بارا قالساق،  ۇيالامىز. ۇساق شارۋا قوجالىقتارىنا قولداعى كوپتەگەن جەكە جەر تەلىمدەرىن يگەرۋگە جاڭا تەحنيكا، تەحنولوگيا جەتىسپەيدى. ولار ءىرى شارۋاشىلىقتارمەن باسەكەگە تۇسە المايدى، ونىمدەرى وتپەيدى، وتسە دە ارزان باعاعا سۇرايدى. سوندىقتان ۇساق شارۋا قوجالىقتارىن بىرىكتىرىپ، اۋىلشارۋاشىلىعىن كووپەراتسيالاۋ قاجەت جانە ول ءۇشىن «كووپەراتسيا تۋرالى» زاڭدى تەزىرەك ىسكە اسىرۋ كەرەك. ءار اۋداندا ءبىر نەمەسە ەكى تەحنيكالىق سەرۆيس ورتالىقتارىن قۇرۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن جاڭاشا ۇجىمداستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداۋدا. ال ونىڭ نەگىزى - كووپەراتسيا. بۇل جەردە تىكەلەي مەملەكەتتىك قولداۋ قاجەت. سول قۇرعان كووپەراتسيادا، ورتالىقتاردا ۇكىمەتتىڭ ۇلەسى 20- 30%-عا دەيىن بولۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى – اۋىلشارۋاشىلىعى وندىرىسىنە سۋبسيديالار مەن ارزان نەسيەلەردىڭ كوپتەپ ءبولىنۋىن، ولاردىڭ جەرگىلىكتى جەرگە جەتۋىن قاداعالاۋ كەرەك. سوندا عانا ينۆەستيتسيا ءتيىستى جەرگە سالىنادى، جۇمىس ورنى كوبەيىپ، اۋىل سەرپىلىس الاتىن بولادى.

اۋىلدا تۇتىنۋ كووپەراتسيالارىن قۇرا وتىرىپ، قوسىمشا ينۆەستيتسيا تارتۋ، تاۋار ءوندىرۋ، وڭدەۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ قاجەت. بۇعان اقش، كانادا، ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ تاجىريبەلەرى دالەل بولا الادى. وزىق شەتەل  مەملەكەتتەرىندەگىدەي، بىزدە دە «ءبىلىمدى  تەحنولوگيالىق  اۋىلدار كەرەك».  ونى  «جاڭا اۋىل» دەپ تە اتاۋعا بولادى. ولاردى ءبىز شورتاندىدا، الماتى ماڭىنداعى كيز بەن كنيتج اگروقالاشىقتارىندا، ت.ب جەرلەردە قۇرۋىمىزعا بولادى. مىسالى، سينگاپۋر ەلىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەر وندىرىسىندەگى زاماناۋي تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن 10 عىلىمي-وندىرىستىك پاركىن قۇرۋ باعدارلاماسىن پايدالانۋعا بولادى. وندا ءارتۇرلى باعىتتاعى شامامەن 500 فەرما سىيىستىرۋدى كوزدەگەن 1,7 مىڭ گا جەر بولىنگەن.

«جاڭا حولدينگتەر قۇرۋ». ەگەر وسىلاي ەسەپسىز پايدالانا بەرسەك، 40-50 جىلدان كەيىن مۇناي-گاز قازبا بايلىقتارى بىتەدى. ءبىز ۇرپاققا نە قالدىرامىز؟ اقش-تىڭ مۇناي، گاز، ت.ب قازبا-بايلىقتارىن زەرتتەي وتىرىپ، بولاشاعىن ويلاعاندىقتان ولاردى شەتەلدەن ساتىپ الۋدا. ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت نەگە وسى جاعىن ويلامايدى؟ سوندا ءبىزدىڭ نەمەرەلەرىمىز: «سىزدەر وركەنيەتكە نە جاسادىڭىزدار دەپ سۇراق قويماي ما»؟ جالپى ءبىزدىڭ نەگىزگى «برەندىمىز» مۇناي-گاز ەمەس (مۇمكىن ولار شەنەۋنىكتەردىكى شىعار), ول – عاسىرلاردان بەرى كەلە جاتقان اتاكاسىپ - مال مەن ەگىن ونىمدەرى. قالاي ايتساڭىز دا ءبىزدى شەتەل اگرارلى مەملەكەت دەپ تۇسىنەدى. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا اۋىلشارۋاشىلىعى تابىسىنىڭ كولەمى، جالپى ىشكى ونىمگە ء(جىو) شاققاندا، 27-29%-عا دەيىن باراتىن، ال قازىر بار بولعانى 5%. 20%-عا دەيىن وسىرگەن جاعدايدا الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى. ول ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى اۋىلعا سەرپىلىس بەرۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جاساۋ كەرەك. 

قازىر  بىزدە ازىق-تۇلىك،  ەت پەن ءسۇتتىڭ شامامەن  40% شەتتەن كەلەدى. كەرىسىنشە، ءبىز ساتۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ قازاقستان وسىنشا بايلىعىمەن اتا كاسىبىمىز – مالمەن ەلىمىزدى قامتاماسىز ەتە الماسا، بولاشاعىمىز قانداي بولماق؟ سول سەبەپتەن قازاقستاندا «مال ونىمدەرى» جانە «استىق» حولدينگتەرىن قۇرۋدى مەملەكەت قولعا الۋى كەرەك. تەز ارادا دۇنيەجۇزىندە الدىڭعى ورىن الۋعا بار كۇشتى جۇمساپ، اۋىلدى دا جوعالتىپ الماۋدىڭ امالدارىن ىزدەگەن ءجون. ءبىزدىڭ ەل مال ونىمدەرىن دامىتۋدىڭ جولىن بىلەدى. كەزىندە تۇرار رىسقۇلوۆ رسفسر سوۆناركومى توراعاسىنىڭ 11 جىل بويى ورىنباسارى بولىپ تۇرعانىندا، ۆ.ستالينگە: «جولداس ستالين، ەت –  ۆاليۋتا. مال ونىمدەرىن دايىنداپ، ەۋروپاعا ەت ساتىپ، ودان تۇسكەن قاراجاتقا وندىرىستە ىستەيتىن مامان-ينجەنەر دايارلايىق» دەگەن. وسى ءسوزدىڭ ءمانى قازىر دە ماڭىزدى. كەڭەستەر وداعى تۇسىندا قازاقستان سىرتقا 300 مىڭ توننادان استام جوعارى ساپالى مال ونىمدەرىن شىعارعانىن ەسكەرسەك، بۇگىننەن باستاپ مال شارۋاشىلىعىن جانداندىرۋدى جولعا قويۋ قاجەت، ەرتەڭ كەش بولادى.

ءالى دە بولسا ءبىز دۇنيەجۇزىندە اۋىلشارۋاشىلىق  ونىمدەرى ارقىلى باسەكەگە تۇسە الامىز. سەبەبى الەمدە الداعى 30 جىلدا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمىنە 2 ەسەدەن كوپ سۇرانىس تۋادى، ال سۋ تاپشىلىعى 50-60%-عا دەيىن وسەدى. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانعان دۇرىس.

جەردى يگەرۋ – ەلدى يگەرۋ

باستاپقى كەزدەن-اق، تابيعي قازبا بايلىقتارى مەن ادام كاپيتالىن، قازاقتىڭ قانعا سىڭگەن كاسىبى مەن ۇلتتىق بولمىسىنا ءتان اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋعا، جەردى يگەرۋگە باسىمدىلىقتىڭ بەرىلمەۋى بۇگىندە حالقىمىزدى ۇلت رەتىندە رۋحاني ازىپ-توزۋعا، اتا كاسىبىنەن ءماجبۇرلى تامىر اجىراتۋىنا اكەلىپ سوعىپ وتىر.

اتا كاسىبىمىزدىڭ مەكەنى – اۋىلدىڭ ءحالىن ايتا كەلىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ تراگەديالىق تاعدىرىن وسىلايشا اشىپ كورسەتكەن ءجون. ىقىلىمنان اۋىلدى جەرگە تامىرىن جايعان قازاقتارعا ۋربانيزاتسيالىق رەفورمانىڭ ءالى دە اۋىر ءتيىپ وتىرعانىن، الەۋمەتتىك-رۋحاني ازىپ-توزعانىن تىلگە تيەك ەتپەسكە بولماس. مۇنىڭ سالدارى بۇگىندە جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ، وزىمىزگە جەر ساتۋ داۋىنا اكەلگەنىن بىلەسىزدەر. بيلىكتەن مەگاپوليس جاسايمىز قالا حالقىن كوبەيتەيىك دەپ، مىسالى اقش-تا ازعانتاي-اق پايىز اۋىلدا تۇراتىندار بۇكىل مەملەكەتتى اسىراپ وتىر دەگەن ۋربانيزاتسيا سوزدەرىن ايتادى. بۇل جانساق پىكىر. ستراتەگيانى ويلاساق كەرىسىنشە تەحنولوگيانى دا، ادامدى دا اۋىلعا تارتۋ كەرەك. 

وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردى ءوز قولىمىزدان جاساعانىمىزدى قالاي كەشىرۋگە بولادى؟! تەگىن جەر ۇلەستەرىن ءوز قولىمەن يگەرە الماعاندارى ۇجىمداسىپ، كووپەراتسيا قۇرۋ ارقىلى ەڭبەك ەتۋگە بولادى. بۇل ىسكە جەرگىلىكتى جەردەگى قوعامدىق كەڭەس پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى سەپتىگىن تيگىزۋى كەرەك، اكىمشىلىك كومەكتەسۋى ءتيىس. «جەردى يگەرۋدەگى ەڭ تۇبەگەيلى ماسەلە رەتىندە «كووپەراتسيا تۋرالى زاڭنىڭ» قالاي ىسكە اسىرىلىپ جاتقاندىعىن «جەر تۋرالى كوميسسيا» قاراۋ كەرەكتىگىن جانە «پارلامەنتتىك تىڭداۋ» ءوتۋى كەرەك. «قازاقستاندا جەردى يگەرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى 2015 جىلى 29 قازاندا قابىلدانعان «كووپەراتسيا تۋرالى زاڭىن» ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرى نەگە ناشار ءجۇرىپ جاتىر؟ 

«جەر كودەكسى» قابىلدانعاننان بەرى قاراي جەر قالاي پايدالانىلىپ جاتىر؟ كىمنىڭ قولىندا؟ قانداي زاڭدىلىقتار بۇزىلىپ جاتىر؟ جۇزدەگەن، مىڭداعان گەكتار جەر لاتيفۋنديستەر مەن بايلاردىڭ قولىنا قالاي ءوتتى؟ ونىڭ يگەرىلمەي جاتقانى قانشاما؟ 

بۇل ماسەلەدە پارلامەنتتىڭ، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكپەن قاتار، ءماسليحاتتىڭ، سول سياقتى قوعامدىق كەڭەستىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ كەرەك. اكىمدەردىڭ جۇمىسىن وسى «كووپەراتسيا زاڭىن» قالاي ىسكە اسىراتىندىعىمەن باعالاۋ كەرەك، ەگەر اقتاماسا، ورنىنان الۋ قاجەت. سوندا عانا ءىس جۇرەدى! «اۋىلشارۋاشىلىعىن ۇدەمەلى دامىتۋدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن» (بۇل ۇسىنىس «جەر كودەكسىنىڭ» 4,6 –بابىنا كىرسىن) جاساۋ كەرەك. 

يگەرىلمەي جاتقان جەردى قايتارۋ تەتىگىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن يگەرىلمەگەن جەرلەرگە سالىقتى 10-20 ەسەلەپ كوبەيتۋ ءوز ناتيجەسىن بەرەدى دەپ تالاي ايتتىم دا، جازدى دا. جەر-انا قازىر سىرقات. جەردىڭ قازىرگى جاعدايىن، سالاماتتىلىعىن انىقتاپ الۋ ءۇشىن اۋديت جۇرگىزۋ قاجەت. ياكي، «تابيعات پەن جەردىڭ، ادامنىڭ گارمونياسى بولعان ەلدە عانا نەسىبە كوپ، باقىت بار»، - دەپ شاكارىم بابامىز ايتىپ كەتكەن.

ەگەر ەلىمىزگە تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساعىمىز كەلسە، «جەر كودەكسى» تۋرالى جاڭا زاڭ جاسالىپ، ول پارلامەنتتە قابىلدانۋى ءتيىس. جەردى انامىزداي قاستەرلەپ، ءتيىمدى پايدالانۋ ارقىلى ءوزىمىز دە وسەمىز، ەلىمىزدى دە كوركەيتەمىز. جەردىڭ قۇنى جوق! ال قۇنى جوق جەردى قالاي ساتۋعا بولادى؟! قازاقتىڭ كودى جەر دەسە دە بولادى. ۇلى ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي ايتقانداي: «ەل وسەدى، مال وسەدى، جەر وسپەيدى». جەردىڭ قۇنى جوق. مۇنى ك.ماركستە ايتقان. قۇنى جوق جەردى قالاي ساتامىز؟ جەردى انامىزداي قاستەرلەپ، ءتيىمدى پايدالانۋ ارقىلى، ءوزىمىز دە وسەمىز، ەلىمىزدى دە كوركەيتەمىز!

جەر داۋى كوتەرىلگەندە قازاقتىڭ ۇلتجاندى ازاماتتارى، زيالىلارى باس كوتەرىپ، «جەردى ساتپايمىز، شەتەلگە جالعا بەرمەيمىز» دەپ، حالىققا ۇندەۋ تاستادىق. ولار: ج.اكىم، م.شاحانوۆ، م.اۋەزوۆ، د.يسابەكوۆ، س.سماتاەۆ، س.عابباسوۆ، م.ەلەۋسىزوۆ، ج.تۇياقباي، م.وتەلباەۆ، م.مىرزاحمەتوۆ، ب.راقىشەۆ، ر.ەلەشەۆ، ك.ەلەمەسوۆ، ع.قابىشۇلى، ك.ءجۇمادىلوۆ، د.كوشىم، م.تايجان، ا.سىرىم، م.قۋلكەنوۆ، ج.ەرمان، ءا.الىباەۆ، ز.باتالوۆا، ءا.قوسانوۆ، ع.حايروللا، م.توقاشباەۆ، ر.جۇمالى، ج.قالىباي، ۇ.ەسداۋلەت، ب.قويشىباەۆ، ە.باپي ت.ب. ۇزىن سانى 500-دەن اساتىن ۇلتجاندى ازاماتتار جانە قوعامدىق ۇيىمدار. 

حالىقتىڭ باس كوتەرۋىنىڭ ارقاسىندا، ەلباسى جەرگە موراتوريا جاساپ، جەر رەفورماسى تۋرالى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇردى. مەندە سول جەر رەفورماسى كوميسسياسىنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە، ءبىراز اۋقىمدى جوبالار مەن ۇسىنىستار جاسادىم.

نەگىزگى ۇسىنىسىم، جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرمەي، قازاقستان ازاماتتارىنا ساتپاي، 49 جىلعا تەك قر ازاماتتارىنا عانا جالعا بەرۋ ارقىلى كووپەراتسيالاۋ تۋرالى زاڭدى جانە باسقا دا تەتىكتەردى ىسكە قوسىپ جەردى ءتيىمدى پايدالانۋعا بولادى. بىزگە، ياعني قازاق مەملەكەتىنە جاراتۋشى تاڭىردەن بەرگەن جانە عاسىرلار بويى ساق، عۇن، تۇركى قاعاناتى، ت. ب. حاندىقتار تاريحىندا اتا-بابالارىمىزدىڭ قانى توگىلگەن جەردى، ۇرپاقتان- ۇرپاققا امانات ەتىلىپ كەلە جاتقان جانە كەلەر ۇرپاققا قالدىرۋ مورالدىق   پارىزىمىز بولىپ تابىلاتىن جەردى ەشكىمگە ساتۋعا بولمايدى. جەر - قازاقتا قانشا حان، باي، بي بولسا دا، جەكەنىڭ مەنشىگىندە بولعان ەمەس، ساتىلعان دا ەمەس.

قايسارلىق كورسەتىپ، حالىق قولداۋىنا يە بولعان كوميسسيا قۇرامىنداعى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ از عانا توبىنىڭ ماڭداي تەرىنىڭ جانە دە ايماقتارعا بارعانداعى حالىقتىڭ جەردى ساتۋعا قارسىلىعىنىڭ ارقاسىندا عانا پرەزيدەنت جەرگە بەس جىلعا موراتوري جاريالادى.

جەتىستىك بولدى، الايدا، جەر ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلمەدى. قازىرگى جانا قابىلدانعان جەر تۋرالى زاڭدا دا ماسەلە تۇبەگەيلى شەشىلمەي قالعاندىعىن وكىنىشپەن ايتىپ نارازىلىعىمدى بىلدىرۋدەمىن. مۇنىڭ دا داۋ-داماسى الدا كۇتىپ تۇر؟ ءسوز جوق، قازاق حالقىنىڭ ەلگە، جەرگە، اۋىلعا دەگەن مەيىرىمى ەرەكشە. جەر – قازاقتىكى بولىپ قالۋى ءتيىس! «اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى،- دەيدى اباي. 

ءوز جەرىمىزدى ءتيىمدى يگەرۋ  ماقساتىندا، «تىڭ  جەردى يگەرۋ ارقىلى قازاق ەلىن جاڭا بەلەسكە كوتەرۋ (قازاق ءورىسى)» اتتى جوبانى ۇسىنامىن جانە ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قر پارلامەنتى «اۋىلشارۋاشىلىقتىق ەركىن ەكونوميكالىق ايماق تۋرالى» قر زاڭىن قابىلداۋى ءتيىس. 

الەمدە بولىپ جاتقان جاڭا قۇبىلىستاردى، كۇرت وزگەرىستەردى،  ءححى عاسىردىڭ تسيۆيليزاتسيالىق دامۋىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان تەك ءوزىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دۇنيەجۇزىندە 1,3 ملرد اشارشىلىقتا جۇرگەن حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەرىندە دە ازىق تۇلىكپەن، مال ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىگى بار جانە سوعان ۇلەس قوسۋ ءۇشىن وسى جوبانى ىسكە اسىرۋعا بەل بايلاۋعا بولار ەدى.

قىتايمەن شەكارالاس جاتقان الماتى وبلىسى، جەتىسۋ القابىندا، ىلە ويپاتى، بالقاش كولى، الاكول، زايسان كولى اۋماقتارىن قوسا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا جانە تاعى باسقا وڭىرلەردە وتە قۇنارلى جەر ايماقتارى بار، سۋارمالى، ءشوپتى تاۋلى جايىلىمدارى، ۇلكەن-ۇلكەن جۇزدەگەن كيلومەتر بەلدەر، «وازيس» جەرلەردى ازىق تۇلىك وسىرۋگە، مال ونىمدەرىن جاساۋعا ت.ب. داقىلدارمەن اينالىسۋعا ابدەن بولادى. وسى اۋماقتاردا ەركىن اۋىل شارۋاشىلىقتىق ەكونوميكالىق ايماق قۇرىپ، ەلىمىزدەگى مىڭداعان جاستاردى تىڭ يگەرۋگە جۇمىلدىرىپ،  «قازاق ءورىسى» اتتى جوبانىڭ نەگىزىندە مىناداي ءىس-شارالار جاسالسا:

- بىرىنشىدەن،  بۇل  جەرلەردى  مەملەكەتتىك قولداۋ ارقىلى «ەركىن ەكونوميكالىق ايماق» جاساۋ كەرەك، ينفراقۇرىلىمدى قۇرۋ قاجەت، تۇراتىن ۇيلەر، ماتەريالدى تەحنيكالىق بازالار سالۋ، تاعى باسقا ءىس-شارالار كەرەك. بۇل تۋرالى پارلامەنتتە ارنايى زاڭ قابىلداۋ قاجەت. ينۆەستيتسيا سالۋعا، نەسيە، سالىق جۇيەسىنە جەڭىلدىكتەر بەرۋ كەرەك. ۇكىمەتپەن بىرگە، وبلىستاردا جەردى يگەرۋ باعدارلاماسىن جاساۋ كەرەك.

- ەكىنشىدەن، سونىمەن قاتار ول جەرلەردى يگەرۋگە وڭتۇستىك وڭىردەن (مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 3 ملن. جۋىق حالىق تۇرادى، جۇمىسسىزدىق كوپ), ت.ب. رەسپۋبليكامىزدىڭ حالقى تىعىز جەرلەردەن 500 مىڭعا جۋىق حالىقتى، اسىرەسە جاستاردى (سوۆەتتەر وداعىنداعى بام، تسەلينانى يگەرگەندەي)  وسى جاڭا مەگاجوبانى يگەرۋگە جۇمىلدىرۋ قاجەت. يزرايلدىڭ دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى تاجىريبەسىن پايدالانىپ، كيبۋتستەر جاسالسىن. باياعى «بامدى، تسەلينانى» يگەرۋدەي كەشەندى ىستەر بولسا. مۇنداي ماسەلەدە حالىقتىڭ دا پاتريوتتىق سەزىمى كوتەرىلەر ەدى. جاڭا اۋىلدا جاستار جاڭا ءومىردى باستار ەدى. جاستار كووپەراتسياسى قۇرىلسىن. ەڭ ماڭىزدىسى، باسقا ەلدەرمەن شەكارالاس جەرلەردى يگەرۋ  ارقىلى قاۋىپسىزدىگىمىز دە ارتار ەدى! ولارعا كوتەرىڭكى جولاقى، ءجوندى جالاقى بەرىپ، بارعان جەردە بارلىق جاعداي جاسالسا. جاستار ەلىمىزدى كوتەرۋگە، وتان الدىنداعى پاتريوتتىق بورىشىن جەتە ءتۇسىنىپ، جاستار دا قاناتتانىپ جاڭا ءومىردى «قازاق ورىسىنەن» باستار ەدى.

- ۇشىنشىدەن، بۇل جوباعا «اۋىلعا اسار» رەتىندە قازاقستاننىڭ قالتالى ازاماتتارى، مەتسەناتتارى، وبلىس، ايماق بولىپ، جالپى حالىق بولىپ سەپتىگىن تيگىزسە، يگى ءىس بولار ەدى. بۇل مەگاجوبانىڭ قاراجاتى ءارتۇرلى سالادان قۇرالۋى مۇمكىن. ولار: مەملەكەتتىك، رەسپۋبليكالىق، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر، باي-قۋاتتى بيزنەسمەندەردىڭ وزدەرى ءىس جاساۋ، جوبا يگەرۋ ينۆەستيتسياسى، شەتەل ينۆەستيتسياسى، اسار رەتىندە، زاڭدى جانە جەكە تۇلعالار، جالپى قازاقستان حالقىنىڭ كومەگى رەتىندە ارنايى «قازاق ءورىسى» اتتى قور قۇرۋ قاجەت.

- تورتىنشىدەن، بۇل جوبانىڭ گەوساياسي ءمانى بار ەكەنىن دە ەستەن شىعارماۋ قاجەت. قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى ءار ۋاقىتتا ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرۋى ءتيىس. كەلەشەكتە دەموگرافيالىق وسۋگە دە جاقسى مۇمكىندىك بولار ەدى. ەگەر اتا-بابالارىمىز سوناۋ اقتابان-شۇبىرىندىدان باستاپ، اشارشىلىقتان تاعى باسقا كەرى ساياساتتىڭ سالدارىنان شەتەلگە تاۋ اسىپ كەتسە، ەندى سول قۇنارلى جەرلەرىمىزدى ولاردىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىنىڭ يگەرۋگە بەت الۋى - بۇل ۇلكەن قۇبىلىس.

- بەسىنشىدەن، وسىنداي ەركىن ەكونوميكالىق ايماقتاردى رەسەيمەن شەكارالاس وبلىستاردا قۇرسا. مىسالى وزبەكستانمەن شەكارالاس جاتقان وڭتۇستىك وڭىرلەردە قۇرۋ كەرەك. مۇندا نەگىزگى باسىمدىلىقتى جەمىس-جيدەك، كوكونىس، ماقتا وندىرىسىمەن بىرگە مال ونىمدەرىنە دە  بەرىلگەن ءجون بولار ەدى. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ جۇمىسسىزدىقتى جويۋداعى ءرولى وتە جوعارى. ول ءۇشىن اۋىلدى مەكەندەردە جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا ارنالعان «شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ۇدەمەلى دامىتۋ» جونىندەگى ارنايى باعدارلاما قابىلداعان ءجون. 

- التىنشىدان، ەندى قازاقتىڭ، قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلتتىق  پروبلەماسىن باسقا بىرەۋلەردىڭ موينىنا ارتپاي  (25 جىلعا جەردى جالعا بەرەيىك. مىسالمەن ايتقاندا، سولار اسىراسىن دەمەي) تەك ءوزىمىز «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك دەمەكشى» شەشۋىمىز كەرەك. ەگەمەندىك العالى 29 جىلدا قابىرعامىز قاتتى، دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى ەل بولدىق، مۇمكىندىگىمىز دە بار. ەندى جالتاقتاۋدىڭ ءجونى جوق. ەندى بارلىعى تەك حالىقتىڭ بىرلىگىندە، رۋحاني – پاتريوتتىق كۇش جىگەرىندە. مىنە بۇل جوبا حالىقتى وياتاتىن جوبا، ءلايىم سولاي بولعاي.

- جەتىنشى، بۇل جوبادا تاعى باسقا تەتىكتەر كورسەتىلگەن. جەردى يگەرۋ جوباسى ارقىلى قازاق ەلىن جاڭا بەلەسكە كوتەرۋ قاجەت. بۇل قازاقستان حالقىنىڭ جاڭا امبيتسياسىن كورسەتەر ەدى. ماسەلە ساياسي شەشىمدە، حالىقارالىق يميدج ءۇشىن بۇل جوبا تىكەلەي قر پرەزيدەنتى ق-ج.ك.توقاەۆتىڭ پاتروناجىندا بولعانى ابزال.

ۇكىمەت 13 جىلدان بەرى زاڭ بويىنشا ۋادە بەرىپ كەلە جاتقان 10 سوتىق، 25 سوتىق جەر ۋچاسكەلەرىن جانە اۋىل تۇرعىندارىنا ۋاقىتىسىندا بەرىلگەن 1-10 گا دەيىن جەر تەلىمدەرى (ۇلەستەرىن), تەز ارادا وسىلاردىڭ ءبارى حالىققا تەگىن بەرىلسىن. ال جەرگىلىكتى اكىمشىلىك وكىلدەرى تىكەلەي ىسكە اسىرسىن! وسى ءىس-شارالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋىن باق جاريالى تۇردە ۇنەمى حالىققا اشىق حابارلاپ وتىرسىن.

قر پرەزيدەنتىنە تىكەلەي باعىناتىن، ەلىمىزدەگى جەر رەسۋرستارىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن راتسيونالدى جانە ءتيىمدى پايدانالۋ تۇرعىسىنان قر جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ جونىندەگى ۆەدومستۆاارالىق مەملەكەتتىك اگەنتتىكتى قايتادان قۇرۋ جانە ونىڭ باسشىسىنا پرەمەر ءمينيستردىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىن بەرۋ.

قازىر بىزدە اۋىلعا بارىپ جۇمىس ىستەيتىن كاسىبي ماماندار دايىنداۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت بولىپ وتىر. وسى تۇستا، جاستارعا ايتارىم اۋىل شارۋاشىلىق ماماندىقتارىن تاڭداۋ، ازىق-تۇلىك، مال كاسىپكەرلىگىمەن اينالىسۋ – بۇل ەسكى ءداستۇر ەمەس، قايتا ارتىقشىلىق. تەك اتىنا قىزىعىپ، جاپپاي ەكونوميست، زاڭگەر بولعانشا، اتاكاسىپ – مال، ەگىن شارۋاشىلىقتارىن يگەرىپ، باي-باقۋاتتى كۇن كەشۋگە ابدەن بولادى. جاستار بارىنشا راتسيونالدى بولعانى دۇرىس. سوندا اۋىلدىڭ دا ەڭسەسى كوتەرىلەدى، ەلىمىزدىڭ دە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى كۇشەيەدى. اۋىلعا كومەك تەك اۋىلداعىلاردىڭ ەنشىسى بولماۋى كەرەك. ونى ۇكىمەت، پارلامەنت، زيالى قاۋىم، بۇكىل ەل ويلاۋى قاجەت.

قازاقشا ايتقاندا، اۋىلعا «اسار» قاجەت. وتكەندى ەسكە الساق، ءبارىمىز اۋىلدان  شىقتىق. وقىپ جۇرگەندە اقشا دا، ەت تە، ءسۇت تە، قۇرت تا اۋىلدان كەلەتىن. ەندى قالادان اۋىلعا تاسيتىن جاعداي تۋىندادى. قايتارىمى بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ ينۆەستيتسيانى دا اۋىلعا قاراي بۇرۋ قاجەت. سول اۋىلدا تۋىپ-وسكەن، قازىر قالادا ءبىلىمدى، ونەردە جۇرگەن، سپورت سالاسىنداعى، بيزنەسى بار ت.ب. ازاماتتار بىرىگىپ دەمەۋشى رەتىندە ءوز اۋىلىنا كومەك بەرسىن. اۋىلعا قاراجاتتى تارتۋ ءۇشىن ءار اۋداندا بيلىكتىڭ پارمەنىمەن «اقىل-كەڭەس بەرەتىن ورتالىقتار» قۇرۋ كەرەك. ولار نەسيەنى قالاي الۋ، بيزنەس-جوسپاردى قالاي جاساۋ، كىشى كاسىپورىندى قالاي اشۋ، كاسىپتى نەدەن باستاۋ، ت.ب. اۋىلدى دامىتاتىن ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ، اۋىل تۇرعىندارىن جۇمىسپەن تولىق قامتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتۋى كەرەك.

ءار اۋدان اكىمشىلىگى سول جەردەن شىققان، بىراق شەت جاقتا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ باسىن قوسىپ، باعدارلامالار جاساپ، «اۋىلدى قالاي دامىتامىز» دەگەن ۇسىنىستارمەن شىقسا، يگى ءىس بولار ەدى. قازاقتا ەلگە، اۋىلعا دەگەن رۋحاني مەيىرىمىمىز جەتكىلىكتى. سوندىقتان وسى باستامانى قولعا الىپ، جاڭا مۇمكىندىكتى ىسكە قوسقان ءجون. سوندا عانا تۋعان اۋىلىنا كەلگەن ءار ازاماتتىڭ ەڭسەسى تۇسپەيتىن بولادى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز ءبىر الامان بايگە، الدا كەلە جاتقان ەكى تۇلپاردىڭ جارىسى سياقتى. ءبىر جاعىنان كوز ىلەسپەي دامىپ كەلە جاتقان جاڭا تەحنولوگيا، ەكىنشى جاعىنان ءبىزدىڭ اقىل ويىمىز، پاراساتىمىز، رۋحاني قۇندىلىعىمىزبەن قاتار اۋىلدى كوركەيتۋ، كيەلى جەردى يگەرۋ. ەڭ دۇرىسى، وسى ەكى تۇلپاردى جەكە-جەكە جىبەرمەي، ءبىر ارباعا جەگىپ جارىسساق وزار ەدىك. 

قازاقتىڭ سوزىمەن ايتساق اۋىلعا اسار كەرەك. ءبارىمىز اۋىلدان شىقتىق، تەگىمىز اۋىل بولعاندىقتان مۇندايدا ەشكىم شەتتە قالماۋ كەرەك. مىسالى بىزدەگى فوربس جۋرنالىنداعى 50 ەڭ باي ميللياردەرلەرىمىز بەن ميلليونەرلەرىمىز، ونىڭ ىشىندە اتاپ ايتساق ب.وتەمۇراتوۆ، ۆ.كيم، ت.قۇلىباەۆ، د.قۇلىباەۆا، ا.يبراگيموۆ، ر.سارسەنوۆ، ك.راكيشەۆ، ن.سماعۇلوۆ، ق.بورانباەۆ، د.ابۋلعازين، س.سەيتجانوۆ، ا.نۋريەۆا تاعى باسقالار اۋىلعا اسا كوڭىل ءبولىپ، ءبىر-ءبىر ءححى عاسىردىڭ جاڭا اۋىلدارىن سالىپ، اۋىلشارۋاشىلىعىن ءارتاراپتاندىرىپ، زاۋىت-فابريكالار سالىپ، اسىرەسە مال ونىمدەرى مەن ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن ءوندىرىپ تەك ءوزىمىزدى عانا ەمەس جانە الەمدىك نارىق جۇيەسىنە شىعارۋعا ات سالىسسا.  ەڭ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى تەز ارادا وسى ۋاقىتقا دەيىن قابىلدانباي جۇرگەن «جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ» زاڭىن قابىلداۋ قاجەت. ۇكىمەت اۋىلدى ايماقتارىمەن دامىتۋ ستراتەگيالىق باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك. 

اۋىلعا كومەك تەك اۋىلداعىلاردىڭ ەنشىسى بولماۋى كەرەك. ونى ۇكىمەت، پارلامەنت، زيالى قاۋىم، بۇكىل قوعام، ەل بولىپ ويلاۋمىز قاجەت. قازاقشا ايتساق اۋىلعا «اسار» قاجەت. اۋىلدان شىققانىمىز راس بولسا، اۋىلعا قازىر بەت بۇرساق، دامىتساق، ەرتەڭ الەمدەگى اۋىلشارۋاشىلىعى وزىق ەل بولۋعا مۇمكىندىگىمىز بار. مۇنى اتا-تەگىمىزدىڭ تەرەڭدە جاتقان، ەرتەدە مىقتى يمپەريا تۇركى ەلى بولعانىمىزدىڭ بۇگىنگى سول ەلدىڭ ۇرپاعىنىڭ ءححى عاسىرداعى جاڭا امبيتسياسى دەپ الەمدى ءتۇسىندىرۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز دەپ بىلەيىك.  

ورازالى سابدەن،

قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ پرەزيدەنتى،
قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اكادەميك.                              

Abai.kz