(Abaydyng «Senbe júrtqa, túrsa da qansha maqtap» ólenine týsinik)

«Senbe júrtqa, túrsa da qansha maqtap» (1897) – maqtangha salynu degen nashar әdetten saqtandyrghan ósiyet ólen.  Ýsh shumaq óleng ózegi – «Kókirekti kerip, qyrt maqtangha úrynba, oghan qúl bolma!», «Eki sóileme, kisilikke úmtyl!» iydeyasy. Abay poeziyasyn da, qara sózin de kóktey ótetin ósiyetting biri osy. Mysalgha 1892 jylghy «Kýlimsirep aspan túr» óleninde Abay: «Mansap izder, mal quar, Bәri maqtan izdegen», – dep toryqsa, al, kelesi «Ne izdeysin, kónilim, ne izdeysin?» óleninde:

Abúiyr, ataq sol janda

Kimdi kóp júrt maqtasa, –

dep uly sarkazmmen shanyshady. Sonday-aq:

Maqtau – jel sóz jangha qas,

Qoshemetshil shygharghan, –

dep eskertedi. «Qoshemetshil» – ózimizge etene tanys «jaghympaz» sózi. Qoshemetshil aitqan maqtau «jel sóz» әri «jangha qas» bolmaghy nesi? Sebebi, ol «satylghan» jәne «satyp alynghan»  dep týsindiredi Abay. Sol siyaqty 21-qara sózin: «Az ba, kóp pe, adam balasy bir týrli maqtannan aman bolmaghy – qiyn is», – dep bastaydy da,  «maqtan» úghymyna taldau jasaydy jәne maqtanshaq paqyrlardy ýsh týrge jikteydi.  Sóitip, maqtanshaqtyq – jangha qas, ruhany ósuge kedergi keltiretin kesirli minez dep anyqtap bergen.

Hosh, Abaydan sabaq aldyq pa? Joq, kerisinshe maqtanudan aldygha qara salmay, ony tipti sayasat dengeyine deyin kóterdik.  Jaryqtyq Abay osyny kóre bilgendey, «Senbe júrtqa, túrsa da qansha maqtap» ólenin:

Senbe júrtqa, túrsa da qansha maqtap,

Áure etedi ishine qulyq saqtap.

Ózine sen, ózindi alyp shyghar,

Qayratyng men aqylyng eki jaqtap, -

dep bastap, maqtan taqyrybyna qaytyp oralghan.

Kópirme, danghoy maqtau artynda – qulyq. Osymen, adamdy әurege salu, jolynan taydyru  – antúrghandyq, búl – jaghympaz qulardyng isi. Ózine sen, qayratyng men aqylyna sýien! Esti kisilik degen – osy. Múny: «Jaqsy minez-qúlyq pen aqyl kýshi bolyp, ekeui birikkeni – jetilgendik kórinisi», –  dep әl-Faraby babamyz da qúptaydy.

«Minindi jasyrma, qoshemetshil júrtqa senbe, óz kýshine sen!», «Maqtandy izdep, qayghy alma! Artylam deme ózgeden!», «Qayrat pen aqyl jol tabar, Qashqangha da qughangha!». Ýsh jyl búryn «Ásempaz bolma әrnege» (1894) óleninde aitqan osy ósiyetterin Abay:

Ózindi sengishtikpen әure etpe,

Qúmarpaz bop maqtandy quyp ketpe!

Júrtpen birge ózindi qosa aldasyp,

Salpyldap saghym qughan boyyna ep pe? –

degen ekinshi shumaqta tiyanaqtay týsken. Kópting auzyn kýzetpe, sengishtikke, qúmarpazdyqqa (ataq, abúiyr alugha) úrynba, saghymgha (baylyq, mәnsap) aldanba.  Ústazdyng kenesi – júmyr basty pendem-au, seni tyghyryqtan alyp shyghar dara kýsh – tek ózin, boyyndaghy qayratyng men aqylyng ghana! Abaydyng shәkirti Á. Bókeyhanov: «Óz kýshine sengen halyq qana ómir bәigesin alady»  degen. Osy  ghibratqa qúlaq týrsek, kýlli qogham týlep, janaryp, keter edi-au.

Ýshinshi shumaqta: «Qayghy kelse, qarsy túr, qúlay berme, Qyzyq kelse, qyzyqpa, onghaqqa erme», – dey kele, oishyl ólendi: «Jýregine sýngi de, týbin kózde, Sonan tapqan – shyn asyl, tastay kórme!», – dep qorytady.

Óleng sony – jýrekke tirelui kýtuli jәit. Óitkeni, osy 1894-1897 jyldary ýsh qasiyet (qayrat, aqyl, jýrek) Abay shygharmashylyghynda eleuli oryn alady. Shýbәsiz,   jýrek – barsha adamgershilik qasiyetter kómbesi. Onda jylylyq, dostyq, ózge de  qyzyq pen qazyna kóp-aq.  Biraq olardyng ishindegi eng asyly – Qúday baryna senim. Abay: «Jýreginning týbine tereng boyla» deytini, adam bolmysy – jan men tәn. Adam bolam deseng – ózindi jangha bala, soghan biylet! Kemeldikke ózge jol joq. Múny keyingi Abay: «Qúday taghala joly... sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol  –  taza músylman, tolyq adam delinedi» (38-sóz) – dep jetkizgen. Tolyq adam ereksheligi – kәmil bilim әri kәmil iman iyesi boluynda.

Mineki, qyrt maqtan, yaky maqtanshaqtyq – imangha (ar-úyatqa) antipod. Ol pendeni birtindep azdyryp, orgha jyghatyn bes dúshpannyng biri. Adamnyng jetiluine kedergi minez. Tekserilgen ýsh shumaqtan alar ghibrat osy.

Býgingi qazaq qoghamyna keleyik, iyә, oghan ne jetpey túr? Maqtannyng «ýlkendik» degen týri. Kәneki, ol qanday maqtan? «Ýlkendik – adam ishinen ózin-ózi baghaly esep qylmaq, – deydi Abay, – Yaghny nadan atanbastyghyn, jenil atanbastyghyn, maqtanshaq atanbastyghyn, әdepsiz, arsyz, baylausyz, paydasyz, súramshaq, ósekshi, ótirikshi, aldamshy, keseldi – osynday jaramsyz qylyqtardan saqtanyp, sol minezderdi boyyna qorlyq bilip, ózin ondaylardan zor eseptemek. Búl minez – aqyldylardyn, arlylardyn, artyqtardyng minezi» (21-sóz).

Keremet ósiyet! Ýlkendik, artyqtardyng minezi turaly shynayy bilim. Asylymyz Abay ýlkendikke  kedergi on eki qylyqty jipke tizgendey qylyp atap aitqan. Atalghan keselding deni – tilden. Demek, sóz týzelse – el de týzelmek! Abay sózin, aqylyn qabyl alamyz ba, joq, estimey, elemey jýre bermekpiz be? Qazirgi memleket iydeologiyasy men memleket qúrushy, yaghny «titulinyy últ» ókilderi aldynda kes-kestegen súraq osy dýr.

Ólenge týsinik osymen tәmam.

Endigi aitar jәit, alghashqy shumaqtyng songhy joly:

Enbegin men aqylyng eki jaqtap, –

dep basyluda. Búl – aghattyq. Sebebi, «enbek» sózi sovettik dәuirding belgisi,  sanamyzdaghy «Adamdy adam etken – enbek» qaghidasy – materialistik ilimning salghan tanbasy. Abaydyng sózin búrmalamay «qayrat» dep jazatyn uaqyt jetti. Osy payym dәleline eki uәjdi keltireyik.

Birinshisi, islam teoretiygi Ábuhamit әl-Ghazaliyding «Ihya ad-diyn» («Dindi qayta tiriltu») atty әigili shygharmasy. Kitapta sufizmning hәl (jýrek) ilimi boyynsha adamnyng Haq didaryna jetui jeti satyly dep dәiektelgen. Ár satyny «maqam» deydi. Ál-Ghazaliydi oryssha sóiletken V. Naumkiyn: «Makamy...  mogut soderjati lishi znanie (ilm), sostoyanie (hәl) y deystvie (amal)», – dey kele, maqam turaly bylaysha týiedi: «Itak, makam triyedin y vkluchaet v sebya znaniye, sostoyanie y deystviye».

Kórdiniz be, orys ghalymy ýsh qasiyetting birin «deystviye» (hareket, qayrat) dep audarghan. «Trud» demegen. Hakim Abay bolsa, «enbek» túra túrsyn, diny termin – «amal» («ghamal») sózinen  de bas tartqan. Últ ghylymyna «qayrat» termiynin alghash engizgen. Nege? Abaygha keregi –auqymdy, әri jan-jýrekke baylanghan termiyn. Mәselen: «Jýrekte qayrat bolmasa, Úiqtaghan oidy kim týrtpek? Aqylgha sәule qonbasa, Qayuansha jýrip kýneltpek» deydi. Sóitip, Abay iliminde adamnyng adam bolu kepili – enbek emes (qúmyrsqa nemese bal arasy adam balasyn on orap alatyn enbekshil), sana-sezim, es-aqyl, býgingi tilmen aitqanda, ruh mәdeniyeti.

Ekinshi uәjimiz, enbek pen aqyl terminderi júptasqan óleng Abayda joq. Al qayrat pen aqyl birligi barshylyq, tipti búl ekeui egiz qozyday ere jýredi. «Jastyqtyng oty jalyndap» óleninde oishyl:

Qayratpen kirip, jalynbay,

Aqylmen tauyp ailasyn, –

dese, әigili «Ásempaz bolma әr nege» óleninde:

Qayrat pen aqyl jol tabar,

Qashqangha da, qughangha.

Ádilet-shapqat kimde bar,

Sol jarasar tughangha, –

demey me.

Sóitip, ólendegi «enbek»-ti  «qayrat»-qa almastyru kerek. Qay túrghydan da osyghan kóz jetkizemiz. Aldynghy – «tolyq adam» tanymyna qatysty filosofiyalyq kategoriya emesi aidan anyq. Olay bolsa, әigili ýshkildi (qayrat, aqyl, jýrek) býldirip, júrtshylyqty shatastyrmayyq.

Qazirgi tanda bodandyqtan bosaghan moynymyzgha qu tirshilik qamyty kiyildi. Nege? Óitkeni, «Ne eksen, sony orasyn». Abaydyng «tolyq adam», Shәkәrimning «ar-ojdan» iliminen payda alyp, iske jaratugha asyqpadyq. Yaghny tәn qúmaryna qarsy túrmadyq, onghaqqa erdik. Salpyldap saghym (baylyq) qudyq. Ómir sýru formasy  feodaldyq, meyli, kapitalistik bolsyn, jan men tәn maydany tolassyz, ol maydan alany – әrkimning jýregi, múny eskermedik.

Týiin. Abaydyng ýlkendik turaly sózi ózekti. Esti últ, myqty qazaq bolamyz desek,  maqtangha salynu men saghym (baylyq) qughandy azaytu kerek. Til, aqyl men adamgershilik tәrbie negizinde kýshti últ bolyp úiysu kerek. Jatpay-túrmay últ ghylymyn damytu kerek. Búl «kerektin» bәri de, qayrat pen aqyl quatymen kelmek, әitpese, joq. Jýrek she? «Jýrekten jylylyq, dostyqpenen, Búlaqsha aghyp ghalamgha taramaqshy». Ýstimizdegi Abay jyly – qazaq eli ýshin meyirimdiliktin, aqyl-parasattyn, ózge últtar ýlgi-ónege alatyn ýlkendikting jyly bolugha bir Alla taghala nәsip etkey!

Asan Omarov,

zertteushi.

Abai.kz