(ابايدىڭ «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ» ولەڭىنە تۇسىنىك)

«سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ» (1897) – ماقتانعا سالىنۋ دەگەن ناشار ادەتتەن ساقتاندىرعان وسيەت ولەڭ.  ۇش شۋماق ولەڭ وزەگى – «كوكىرەكتى كەرىپ، قىرت ماقتانعا ۇرىنبا، وعان قۇل بولما!»، «ەكى سويلەمە، كىسىلىككە ۇمتىل!» يدەياسى. اباي پوەزياسىن دا، قارا ءسوزىن دە كوكتەي وتەتىن وسيەتتىڭ ءبىرى وسى. مىسالعا 1892 جىلعى «كۇلىمسىرەپ اسپان تۇر» ولەڭىندە اباي: «مانساپ ىزدەر، مال قۋار، ءبارى ماقتان ىزدەگەن»، – دەپ تورىقسا، ال، كەلەسى «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟» ولەڭىندە:

ابۇيىر، اتاق سول جاندا

كىمدى كوپ جۇرت ماقتاسا، –

دەپ ۋلى ساركازممەن شانىشادى. سونداي-اق:

ماقتاۋ – جەل ءسوز جانعا قاس،

قوشەمەتشىل شىعارعان، –

دەپ ەسكەرتەدى. «قوشەمەتشىل» – وزىمىزگە ەتەنە تانىس «جاعىمپاز» ءسوزى. قوشەمەتشىل ايتقان ماقتاۋ «جەل ءسوز» ءارى «جانعا قاس» بولماعى نەسى؟ سەبەبى، ول «ساتىلعان» جانە «ساتىپ الىنعان»  دەپ تۇسىندىرەدى اباي. سول سياقتى 21-قارا ءسوزىن: «از با، كوپ پە، ادام بالاسى ءبىر ءتۇرلى ماقتاننان امان بولماعى – قيىن ءىس»، – دەپ باستايدى دا،  «ماقتان» ۇعىمىنا تالداۋ جاسايدى جانە ماقتانشاق پاقىرلاردى ءۇش تۇرگە جىكتەيدى.  ءسويتىپ، ماقتانشاقتىق – جانعا قاس، رۋحاني وسۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن كەسىرلى مىنەز دەپ انىقتاپ بەرگەن.

حوش، ابايدان ساباق الدىق پا؟ جوق، كەرىسىنشە ماقتانۋدان الدىعا قارا سالماي، ونى ءتىپتى ساياسات دەڭگەيىنە دەيىن كوتەردىك.  جارىقتىق اباي وسىنى كورە بىلگەندەي، «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ» ولەڭىن:

سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،

اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.

وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،

قايراتىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ، -

دەپ باستاپ، ماقتان تاقىرىبىنا قايتىپ ورالعان.

كوپىرمە، داڭعوي ماقتاۋ ارتىندا – قۋلىق. وسىمەن، ادامدى اۋرەگە سالۋ، جولىنان تايدىرۋ  – انتۇرعاندىق، بۇل – جاعىمپاز قۋلاردىڭ ءىسى. وزىڭە سەن، قايراتىڭ مەن اقىلىڭا سۇيەن! ەستى كىسىلىك دەگەن – وسى. مۇنى: «جاقسى مىنەز-قۇلىق پەن اقىل كۇشى بولىپ، ەكەۋى بىرىككەنى – جەتىلگەندىك كورىنىسى»، –  دەپ ءال-فارابي بابامىز دا قۇپتايدى.

«ءمىنىڭدى جاسىرما، قوشەمەتشىل جۇرتقا سەنبە، ءوز كۇشىڭە سەن!»، «ماقتاندى ىزدەپ، قايعى الما! ارتىلام دەمە وزگەدەن!»، «قايرات پەن اقىل جول تابار، قاشقانعا دا قۋعانعا!». ءۇش جىل بۇرىن «اسەمپاز بولما ارنەگە» (1894) ولەڭىندە ايتقان وسى وسيەتتەرىن اباي:

ءوزىڭدى سەنگىشتىكپەن اۋرە ەتپە،

قۇمارپاز بوپ ماقتاندى قۋىپ كەتپە!

جۇرتپەن بىرگە ءوزىڭدى قوسا الداسىپ،

سالپىلداپ ساعىم قۋعان بويىڭا ەپ پە؟ –

دەگەن ەكىنشى شۋماقتا تياناقتاي تۇسكەن. كوپتىڭ اۋزىن كۇزەتپە، سەنگىشتىككە، قۇمارپازدىققا (اتاق، ابۇيىر الۋعا) ۇرىنبا، ساعىمعا (بايلىق، ءمانساپ) الدانبا.  ۇستازدىڭ كەڭەسى – جۇمىر باستى پەندەم-اۋ، سەنى تىعىرىقتان الىپ شىعار دارا كۇش – تەك ءوزىڭ، بويىڭداعى قايراتىڭ مەن اقىلىڭ عانا! ابايدىڭ شاكىرتى ءا. بوكەيحانوۆ: «ءوز كۇشىنە سەنگەن حالىق قانا ءومىر بايگەسىن الادى»  دەگەن. وسى  عيبراتقا قۇلاق تۇرسەك، كۇللى قوعام تۇلەپ، جاڭارىپ، كەتەر ەدى-اۋ.

ءۇشىنشى شۋماقتا: «قايعى كەلسە، قارسى تۇر، قۇلاي بەرمە، قىزىق كەلسە، قىزىقپا، وڭعاققا ەرمە»، – دەي كەلە، ويشىل ولەڭدى: «جۇرەگىڭە سۇڭگى دە، ءتۇبىن كوزدە، سونان تاپقان – شىن اسىل، تاستاي كورمە!»، – دەپ قورىتادى.

ولەڭ سوڭى – جۇرەككە تىرەلۋى كۇتۋلى ءجايت. ويتكەنى، وسى 1894-1897 جىلدارى ءۇش قاسيەت (قايرات، اقىل، جۇرەك) اباي شىعارماشىلىعىندا ەلەۋلى ورىن الادى. ءشۇباسىز،   جۇرەك – بارشا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر كومبەسى. وندا جىلىلىق، دوستىق، وزگە دە  قىزىق پەن قازىنا كوپ-اق.  بىراق ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى – قۇداي بارىنا سەنىم. اباي: «جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا» دەيتىنى، ادام بولمىسى – جان مەن ءتان. ادام بولام دەسەڭ – ءوزىڭدى جانعا بالا، سوعان بيلەت! كەمەلدىككە وزگە جول جوق. مۇنى كەيىنگى اباي: «قۇداي تاعالا جولى... سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ كىم قادام باستى، ول  –  تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى» (38-ءسوز) – دەپ جەتكىزگەن. تولىق ادام ەرەكشەلىگى – كامىل ءبىلىم ءارى كامىل يمان يەسى بولۋىندا.

مىنەكي، قىرت ماقتان، ياكي ماقتانشاقتىق – يمانعا (ار-ۇياتقا) انتيپود. ول پەندەنى بىرتىندەپ ازدىرىپ، ورعا جىعاتىن بەس دۇشپاننىڭ ءبىرى. ادامنىڭ جەتىلۋىنە كەدەرگى مىنەز. تەكسەرىلگەن ءۇش شۋماقتان الار عيبرات وسى.

بۇگىنگى قازاق قوعامىنا كەلەيىك، ءيا، وعان نە جەتپەي تۇر؟ ماقتاننىڭ «ۇلكەندىك» دەگەن ءتۇرى. كانەكي، ول قانداي ماقتان؟ «ۇلكەندىك – ادام ىشىنەن ءوزىن-ءوزى باعالى ەسەپ قىلماق، – دەيدى اباي، – ياعني نادان اتانباستىعىن، جەڭىل اتانباستىعىن، ماقتانشاق اتانباستىعىن، ادەپسىز، ارسىز، بايلاۋسىز، پايداسىز، سۇرامشاق، وسەكشى، وتىرىكشى، الدامشى، كەسەلدى – وسىنداي جارامسىز قىلىقتاردان ساقتانىپ، سول مىنەزدەردى بويىنا قورلىق ءبىلىپ، ءوزىن وندايلاردان زور ەسەپتەمەك. بۇل مىنەز – اقىلدىلاردىڭ، ارلىلاردىڭ، ارتىقتاردىڭ مىنەزى» (21-ءسوز).

