Qazaqtyng NG dybysyna Ukrainada eskertkish qoyylghanyn Jazushylar ýiinde qalamgerlermen ótken latyn әlipbiyin ashyq talqylau barysynda estidim.

«NG qaripin 19 ghasyrda Tomson engizgen. Kóne Europagha NG Týrki halyqtarynyng órkeniyeti arqyly jetken. Bir kezderi ukraindarda da NG dybysy bolghan. Biraq birneshe ghasyrlardan song olar NG әripin siyrek qoldanatyn bolyp, keyin tipten joghalyp ketken. Sondyqtan búl elde NG dybysyna eskertkish qoyylghan», - dedi týrkolog ghalym, belgili jazushy Qarjaubay Sartqojaúly.

Jazushynyng búl pikirin qúptaghan filologiya ghylymdarynyng kandidaty Anar Fazyljanova keybir ghalymdar NG dybysyn kýni batugha jaqyn, joyylyp bara jatqan dybys qataryna qosyp jýrgenin aitty. Búl pikirdi odan әri tiriltken Jazushylar Odaghynyng astanadaghy filialynyng jetekshisi Dәuletkerey Kәpúly «Men ózim filologiya fakulitetine sabaq beremin. Kóptegen qazaq balalary NG dybysyn aita almaydy. Keybiri aita alsa da, qay jerde qoldanyluy kerektigin ajyrata almaydy» dep ókinishin bildirdi.

«Tipti, ony aitasyz, telearnalardaghy birqatar jýrgizushiler N-dy aitpaydy. Olardy júrt estip, ýlgi tútyp otyr. Osyghan da kónil audaratyn uaqyt jetti» ded» jazushy Álibek Asqar.

Osy tústa әngimege aralasqan Mәdeniyet jәne sport ministrining orynbasary Núrqisa Dәueshev NG dybysyn aita almaytyn otbasylardy, tipti erterekte býkil bir auyldy kezdestirgenin aitty. «Búl mәseleni zerdeley kelsek, әlgi auyldyng tildi oqytatyn múghalimi N-dy aitpaydy eken. Qazaqtyng әr qaripining astarynda onyng últtyq bolmysy, qazaqty qazaq etip túrghan qasiyeti túr. Sondyqtan da biz әlipby jasauda әr qaripke deyin jiti kónil bólip, aldylarynyzgha kelip talqylap otyrmyz» ,- dedi viyse-ministr.

Ministr orynbasarynyng búlay deuining de sebebi bar. Óitkeni Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng әlipbiydi jetildiru turaly tapsyrmasynan keyin 70- ke juyq ghalymnan túratyn 4 Júmys toby songhy 3 ay ishinde 4 otyrys ótkizdi. Halyqtan, ghalymdardan týsken 40-tan astam jobany talqylap, әrqaysysynyng ozyq tústarymen әlipbiydi jetildire týsti. Iriktelgen 3-4 jobany bilim, bank, sifrlandyru, naqty ghylymdar salalarynda synamadan ótkizip, aimaqtardaghy filolog ghalymdargha ashyq talqylaugha úsyndy. Talqylau barysynda aitylghan úsynystar eskerilgen 3 joba aqpannyng 20- da Almatyda ghalymdardyng Júmys tobyna úsynyldy. Ghalymdar talqylay kele nәtiyjesinde, ýsh jobanyng artyqshylyqtaryn ala otyryp, bir núsqany maqúldady.

Maqúldanghan núsqany Preziydent Ákimshiligi basshysynyng birinshi orynbasary Mәulen Áshimbaev tәuelsiz sarapshy ghalymdardy qatystyra otyryp talqylap, keybir dybystargha qatysty sarapshylar tarapynan aitylghan úsynystardy taghy bir ret pysyqtaudy tapsyrghan bolatyn.
Mine, býgingi Jazushylar ýiindegi talqylau osydan negiz alyp otyr.
Kórip otyrghandarynyzday, onyng NG dybysyna da tikeley qatysy bar. «N-di qalay tanbalaghan ondy? NG – әripin latynda joq Ŋ-tanbasymen bergen dúrys pa, әlde N әripining ýstine tilida nemese brevis qoi arqyly tanbalaudy qúptaysyz ba?» degen saualgha jauap izdedik.

Búdan bólek «әlipbiyge Ww, Xh, S- qaripterin qosu kerek pe?». Sonday-aq «Ch jәne S dybystarynyng qajettiligi qanday?» degen de súraqtar tónireginde de pikir almasu boldy.

Jazushy, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Qúnypiya Alpysbaev «Ghalymdar búrynghy kirillisadaghy qazaq әlipbiyine qatysty onyng orys grammatikasynyng kóshirmesi ekenin aityp keldi. Endi últtyq bolmystaghy әlipby jasaytyn, soghan kóshetin uaqyt jetti degen pikir bildirdi. Al jazushy Quanysh Jiyenbaev eki nemese ýsh qaripting qosylyp bir dybysty beruining qazaq әlipbii ýshin qolaysyz ekenin aita kelip, maqúldanghan әlipbiyde bir qarip bir dybys qaghidasyn ústanghany óte dúrys degen pikirin jetkizdi.
Jazushylar ýiindegi әlipby talqylau erekshe әser qaldyrdy. Týrkitanushy ghalym Qarjaubay Sartqojaúlynyng «Babalarymyz Kóktýrik imperiyasy bir әlipbiymen әlemning tórt búryshynyng basyn qosqan» degen sózi kónilde qalyp qoydy.

Ádilbek Qaba

Abai.kz