قازاقتىڭ ڭ دىبىسىنا ۋكراينادا ەسكەرتكىش قويىلعانىن جازۋشىلار ۇيىندە قالامگەرلەرمەن وتكەن لاتىن ءالىپبيىن اشىق تالقىلاۋ بارىسىندا ەستىدىم.

«ڭ قارىپىن 19 عاسىردا تومسون ەنگىزگەن. كونە ەۋروپاعا ڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ وركەنيەتى ارقىلى جەتكەن. ءبىر كەزدەرى ۋكراينداردا دا ڭ دىبىسى بولعان. بىراق بىرنەشە عاسىرلاردان سوڭ ولار ڭ ءارىپىن سيرەك قولداناتىن بولىپ، كەيىن تىپتەن جوعالىپ كەتكەن. سوندىقتان بۇل ەلدە ڭ دىبىسىنا ەسكەرتكىش قويىلعان»، - دەدى تۇركولوگ عالىم، بەلگىلى جازۋشى قارجاۋباي سارتقوجاۇلى.

جازۋشىنىڭ بۇل پىكىرىن قۇپتاعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى انار فازىلجانوۆا كەيبىر عالىمدار ڭ دىبىسىن كۇنى باتۋعا جاقىن، جويىلىپ بارا جاتقان دىبىس قاتارىنا قوسىپ جۇرگەنىن ايتتى. بۇل پىكىردى ودان ءارى تىرىلتكەن جازۋشىلار وداعىنىڭ استاناداعى فيليالىنىڭ جەتەكشىسى داۋلەتكەرەي كاپۇلى «مەن ءوزىم فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ساباق بەرەمىن. كوپتەگەن قازاق بالالارى ڭ دىبىسىن ايتا المايدى. كەيبىرى ايتا السا دا، قاي جەردە قولدانىلۋى كەرەكتىگىن اجىراتا المايدى» دەپ وكىنىشىن ءبىلدىردى.

«ءتىپتى، ونى ايتاسىز، تەلەارنالارداعى بىرقاتار جۇرگىزۋشىلەر ڭ-دى ايتپايدى. ولاردى جۇرت ەستىپ، ۇلگى تۇتىپ وتىر. وسىعان دا كوڭىل اۋداراتىن ۋاقىت جەتتى» دەد» جازۋشى الىبەك اسقار.

وسى تۇستا اڭگىمەگە ارالاسقان مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى نۇرقيسا داۋەشەۆ ڭ دىبىسىن ايتا المايتىن وتباسىلاردى، ءتىپتى ەرتەرەكتە بۇكىل ءبىر اۋىلدى كەزدەستىرگەنىن ايتتى. «بۇل ماسەلەنى زەردەلەي كەلسەك، الگى اۋىلدىڭ ءتىلدى وقىتاتىن مۇعالىمى ڭ-دى ايتپايدى ەكەن. قازاقتىڭ ءار قارىپىنىڭ استارىندا ونىڭ ۇلتتىق بولمىسى، قازاقتى قازاق ەتىپ تۇرعان قاسيەتى تۇر. سوندىقتان دا ءبىز ءالىپبي جاساۋدا ءار قارىپكە دەيىن ءجىتى كوڭىل ءبولىپ، الدىلارىڭىزعا كەلىپ تالقىلاپ وتىرمىز» ،- دەدى ۆيتسە-مينيستر.

مينيستر ورىنباسارىنىڭ بۇلاي دەۋىنىڭ دە سەبەبى بار. ويتكەنى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ تۋرالى تاپسىرماسىنان كەيىن 70- كە جۋىق عالىمنان تۇراتىن 4 جۇمىس توبى سوڭعى 3 اي ىشىندە 4 وتىرىس وتكىزدى. حالىقتان، عالىمداردان تۇسكەن 40-تان استام جوبانى تالقىلاپ، ارقايسىسىنىڭ وزىق تۇستارىمەن ءالىپبيدى جەتىلدىرە ءتۇستى. ىرىكتەلگەن 3-4 جوبانى ءبىلىم، بانك، تسيفرلاندىرۋ، ناقتى عىلىمدار سالالارىندا سىنامادان وتكىزىپ، ايماقتارداعى فيلولوگ عالىمدارعا اشىق تالقىلاۋعا ۇسىندى. تالقىلاۋ بارىسىندا ايتىلعان ۇسىنىستار ەسكەرىلگەن 3 جوبا اقپاننىڭ 20- دا الماتىدا عالىمداردىڭ جۇمىس توبىنا ۇسىنىلدى. عالىمدار تالقىلاي كەلە ناتيجەسىندە، ءۇش جوبانىڭ ارتىقشىلىقتارىن الا وتىرىپ، ءبىر نۇسقانى ماقۇلدادى.

ماقۇلدانعان نۇسقانى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ماۋلەن اشىمباەۆ تاۋەلسىز ساراپشى عالىمداردى قاتىستىرا وتىرىپ تالقىلاپ، كەيبىر دىبىستارعا قاتىستى ساراپشىلار تاراپىنان ايتىلعان ۇسىنىستاردى تاعى ءبىر رەت پىسىقتاۋدى تاپسىرعان بولاتىن.
مىنە، بۇگىنگى جازۋشىلار ۇيىندەگى تالقىلاۋ وسىدان نەگىز الىپ وتىر.
كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، ونىڭ ڭ دىبىسىنا دا تىكەلەي قاتىسى بار. «ڭ-ءدى قالاي تاڭبالاعان وڭدى؟ ڭ – ءارىپىن لاتىندا جوق Ŋ-تاڭباسىمەن بەرگەن دۇرىس پا، الدە N ءارىپىنىڭ ۇستىنە تيلدا نەمەسە برەۆيس قويۋ ارقىلى تاڭبالاۋدى قۇپتايسىز با؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدىك.

بۇدان بولەك «الىپبيگە Ww, Xح، س- قارىپتەرىن قوسۋ كەرەك پە؟». سونداي-اق «چ جانە تس دىبىستارىنىڭ قاجەتتىلىگى قانداي؟» دەگەن دە سۇراقتار توڭىرەگىندە دە پىكىر الماسۋ بولدى.

جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قۇنىپيا الپىسباەۆ «عالىمدار بۇرىنعى كيريلليتساداعى قازاق الىپبيىنە قاتىستى ونىڭ ورىس گرامماتيكاسىنىڭ كوشىرمەسى ەكەنىن ايتىپ كەلدى. ەندى ۇلتتىق بولمىستاعى ءالىپبي جاسايتىن، سوعان كوشەتىن ۋاقىت جەتتى دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ال جازۋشى قۋانىش جيەنباەۆ ەكى نەمەسە ءۇش قارىپتىڭ قوسىلىپ ءبىر دىبىستى بەرۋىنىڭ قازاق ءالىپبيى ءۇشىن قولايسىز ەكەنىن ايتا كەلىپ، ماقۇلدانعان الىپبيدە ءبىر قارىپ ءبىر دىبىس قاعيداسىن ۇستانعانى وتە دۇرىس دەگەن پىكىرىن جەتكىزدى.
جازۋشىلار ۇيىندەگى ءالىپبي تالقىلاۋ ەرەكشە اسەر قالدىردى. تۇركىتانۋشى عالىم قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ «بابالارىمىز كوكتۇرىك يمپەرياسى ءبىر الىپبيمەن الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ باسىن قوسقان» دەگەن ءسوزى كوڭىلدە قالىپ قويدى.

ادىلبەك قابا

Abai.kz