Qymbatty dostar !

Qazaqta «auru aityp kelmeydi» degen bir sóz bar, búl indet osydan ýsh-tórt ay búryn bas kórsetti, yaghny aldyn ala aityp keldi. Qazir qytayvirusy әlemdi jaylady, Europanyng damyghan Italiya, Ispaniya siyaqty elderi búghan esh shara jasay almay, ólgen adamdaryn krematoriy peshterine tasyp ýlgere almay jatyr. Biz bolsaq shekarany әzer dep japtyq, mýmkin, әldebireuler әli de sanylau tauyp әrli-berli saudasyn jasap jýr. Onyng ýstine kýni býginge deyin әue qatynasyn japqan joqpyz, keshe ghana Preziydent shekteu turaly aitty. Endeshe bizding aramyzda búl aurugha shaldyqqandar tolyp jýr degen sóz, immun jýiesi myqtylary jýre beredi, virus ýsh kýnde memleket boyynsha eki eselenip shygha keledi. Eger karantin bolmasa auru sany geometriyalyq progressiya jolymen bir jarym aida býkil halyqty qamtidy.

Medisinamyzdyng jaghdayy әrkimge de ayan, syn kótermeydi, jayshylyq uaqytta dәrigerge bir ay búryn jazylmasanyz sizge em joq. Kәdimgi qarapayym túmsha (maski) qazir emge tabylmaydy, osydan eki júma búryn aittyq, әli joq, jana ghana dәrihanalardy aralap keldim.

Búl indet birneshe jolmen taraydy - sonyng ishinde kóp taraytyn joldary aua jәne qol alysu arqyly. Qazaqta biz eskere bermeytin bir sóz bar - ol boy saqtau delinedi, yaghny distansiya ústau. Men kóp uaqyt әleumettik jelide jamannan boy saqtau qajettiligi turaly jazyp keldim («Jaqsy men Jaman»), endi aurudan boy saqtaudy, qorghanudy ýirenuimiz kerek.

Erte uaqytta bizding ata-babalarymyz oba shyqqan ýidi Qúdaygha tapsyryp, júrtta tastap auyl-el bolyp basqa jaqqa kóship ketedi. Etnografiyalyq әdebiyetten oqysaq oba shyqqa ýiden bir adam jaqyndasa saulary sadaqtaryn kezenip, jaqyndatpaydy, tipti bolmasa atady. Búl myndaghan jyldar nebir júqpaly aurudy bastan ótkizgen, talay ret qara shybynday qyrylghan halqymyzdyng amal joqtyqtan jasaytyn sharasy.

Endi qol alysyp amandasu turaly. Búl bizding ejelgi dәstýrlerimizding ishinde qanshalyqty baryn aita almayyn, biraq sәlemdesuding negizgi týri emes. Ertede han-súltandaryna, tórelerine qazaq qolyn keudesine qusyryp, alystan «Aldiyar, han iyem» dep sәlemdesedi, olar bolsa sәlemdesken jaqtyng jasy ýlkenining iyghyna alaqanyn tiygizedi, qojalaryna «Aldiyar, taqsyr» deydi. Qazaqtyng jasy qatar, syilas azamattary birin-biri kópten kórmese qol berip emes, keude týiistirip amandasady. Qazirgidey kýnde kórip jýrgen adamyn qúshaqtap, kórisip, bir -birining qolyn silkilep jatpaydy. Amandasqan uaqytta sýiisu ol zamanda qazaqtyng erkegi týgili әielderinde de bolmaghan, tek boyjetken qyzdar ghana bir-birin jaqsy tanysa, jaqyn tuys bolsa, kópten kórmese amandasqanda betten sýiedi. Qoshtasqan uaqytta qol beru, nemese adamdy jerleu kezinde qol beru degen tipti de bolmaghan, ol ýlken aiyp bolyp espteledi.

Qol beru qazaq arasynda ýsh jaghdayda qoldanylady:

-Birinshiden, pirge qol beru, yaghny diny ghúryp shenberinde, ózinning ústazyndy tandap alsang soghan qol beru;

-Ekinshiden, sauda, ne aiyrbas jasaghan eki adam, alys-beris bolghan song «mә, bereke, ber qolyndy» dep uaghdadan taymasqa bir-birine qol berisedi;

-Ýshinshiden, eki jaq bir dau bolyp, sodan keyin ne ózara, ne by aldynda salauat aitylyp, qaryndas bolyp, bitimge keletin bolsa bir -birimen endi dau shygharmasqa uәde etip qol alysady.

Amandasqanda qol beru bizden tym erte zamandarda bólinip ketken japon halqynda joq, qanday jaghdayda da keudesine eki qolyn qusyryp, basyn iyip amandasady. Kýngey qazaghynyng «kelin sәlem» dep jýrgenine ýqsaydy, shyndyghynda búl sәlem týri ertede er azamattardyng bir- birimen amandasuynan býgingi kýngi saqtalghan týri. Kýni keshege, yaghny HH ghasyr basyna deyin Arqa qazaghynda qayyn júrtyna kelgen kýieu qyz jengelerine, ata-enesine osylay tәjim jasaytyn. Naghyz kelin sәlem ong tizesin býgip, ong bilegin tizesining ýstine qoyyp, alaqanyn joghary qaratyp salynady. Búl bayyrghy dәstýrdi qiyr batysta aday, qiyr shyghysta qyzay kelinderi әli de qoldanyp jýr.

Sonymen biz ejelgi dәstýrimizge qayta oralayyq, bir-birimizge qolymyzdy alyp jýgirgendi qoyayyq. Men ondaghan jyldar qay oqu ornynda júmys istesem de studentter men jas ghalymdardan talap etetinim osy. Alystan ong qolyndy keude túsyna aparyp «assalaumaghaleykým» deseng boldy, ainalayyn, maghan odan basqa eshtene kerek joq deymin. Rasynda da bireuining alaqany terlep túrady, ony bylsh etkizip saghan jagha salady, bireuining qolynda jarasy bolady. Jalpy qol berip amandasu gigiyenagha esh kelmeytin, Europada ortaghasyrlyq qaranghylyq kezinde, rysarlar ishinde óristep ketken sәlem týri. Mine, qolymda qaruym joq degen belgi. Sovet zamanynda bizding bәrimiz teneldik te qol berip amandasu qazaq ishinde mindetti bolyp shygha keldi. Qazaq qol berip amandasudy mindettemeydi, eng bastysy dauystap, batyl amandasu shart. Etnografiyada dauystap sәlem berudi verbaldy qarym-qatynas týrine jatqyzady, biz de soghan kóshkenimiz dúrys.

Jambyl Artyqbaevtyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz