II dýniyejýzilik soghys kezinde Kenes armiyasy qatarynda soghysqa qatysyp, nemis fashisterine tútqyngha týsken týrki tekti әskerler adamzat tarihynyng eng auyr qasiretterining birin bastan ótkerdi. Solardyng biri - әdeby shygharmalary men ómir joly kóptegen zertteu júmystaryna arqau bolghan jazushy Shynghys Daghshy. Búl zertteude biz Týrkistan legionyndaghy uaqighalardy óz shygharmalarynda bayandaghan Daghshynyng tek soghys kezinde basynan ótkergen adam sengisiz oqighalary arqyly onymen taghdyrlas jýz myndaghan legionerding basynan ótken shyndyqtargha toqtalamyz. Kóptegen beymәlim jaghdaylardyng betin ashamyz.

II dýniyejýzilik soghys kezinde Kenes armiyasy qatarynda soghysqa qatysyp, nemis fashisterine tútqyngha týsken týrki tekti әskerler adamzat tarihynyng eng auyr qasiretterining birin bastan ótkerdi. Solardyng biri - әdeby shygharmalary men ómir joly kóptegen zertteu júmystaryna arqau bolghan jazushy Shynghys Daghshy. Búl zertteude biz Týrkistan legionyndaghy uaqighalardy óz shygharmalarynda bayandaghan Daghshynyng tek soghys kezinde basynan ótkergen adam sengisiz oqighalary arqyly onymen taghdyrlas jýz myndaghan legionerding basynan ótken shyndyqtargha toqtalamyz. Kóptegen beymәlim jaghdaylardyng betin ashamyz.

ZERTTEU QALAY JASALDY? Nemis fashisteri myn-myndap qyr­ghyngha úshyratqan evreyler II dýniye­jýzilik soghysta kóp japa shekken halyq retinde kórsetiledi. Biraq sol súrapyl soghysta adam aitqysyz azap shekken týrki tekti Kenes әskeriyleri turaly aityla bermeydi. Bolmasa olar tek Gitler bastaghan nemis nәsilshilderinen ghana emes, sonymen qosa óz elderi - Stalin basqarghan Kenes ýkimeti tarapynan da kóp qysym kórip, japa shekti. Sonday-aq olardyng azaby soghystyng ayaqtaluymen de shektelgen joq. Olar nemis tútqynyna týsken óz azamattaryn «satqyn» dep jariyalaghan kenestik qandy shengelge taghy týsti. Nemis tútqynynan bosatylghan әskeriylerding basym bóligi odaqtas kýshter tarapynan Kenester Odaghyna tapsyrylyp, týrli auyr jazalargha tartyldy, tipti ólim jazasyna kesildi. Al negizinde olardyng soghysta nemis fashisterine tútqyngha týskennen basqa jazyqtary joq edi. Kenester Odaghynda ózderin kýtip túrghan súmdyqtyng shyrmauyna týskisi kelmegen myndaghan әsker Europada bosqyn mәrtebesinde qalu ýshin әr týrli jolgha jýgindi. Qoryta aitqanda «svastika» men «qyzyl júldyz» arasynda qalghan osy sharasyz jandardyng shekken azaby men tartqan tauqymeti ólsheusiz.
Shynghys Daghshy - soghystan keyin Mәskeu biyligining shengeline týsuden qútylghan, baghy bar adamnyng biri. Talay qiyn-qystau kýnderdi bastan ótkergennen keyin Angliyagha qonystanu mýmkinshiligine ie bolghan ol qalghan ómirin soghys pen tútqyn lagerlerinde qaza tapqan dostary turaly estelikterin kórkem de derekti shygharmalar týrinde bayandap, olardyng esimderin óshirmeuge arnady. Onyng qalamynan tughan kóptegen romandarda ózi men dostarynyng bastan keshken oqighalary turaly aitylady.
Osy orayda, maghan «Nelikten Daghshynyng II dýniyejýzilik soghys turaly estelikterin zerttedi?» degen saual qoyarynyz haq. Nege deseniz, ol óz estelikterinde II dýniyejýzilik soghys kezinde nemis fashisterinen de, kenestik biylik jýiesinen de zúlmat kórgen týrkistandyq, yaghny orta aziyalyq әskerlerding bastan ótkergen azapty jolyn ashyq týrde bayandaghan. Biraq, ókinishke qaray, búl әskerlerding bastan ótkergenderi әlem júrtshylyghy nazarynan tys qalghan.
Negizinde II dýniyejýzilik soghys kezindegi týrkistandyq, yaghny ortaaziyalyq әskerlerge qatysty estelik jazghan Daghshy ghana emes, osy soghysqa Kenes armiyasy qatarynda qatysqan basqalar da estelik jazghan. Alayda osy enbekter arasynda Shynghys Daghshynyng shygharmalaryn basqalarynan ózgeshelep túrar bir erekshelik bar. Basqa estelik shygharmalary naqty oqighalardan qyryq-elu jylday uaqyt ótkennen keyin qalamgha alynghan. Osy sebepti, súrapyl soghys kýnderining egjey-tegjeyi, key tústary esten shyqqandyqtan, keybir oqighalardyng atalmysh kitaptarda tiyisti týrde berilmegendigi bayqalady. Al Daghshy bolsa, estelikterin bolghan oqighalardyng izi suymas­tan, soghys bitpey jatyp jazghandyqtan, onyng shygharmalaryndaghy oqighalar óte kórkem, әri qanyqty týrde bayandalghan.
Daghshy 1944 jyly bastaghan estelikterin 1955 jyly ayaqtady. Onyng ýstine ol soghystan búryn da әdebiyetke etene jaqyn bolghandyqtan estelikterin roman týrinde qalamgha aldy. Búl - svastika men qyzyl júldyz sekildi bir-birine kereghar eki kýshting arasynda qalghan bir әskerding qanday oi-sezim jeteginde qalghandyghyn surettep kórsetui túrghysynan ýlken mәnge iye. Óitkeni eger Daghshy bastan ótkergenderin adamnyng ishki dýniyesin, oi-sezimderin kórsetudi maqsat tútqan bir roman retinde emes, tek bir estelik týrinde qalamgha aludy kózdegen bolsa, oqighalargha kóbirek toqtaluy tiyis edi. Olay bolghan jaghdayda, týrki tekti әskeriylerding sol bir súmdyq kezende qanday qiyn tandau men auyr azap ishinde bolghandyghy turaly kóbirek toqtalyp, jan-jaqty surettey almas edi. Sondyqtan Daghshynyng estelikterin romangha ainaldyryp jazuy ýlken mәnge iye. Sol arqyly biz osy enbegimizde II dýniyejýzilik soghysqa qatysqan týrki tekti әskeriylerding qanday oi-sezim jeteginde bolghanyn da anyqtaugha tyrystyq.
Biz osy materialdy jazugha otyrghanda onyng 1998 jyly «Estelikterindegi Shynghys Daghshy» degen atpen Ystambúlda týrik tilinde jaryq kórgen estelikterin negizge aldyq. Sonymen qatar, Daghshynyng soghys jyldaryn bayandaytyn «Súrapyl jyldar», «Júrtyn joghaltqan jan» jәne «Biz búl joldy birge jýrip óttik» atty romandaryn da paydalandyq. Áriyne, qanday da bir romandy tarihy shyndyqtyng zertteluinde derekkóz retinde qoldanugha bolmaydy. Óitkeni qanshalyqty shyndyq bayandalsa da, romannyng tabighatyna oi-qiyaldan tuyndaghan oqigha jelileri tәn bolyp keledi. Oi-qiyaldan tuyndaghan oqighalar tolyq alynyp tastalmaghan jaghdayda bir romannyng zertteulerge negiz bola almaytyndyghy anyq. Osy sebepti Daghshy óz romandaryndaghy oqighalardyng shyndyqqa say jazylghandyghyn basa kórsetse de, biz tarihshy retinde romandarda bayandalghandardyng barlyghyn shyndyq dep qabyl almadyq.
Biz romandaghy shynayy oqighalardy paydalanyp, olardy tarihy derekterge negizdeuge tyrystyq. Búl túrghyda eng basty jol kórsetushi Daghshynyng óz estelikteri boldy. Eger Daghshy estelikterin jariyalamasa, romandaghy oqighalardyng qaysysynyng shyn, qaysysynyng oidan shygharylghan ekenin aiyru qiyn bolar edi. Sonymen qatar sol kezeng turaly jazylghan basqa túlghalardyng estelikteri men tarihy zertteulerin de romandarda bayandalghan oqighalar men jayttardyng rastyghyn anyqtau ýshin paydalandyq.
Osylaysha Daghshy túlghasy arqyly II dýniyejýzilik soghysqa Kenes armiyasy qatarynda qatysqan týrki tekti әskerlerding bastan ótkergen azaptary men oi-sezimderin bayandaytyn osy bir shygharma tudy. 2006 jyly Ystambúlda týrik tilinde jaryq kórgen búl kitaptan ýzindilerdi nazarlarynyzgha úsynamyz. Búl kitapty úqypty týrde týrik tilinen qazaqshagha audarghan Gýlim Blen Shadiyevagha alghysymdy aitamyn.

TÚTQYNGhA TÝSU

Bug ózeni jaghalauynda nemisterge tútqyngha týskennen keyin Daghshy eki kýn ótken song eki jýzdey tútqynmen birge Kirovograd tútqyn lagerine jóneltildi. Múnda eki ay bolghannan keyin qarasha aiynyng alghashqy aptasynda Umani tútqyn lagerine jiberildi. «Biz búl joldy birge jýrip óttik» romanynda Ismail Tauly búdan basqasha oqighalardy bastan ótkeredi. Bug ózeni jaghalauynda tútqyngha týskennen keyin nemister olardy biraz uaqyt Pervomaysk manyndaghy bir derevnyada ústaydy. Múnda on eki kýn bolghannan keyin, olardy Kirovogradqa tórt kýn boyy jayau aidap aparady.
Daghshy Bug ózeni jaghalauynda nemisterge tútqyngha týskenine qamyghyp, qayghyra qoyghan joq. Tipti búghan quandy dese de bolady. Óitkeni tútqyngha týsu - jauyp túrghan oq nóserinen qútylyp, aman qalu degen sóz edi. Daghshy «Súrapyl jyldar» romanynda tútqyngha týskennen keyin atys-shabyssyz, shayqassyz, ólim-jitimsiz ótken alghashqy kýnining Sadyq Túrangha tura bir júmaqtay sezilgenin jazady. «Biz búl joldy birge jýrip óttik» romanynda Tauly da osyghan úqsas oi-sezimde bolady. Búl sәtti leytenant Tauly men ukrain serjant Boyko arasyndaghy ózara әngime arqyly tamasha suretteydi. Leytenant Tauly nemisterge tútqyngha týskenine quanghan Boykogha ózderining tútqyn ekenin eskertedi. Al Boyko bolsa:
- Onda túrghan ne bar? Búryn da tútqyn bolatynbyz. Ýnemi tútqyn bolghanbyz. Tym bolmasa janymyzdy qútqardyq qoy!.. Biz ýshin soghys bitti. Tirimiz. Aman-saumyz. Eng bastysy aman qalghanymyz emes pe?! - dep jauap beredi.
Ózderiniz de kórip otyrghanday, Daghshy tútqyngha týskenine ókingen joq. Óitkeni búl soghysty ózine qatysty soghys dep qabylday almady. Maydan shebine de erkinen tys jiberilgen edi. Daghshy Kenes uniformasyn kiyip soghysyp jýrgen Taulynyng bar nәrsege, tipti Tәnirge de ókpeli bolghanyn, alayda bәrinen búryn ózine ókpeli bolghanyn bayandaydy. Óitkeni óz ómiri óz qolynda emes edi. Búl әlem kýshtiler men myqtylardyng әlemi bolatyn.
Daghshy Kenes armiyasyna ózimsinip qaray almaghanyn romandaghy keyipkeri Tauly arqyly beredi. Romanda Tauly ózine «jaralylardy múnda әkel!» dep búiryq bergen kapitangha degen ishki oi-sezimin: «Bar, jaralylar bolsa tauyp әkel deme maghan! Jaralylar tek tóbeni qorghaghan әskerler arasynda ghana emes, barlyq jerde bar. Bizding әlemimiz jaralylargha toly. Mening de janym jaraly. Ásirese sen maghan osylay búiryq bergeninde osyny sezinemin. Sen meni ózinmen teng qoyyp sóilese almaysyn, arqama minip, iyghyma shyghyp alghanday zilmen sóilesesin, al men bolsam, sening zildi sózinnen topyraqtyng astyna batyp keterdey bolamyn, saghan «joq» deuge shamam kelmeydi ghoy, sening bar búiryghyna «Qúp bolady! Qúp bolady, kapitan!» dey beremin», - degen joldar arqyly beyneleydi.
Biraq nemisterge tútqyngha týsken Daghshynyng quanyshy úzaqqa sozylmady. Fashisterding tútqynyndaghy ómirding soghystyng eng auyr sharttarynan da súmdyq ekenin kóp keshikpey týsindi. Tútqyngha týsken kýni keshke Bug ózenine jaqyn bir derevnyada nemister olardy bir qaranghy qoragha aparyp qamady. Qoranyng ishinde basqa da tútqyndar bar bolatyn. Tamyzdyng 11-shi júldyzynda qoragha taghy da bir top tútqyndy әkeldi. Múndaghy tútqyn sany bes jýzge jetip, qoranyng ishi lyq tolghany sonshalyq, adamdardyng tang atqangha deyin túryp túrularyna tura keldi.
Kelesi kýni nemister tútqyndardy auyldyng shetindegi bir alangha jinady. Qaru kezengen nemis әskerleri tútqyndardy ainala qorshap túrdy. Tútqyndar qatarlaryna janadan qosylghandardan soghystaghy songhy janalyqtardy estip biletin. Jana kelgen tútqyndardyng aituynsha, nemis әskerleri jay oghynday jyldamdyqpen shyghysqa qaray entelep bara jatyr eken. Myna týrimen eki-ýsh apta ishinde Moskvanyng qúlauy mýmkin degen boljamdar da aitylyp qaldy. Tútqyndardyng kópshiligi sonday oida bolatyn.
«Súrapyl jyldar» romanynda Sadyq Túran Moskva qúlasa, soghys ta bitip, halqym azattyghyna qauyshady dep oilaydy. Daghshy onyng búl oiyn, keleshek turaly qiyalyn myna sózdermen beredi: «Soghys bitedi de, halqym qaytadan janghyrady. Jaratqan iyem, osy kórip túrghandarym ras pa? Enseni ezgen qanshama zúlmat, qayghy-qasiret pen auyrtpalyqtan keyin qayta kóterilgen halqymdy, elimdi kórip túrmyn! Azat, tәuelsiz elimde kóz-jasyn tiyp, kýle jadyraghan analarymyzdy, shat-shadyman balalardy, baqytty әkelerimizdi kórip túrmyn. Kýn sәulesimen shaghylysa boy týzegen meshit múnaralaryn, kýn núryna bólengen mektepterimizdi, jasyl jelekke oranghan auyldarymyzdy kórip túrmyn. Búlardyng barlyghynyng janynda mening kóz jasym ne tәiiri? Tipti meni aram niyetti jauyz jandar atyp óltirse de, qanymdy tókse de, endi maghan bәribir. Mening sheger azabym halqymnyng azattyghynyng janynda týkke túrmaydy ghoy!».
Daghshy búl jerde halqynyng Kenes biyliginen shekken azabynyng auyrlyghyna nazar audartady. Qazan tónkerisinen keyingi azamat soghysy men biylik jýiesindegi ózgeristerden tuyndaghan auyrtpalyqtarmen qosa Kenes biyligi, әsirese Stalin jýrgizgen ozbyr sayasat halyqty qatty qinap jibergen edi. Enseni ezgen qysym men qiyanat bar jerde sezilip túratyn. Ziyaly qauym 1929 jyly qughyn-sýrginge úshyrady. Al 1930-1933 jyldary jýzege asyrylghan újymdastyru sayasaty saldarynan tek qana Qazaqstannyng ózinde 2,5 million adam ashtyqtan qyryldy. Múnday zúlmatqa dushar bolghan qalyng halyq kenes biyligine qyrghiy-qabaq elderding barlyghynan demeu kýtetin. Osy sebepti nemis fashisterining Kenester Odaghyna tútqiyldan basyp kirui olardyng kókeyinde ýmit otyn jaqqan edi. Týrkiyadaghy keybir ziyalylar da Kenester Odaghyndaghy qandastarynyng azattyghyna qauyshuy ýshin nemis-fashisterining soghysta jeniske jetulerine tilektes bolatyn.
Biraq negizinde nemis-fashisterining de Týrkistangha tәuelsizdik beru sekildi jospa­ry bolghan joq. Nemis nәsilshilderining Týrkistan turasyndaghy eng ondy josparlarynyng ózi Kenester bergen qúqtardan da soraqy bolatyn. Qyrymda demokratiyalyq últtyq biylikting qúryluy maqsatynda jeti ay boyy Berlindegi nәsilshil biylikting qúzyrly túlghalarymen kelissózder jýrgizgen Mýstejip Ýlkisal aqyr sonynda múnday nәrsening mýmkin emestigin úghynady. Ýlkisal nemisterding Kenester biyligindegi týrki aimaqtaryna demokratiyalyq qúqyqtar berudi oilamaytynyna anyq kóz jetkizedi. Bolishevikter sekildi nemisterding de kózdegen maqsaty - týrki elderin otarlau bolatyn. Onyng ýstine nemister búl isti orystardan da tezirek, әri dóreki týrde jýzege asyratyn bolady.
Qorytyndylay aitqanda, Kenester Odaghyndaghy týrki halyqtary ýshin nemis biyligi tek «qojayyn» auystyru siyaqty bolar edi.

Ábdiuaqap Qara, tarih ghylymdarynyng doktory,professor

06.10.2011

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=67&id=6701