كەرەمەت وسيەت! ۇلكەندىك, ارتىقتاردىڭ مىنەزى تۋرالى شىنايى ءبىلىم. اسىلىمىز اباي ۇلكەندىككە  كەدەرگى ون ەكى قىلىقتى جىپكە تىزگەندەي قىلىپ اتاپ ايتقان. اتالعان كەسەلدىڭ دەنى – تىلدەن. دەمەك، ءسوز تۇزەلسە – ەل دە تۇزەلمەك! اباي ءسوزىن، اقىلىن قابىل الامىز با، جوق، ەستىمەي، ەلەمەي جۇرە بەرمەكپىز بە؟ قازىرگى مەملەكەت يدەولوگياسى مەن مەملەكەت قۇرۋشى، ياعني «تيتۋلنىي ۇلت» وكىلدەرى الدىندا كەس-كەستەگەن سۇراق وسى ءدۇر.

ولەڭگە تۇسىنىك وسىمەن ءتامام.

ەندىگى ايتار ءجايت، العاشقى شۋماقتىڭ سوڭعى جولى:

ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ، –

دەپ باسىلۋدا. بۇل – اعاتتىق. سەبەبى، «ەڭبەك» ءسوزى سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ بەلگىسى،  سانامىزداعى «ادامدى ادام ەتكەن – ەڭبەك» قاعيداسى – ماتەرياليستىك ءىلىمنىڭ سالعان تاڭباسى. ابايدىڭ ءسوزىن بۇرمالاماي «قايرات» دەپ جازاتىن ۋاقىت جەتتى. وسى پايىم دالەلىنە ەكى ءۋاجدى كەلتىرەيىك.

ءبىرىنشىسى، يسلام تەورەتيگى ءابۋحاميت ءال-عازاليدىڭ «يحيا اد-دين» («ءدىندى قايتا ءتىرىلتۋ») اتتى ايگىلى شىعارماسى. كىتاپتا ءسۋفيزمنىڭ ءحال (جۇرەك) ءىلىمى بويىنشا ادامنىڭ حاق ديدارىنا جەتۋى جەتى ساتىلى دەپ دايەكتەلگەن. ءار ساتىنى «ماقام» دەيدى. ءال-عازاليدى ورىسشا سويلەتكەن ۆ. ناۋمكين: «ماكامى...  موگۋت سودەرجات ليش زنانيە (يلم), سوستويانيە ء(حال) ي دەيستۆيە (امال)»، – دەي كەلە، ماقام تۋرالى بىلايشا تۇيەدى: «يتاك، ماكام تريەدين ي ۆكليۋچاەت ۆ سەبيا زنانيە، سوستويانيە ي دەيستۆيە».

كوردىڭىز بە، ورىس عالىمى ءۇش قاسيەتتىڭ ءبىرىن «دەيستۆيە» (حارەكەت، قايرات) دەپ اۋدارعان. «ترۋد» دەمەگەن. حاكىم اباي بولسا، «ەڭبەك» تۇرا تۇرسىن، ءدىني تەرمين – «امال» («عامال») سوزىنەن  دە باس تارتقان. ۇلت عىلىمىنا «قايرات» تەرمينىن العاش ەنگىزگەن. نەگە؟ ابايعا كەرەگى –اۋقىمدى، ءارى جان-جۇرەككە بايلانعان تەرمين. ماسەلەن: «جۇرەكتە قايرات بولماسا، ۇيقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟ اقىلعا ساۋلە قونباسا، قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» دەيدى. ءسويتىپ، اباي ىلىمىندە ادامنىڭ ادام بولۋ كەپىلى – ەڭبەك ەمەس (قۇمىرسقا نەمەسە بال اراسى ادام بالاسىن ون وراپ الاتىن ەڭبەكشىل), سانا-سەزىم، ەس-اقىل، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، رۋح مادەنيەتى.

ەكىنشى ءۋاجىمىز، ەڭبەك پەن اقىل تەرميندەرى جۇپتاسقان ولەڭ ابايدا جوق. ال قايرات پەن اقىل بىرلىگى بارشىلىق، ءتىپتى بۇل ەكەۋى ەگىز قوزىداي ەرە جۇرەدى. «جاستىقتىڭ وتى جالىنداپ» ولەڭىندە ويشىل:

قايراتپەن كىرىپ، جالىنباي،

اقىلمەن تاۋىپ ايلاسىن، –

دەسە، ايگىلى «اسەمپاز بولما ءار نەگە» ولەڭىندە:

قايرات پەن اقىل جول تابار،

قاشقانعا دا، قۋعانعا.

ادىلەت-شاپقات كىمدە بار،

سول جاراسار تۋعانعا، –

دەمەي مە.

ءسويتىپ، ولەڭدەگى «ەڭبەك»-ءتى  «قايرات»-قا الماستىرۋ كەرەك. قاي تۇرعىدان دا وسىعان كوز جەتكىزەمىز. الدىڭعى – «تولىق ادام» تانىمىنا قاتىستى فيلوسوفيالىق كاتەگوريا ەمەسى ايدان انىق. ولاي بولسا، ايگىلى ۇشكىلدى (قايرات، اقىل، جۇرەك) ءبۇلدىرىپ، جۇرتشىلىقتى شاتاستىرمايىق.

قازىرگى تاڭدا بوداندىقتان بوساعان موينىمىزعا قۋ تىرشىلىك قامىتى كيىلدى. نەگە؟ ويتكەنى، «نە ەكسەڭ، سونى وراسىڭ». ابايدىڭ «تولىق ادام»، شاكارىمنىڭ «ار-وجدان» ىلىمىنەن پايدا الىپ، ىسكە جاراتۋعا اسىقپادىق. ياعني ءتان قۇمارىنا قارسى تۇرمادىق، وڭعاققا ەردىك. سالپىلداپ ساعىم (بايلىق) قۋدىق. ءومىر ءسۇرۋ فورماسى  فەودالدىق، مەيلى، كاپيتاليستىك بولسىن، جان مەن ءتان مايدانى تولاسسىز، ول مايدان الاڭى – اركىمنىڭ جۇرەگى، مۇنى ەسكەرمەدىك.

ءتۇيىن. ابايدىڭ ۇلكەندىك تۋرالى ءسوزى وزەكتى. ەستى ۇلت، مىقتى قازاق بولامىز دەسەك،  ماقتانعا سالىنۋ مەن ساعىم (بايلىق) قۋعاندى ازايتۋ كەرەك. ءتىل، اقىل مەن ادامگەرشىلىك تاربيە نەگىزىندە كۇشتى ۇلت بولىپ ۇيىسۋ كەرەك. جاتپاي-تۇرماي ۇلت عىلىمىن دامىتۋ كەرەك. بۇل «كەرەكتىڭ» ءبارى دە، قايرات پەن اقىل قۋاتىمەن كەلمەك، ايتپەسە، جوق. جۇرەك شە؟ «جۇرەكتەن جىلىلىق، دوستىقپەنەن، بۇلاقشا اعىپ عالامعا تاراماقشى». ۇستىمىزدەگى اباي جىلى – قازاق ەلى ءۇشىن مەيىرىمدىلىكتىڭ، اقىل-پاراساتتىڭ، وزگە ۇلتتار ۇلگى-ونەگە الاتىن ۇلكەندىكتىڭ جىلى بولۋعا ءبىر اللا تاعالا ءناسىپ ەتكەي!

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz