قىمباتتى دوستار !

قازاقتا «اۋرۋ ايتىپ كەلمەيدى» دەگەن ءبىر ءسوز بار، بۇل ىندەت وسىدان ءۇش-ءتورت اي بۇرىن باس كورسەتتى، ياعني الدىن الا ايتىپ كەلدى. قازىر قىتايۆيرۋسى الەمدى جايلادى، ەۋروپانىڭ دامىعان يتاليا، يسپانيا سياقتى ەلدەرى بۇعان ەش شارا جاساي الماي، ولگەن ادامدارىن كرەماتوري پەشتەرىنە تاسىپ ۇلگەرە الماي جاتىر. ءبىز بولساق شەكارانى ازەر دەپ جاپتىق، مۇمكىن، الدەبىرەۋلەر ءالى دە ساڭىلاۋ تاۋىپ ءارلى-بەرلى ساۋداسىن جاساپ ءجۇر. ونىڭ ۇستىنە كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋە قاتىناسىن جاپقان جوقپىز، كەشە عانا پرەزيدەنت شەكتەۋ تۋرالى ايتتى. ەندەشە ءبىزدىڭ ارامىزدا بۇل اۋرۋعا شالدىققاندار تولىپ ءجۇر دەگەن ءسوز، يممۋن جۇيەسى مىقتىلارى جۇرە بەرەدى، ۆيرۋس ءۇش كۇندە مەملەكەت بويىنشا ەكى ەسەلەنىپ شىعا كەلەدى. ەگەر كارانتين بولماسا اۋرۋ سانى گەومەتريالىق پروگرەسسيا جولىمەن ءبىر جارىم ايدا بۇكىل حالىقتى قامتيدى.

مەديتسينامىزدىڭ جاعدايى اركىمگە دە ايان، سىن كوتەرمەيدى، جايشىلىق ۋاقىتتا دارىگەرگە ءبىر اي بۇرىن جازىلماساڭىز سىزگە ەم جوق. كادىمگى قاراپايىم تۇمشا (ماسكى) قازىر ەمگە تابىلمايدى، وسىدان ەكى جۇما بۇرىن ايتتىق، ءالى جوق، جاڭا عانا ءدارىحانالاردى ارالاپ كەلدىم.

بۇل ىندەت بىرنەشە جولمەن تارايدى - سونىڭ ىشىندە كوپ تارايتىن جولدارى اۋا جانە قول الىسۋ ارقىلى. قازاقتا ءبىز ەسكەرە بەرمەيتىن ءبىر ءسوز بار - ول بوي ساقتاۋ دەلىنەدى، ياعني ديستانتسيا ۇستاۋ. مەن كوپ ۋاقىت الەۋمەتتىك جەلىدە جاماننان بوي ساقتاۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى جازىپ كەلدىم («جاقسى مەن جامان»), ەندى اۋرۋدان بوي ساقتاۋدى، قورعانۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك.

ەرتە ۋاقىتتا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز وبا شىققان ءۇيدى قۇدايعا تاپسىرىپ، جۇرتتا تاستاپ اۋىل-ەل بولىپ باسقا جاققا كوشىپ كەتەدى. ەتنوگرافيالىق ادەبيەتتەن وقىساق وبا شىققا ۇيدەن ءبىر ادام جاقىنداسا ساۋلارى ساداقتارىن كەزەنىپ، جاقىنداتپايدى، ءتىپتى بولماسا اتادى. بۇل مىڭداعان جىلدار نەبىر جۇقپالى اۋرۋدى باستان وتكىزگەن، تالاي رەت قارا شىبىنداي قىرىلعان حالقىمىزدىڭ امال جوقتىقتان جاسايتىن شاراسى.

ەندى قول الىسىپ امانداسۋ تۋرالى. بۇل ءبىزدىڭ ەجەلگى داستۇرلەرىمىزدىڭ ىشىندە قانشالىقتى بارىن ايتا المايىن، بىراق سالەمدەسۋدىڭ نەگىزگى ءتۇرى ەمەس. ەرتەدە حان-سۇلتاندارىنا، تورەلەرىنە قازاق قولىن كەۋدەسىنە قۋسىرىپ، الىستان «الديار، حان يەم» دەپ سالەمدەسەدى، ولار بولسا سالەمدەسكەن جاقتىڭ جاسى ۇلكەنىنىڭ يىعىنا الاقانىن تيگىزەدى، قوجالارىنا «الديار، تاقسىر» دەيدى. قازاقتىڭ جاسى قاتار، سىيلاس ازاماتتارى ءبىرىن-ءبىرى كوپتەن كورمەسە قول بەرىپ ەمەس، كەۋدە ءتۇيىستىرىپ امانداسادى. قازىرگىدەي كۇندە كورىپ جۇرگەن ادامىن قۇشاقتاپ، كورىسىپ، ءبىر -ءبىرىنىڭ قولىن سىلكىلەپ جاتپايدى. امانداسقان ۋاقىتتا ءسۇيىسۋ ول زاماندا قازاقتىڭ ەركەگى تۇگىلى ايەلدەرىندە دە بولماعان، تەك بويجەتكەن قىزدار عانا ءبىر-ءبىرىن جاقسى تانىسا، جاقىن تۋىس بولسا، كوپتەن كورمەسە امانداسقاندا بەتتەن سۇيەدى. قوشتاسقان ۋاقىتتا قول بەرۋ، نەمەسە ادامدى جەرلەۋ كەزىندە قول بەرۋ دەگەن ءتىپتى دە بولماعان، ول ۇلكەن ايىپ بولىپ ەسپتەلەدى.

قول بەرۋ قازاق اراسىندا ءۇش جاعدايدا قولدانىلادى:

-بىرىنشىدەن، پىرگە قول بەرۋ، ياعني ءدىني عۇرىپ شەڭبەرىندە، ءوزىڭنىڭ ۇستازىڭدى تاڭداپ الساڭ سوعان قول بەرۋ;

-ەكىنشىدەن، ساۋدا، نە ايىرباس جاساعان ەكى ادام، الىس-بەرىس بولعان سوڭ «ءما، بەرەكە، بەر قولىڭدى» دەپ ۋاعدادان تايماسقا ءبىر-بىرىنە قول بەرىسەدى;

-ۇشىنشىدەن، ەكى جاق ءبىر داۋ بولىپ، سودان كەيىن نە ءوزارا، نە بي الدىندا سالاۋات ايتىلىپ، قارىنداس بولىپ، بىتىمگە كەلەتىن بولسا ءبىر -بىرىمەن ەندى داۋ شىعارماسقا ۋادە ەتىپ قول الىسادى.

امانداسقاندا قول بەرۋ بىزدەن تىم ەرتە زامانداردا ءبولىنىپ كەتكەن جاپون حالقىندا جوق، قانداي جاعدايدا دا كەۋدەسىنە ەكى قولىن قۋسىرىپ، باسىن ءيىپ امانداسادى. كۇنگەي قازاعىنىڭ «كەلىن سالەم» دەپ جۇرگەنىنە ۇقسايدى، شىندىعىندا بۇل سالەم ءتۇرى ەرتەدە ەر ازاماتتاردىڭ ءبىر- بىرىمەن امانداسۋىنان بۇگىنگى كۇنگى ساقتالعان ءتۇرى. كۇنى كەشەگە، ياعني حح عاسىر باسىنا دەيىن ارقا قازاعىندا قايىن جۇرتىنا كەلگەن كۇيەۋ قىز جەڭگەلەرىنە، اتا-ەنەسىنە وسىلاي ءتاجىم جاسايتىن. ناعىز كەلىن سالەم وڭ تىزەسىن بۇگىپ، وڭ بىلەگىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە قويىپ، الاقانىن جوعارى قاراتىپ سالىنادى. بۇل بايىرعى ءداستۇردى قيىر باتىستا اداي، قيىر شىعىستا قىزاي كەلىندەرى ءالى دە قولدانىپ ءجۇر.

سونىمەن ءبىز ەجەلگى داستۇرىمىزگە قايتا ورالايىق، ءبىر-بىرىمىزگە قولىمىزدى الىپ جۇگىرگەندى قويايىق. مەن ونداعان جىلدار قاي وقۋ ورنىندا جۇمىس ىستەسەم دە ستۋدەنتتەر مەن جاس عالىمداردان تالاپ ەتەتىنىم وسى. الىستان وڭ قولىڭدى كەۋدە تۇسىڭا اپارىپ «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەسەڭ بولدى، اينالايىن، ماعان ودان باسقا ەشتەڭە كەرەك جوق دەيمىن. راسىندا دا بىرەۋىنىڭ الاقانى تەرلەپ تۇرادى، ونى بىلش ەتكىزىپ ساعان جاعا سالادى، بىرەۋىنىڭ قولىندا جاراسى بولادى. جالپى قول بەرىپ امانداسۋ گيگيەناعا ەش كەلمەيتىن، ەۋروپادا ورتاعاسىرلىق قاراڭعىلىق كەزىندە، رىتسارلار ىشىندە ورىستەپ كەتكەن سالەم ءتۇرى. مىنە، قولىمدا قارۋىم جوق دەگەن بەلگى. سوۆەت زامانىندا ءبىزدىڭ ءبارىمىز تەڭەلدىك تە قول بەرىپ امانداسۋ قازاق ىشىندە مىندەتتى بولىپ شىعا كەلدى. قازاق قول بەرىپ امانداسۋدى مىندەتتەمەيدى، ەڭ باستىسى داۋىستاپ، باتىل امانداسۋ شارت. ەتنوگرافيادا داۋىستاپ سالەم بەرۋدى ۆەربالدى قارىم-قاتىناس تۇرىنە جاتقىزادى، ءبىز دە سوعان كوشكەنىمىز دۇرىس.

جامبىل ارتىقباەۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz