Sibir ormandarynda jan saqtaghan Sәduaqas Ghylmaniyding enbekterin jariyalaudamyz

- Dihan Qamzabekúly, әngimemizding әlqissasyn dәstýrli saualdan bastasaq. Siz Jýsipbek Aymauytovtyng 5 tomdyq shygharmalar jinaghyn shyghardynyz, Qoshke Kemengerúly turaly zerttediniz, Smaghúl Sәduaqasúlyna qatysty birqatar júmystar atqardynyz. Jalpy, Alashtanugha qalay keldiniz? Býginge deyin oigha alghan júmystarynyzdyng qanshalyqty bóligin atqaryp ýlgerdiniz?

- Búl saualynyz aqsaqaldargha qoyylatyn súraq ispetti eken. Áriyne, Qúday qalasa, josparymyz, aldaghy uaqytta iske asyrugha tiyis enbegimiz әli de kóp dep esepteymin. Yaghni, oryndaghanymyzdan oryndamaghanymyz kóp adamdarmyz. Al, Alash taqyrybyna, Alash qozghalysy men onyng qayratkerlerin zertteuge uaqyttyng belgili mýmkindik tughyzuy alyp keldi. Naqty aitqanda, atalghan taqyrypqa jaghdaydyng tuuynan, jalpy, qazaqtyng niyetine bergen Tәuelsizdiktin, sonymen birge, Tәuelsizdikke deyingi qalyptasa bastaghan atmosferanyng arqasynda keldik. Óitkeni, men 1990 jyly Abay atyndaghy Qazaq memlekettik pedagogoikalyq institutyn bitirdim. Arasynda әskery boryshymdy óteuge barmaghanymda, búdan erte bitirip, jaghday mýlde basqasha qúrylyp keter me edi, kim bilsin?!..

Sibir ormandarynda jan saqtaghan Sәduaqas Ghylmaniyding enbekterin jariyalaudamyz

- Dihan Qamzabekúly, әngimemizding әlqissasyn dәstýrli saualdan bastasaq. Siz Jýsipbek Aymauytovtyng 5 tomdyq shygharmalar jinaghyn shyghardynyz, Qoshke Kemengerúly turaly zerttediniz, Smaghúl Sәduaqasúlyna qatysty birqatar júmystar atqardynyz. Jalpy, Alashtanugha qalay keldiniz? Býginge deyin oigha alghan júmystarynyzdyng qanshalyqty bóligin atqaryp ýlgerdiniz?

- Búl saualynyz aqsaqaldargha qoyylatyn súraq ispetti eken. Áriyne, Qúday qalasa, josparymyz, aldaghy uaqytta iske asyrugha tiyis enbegimiz әli de kóp dep esepteymin. Yaghni, oryndaghanymyzdan oryndamaghanymyz kóp adamdarmyz. Al, Alash taqyrybyna, Alash qozghalysy men onyng qayratkerlerin zertteuge uaqyttyng belgili mýmkindik tughyzuy alyp keldi. Naqty aitqanda, atalghan taqyrypqa jaghdaydyng tuuynan, jalpy, qazaqtyng niyetine bergen Tәuelsizdiktin, sonymen birge, Tәuelsizdikke deyingi qalyptasa bastaghan atmosferanyng arqasynda keldik. Óitkeni, men 1990 jyly Abay atyndaghy Qazaq memlekettik pedagogoikalyq institutyn bitirdim. Arasynda әskery boryshymdy óteuge barmaghanymda, búdan erte bitirip, jaghday mýlde basqasha qúrylyp keter me edi, kim bilsin?!..

Mine, biz oqu bitirgen jyldary Alash ziyalylary aqtalyp, Ghylym akademiyasynda olardyng múrasyn jinaytyn toptar qúralyp jatty. Men institutta qaldyrylghanymmen, Ghylym akademiyasyna shaqyrylyp, ústazym, akademik Serik Qirabaev memleket tarapynan qarjy bólingenin, sondyqtan, arhivterge baru ýshin jastardy izdep jatqanyn aitty. Bizge student kezimizde tóteshe jazudy oqytqan bolatyn. Al, arhivtegi materialdar arab qarpinde. Eski qoljazbalardy, gazetterdi jinau kerek. Sóitip, 90-jyly Ghylym akademiyasynyng Ádebiyet jәne óner institutyna júmysqa bardym. Osy baghytpen Mәskeu, Peterbor, Orynbor, Omby, t.b. Resey qalalarynda, sonday-aq, Tashkent, Ufa, Qazan sekildi qalalarda bolyp, Maghjannyn, Jýsipbektin, Álihannyn, Qoshkenin, t.b. ziyalylarymyzdyng alghashqy jinaghyn shyghardyq. Búl bizge uaqyttyng búiyrtqan dýniyesi edi. Qatarymyzda biraz azamattar boldy. Sóitip 90-jyldary bir-bir Alash túlghasyn alyp, zertteu ýrdiske ainaldy.

- Euraziya últtyq uniyversiyteti janyndaghy óziniz tikeley jetekshilik etetin «Alash» instituty qanday júmystar atqaruda?

- Búl ortalyq - «Alash» mәdeniyet jәne ruhany damu instituty dep atalady. Jalpy, ghylymiy-zertteu instituttarynyng qúryluy toqsanynshy jyldardyng sonyna sәikes keledi. Ghylym akademiyasynyng jaghdayy qiyndaghan sol kezende ghylymy zertteuler uniyversiytetterge jýktelsin degen núsqaular boldy. Oghan ghalymdardyng da niyeti týzu bolyp, qoldau bildirdi. Óitkeni, Ghylym akademiyasynyng ahualy qoghamdyq ghylymgha qaray betalyp bara jatty. Alash Ordanyn, Týrkistan avtonomiyasynyng 90 jyldyghy qarsanynda Ýkimet, belgili bir jauapty atqarushy organdar tarapynan eshtene atqarylyp jatpaghanyn bayqadyq. Sondyqtan, mýmkindigimizshe, ortalyqtar, ghylymiy-zertteu instituttaryn ashsaq degen talabymyz boldy. Búl izgi oy Qazaqstannyng birneshe ónirinen bayqaldy. Mysaly, Semeyden, Oraldan, Almatydan jәne bizden (Astanadan - red.) kórinis tapty. 2006 jyly uniyversiytetting Ghylymy kenesinde, sonday-aq, BGhM Ghylym komiytetinde bekitip, «Alash» mәdeniyet jәne ruhany damu institutyn qúrdyq. Instituttyng negizgi baghyty ýsh salany qamtidy. Birinshi, mәtin dayarlau. Ekinshi, mәtinge saraptau jýrgizu. Ýshinshi, Alash ziyalylarynyng enbegin býgingi tәjiriybege engizu. Osy ýsh baghytta qatar júmys jasadyq.

2007 - 2009 jyldary aralyghynda Astana qalasynda Orazgýl Asanghazy jetekshilik etetin Tilderdi damytu basqarmasymen birigip, Alashqa qatysty 50-ge tarta is-shara ótkizdik. Odan keyin shet elderde orys jәne Europa tilderinde 50-ge tarta maqala jariyaladyq. Shyn mәninde, institut degenimiz ne? Búl - shaghyn top. Bizding qazirgi qarjy kózimiz - bayqaular. Negizi, kez-kelgen ghylymy jobalardyng qarjy kózi bir jobalardyng negizinde qalyptasady. Biz «Adjiyp» kompaniyasynyng oqulyqtar shygharu jónindegi jobasyn útyp alghan edik. Búl oqulyqtardy da Alash iydeyasyna baghyndyrdyq. Yaghni, fransuz, aghylshyn, nemis tilderinde qazaq tili men mәdeniyetining oqu qúraldaryn shygharudamyz. Onyng ekeui, fransuzdar men aghylshyn tilindegi oqulyq jaryqqa shyqty. Búl oqulyqtargha da Alashtyng iydeyasy, joly engizilip jatyr. Alash qayratkerleri de kezinde oqulyq jazghan. Osy jәitterdi jetkizuge tyrystyq. Sodan keyin jobanyng aqshasyn ýnemdep, ony basqa da sharalargha júmsap jatyrmyz. Mәselen, «Alash jәne jәditshildik», «Euraziyalyq mәdeniyet sózdigi», «Tarih týsindirme sózdigi» sekildi enbekter әzirledik. Sondyqtan, institutymyz Euraziya últtyq uniyversiyteti qúramynda júmys jasaghanymen, Astana qalasy kóleminde konferensiyalar, mәdeny sharalar ótkizuge úiytqy bolyp keledi. Alash taqyrybyna baylanysty Astanada ótip jatqan kóp jiyndardyng basy-qasynan tabylatyn sebebimiz de osy. Búl institutta adamdardyng jigeri bar. Institutyng qúramynda 16 adam qyzmet jasaydy. Onyng ishinde, aqsaqalymyz, akademik Serik Qirabaevtan bastap, býgingi magistrant, izdenimpaz jas azamattargha deyin enbekke tartyp, Alash baghytyna júmyldyryp otyrmyz. Sonday-aq, ghylymy zertteu júmystaryn jýrgizemiz. Mysaly, ótken jyldyng ýlken janalyghy - Sәduaqas Ghylmany degen qayratkerimizding túlghasyn ashu boldy. Búl kisining myqtylyghy - 1926 jyldan bastap 1946 jylgha deyin qudalanghan. Shyn mәninde, ol da Alash ziyalylary qatarynda atylyp ketu kerek edi. Biraq, Sәduaqas Ghylmany Mústafa Shoqay sekildi qughyndaugha qarsy kýresting basqa jolyn tandaghan. Ol NKVD jendetterinen Sibir ormandarynda boy tasalaghan. Óte dindar adam bolghandyqtan molda retinde qudalanghan. Qudalanghan jyldarynyng barlyghyn ólenge týsirip, qoljazba jazyp otyrghan. 1931 jәne 1934 jyldar aralyghynda jazylghan dýniyelerining barlyghyn atalghan qoljazba negizinde dayyndap, «Sәduaqas Ghylmany shygharmalary» degen bir tomdyq kitap shyghardyq. «El-shejire» baspasynan shyqty. Búl - bizding institutymyz ýshin mәrtebe boldy.

Kenes ókimeti 1929 jyldardan bastap Alash ziyalylarynyng barlyghyn ústady. Odan keyingi uaqytta olardyng shygharmashylyghy jәili aqparat joq. Yaghni, búdan keyingi kezende býkil aqyndar «kommunizm» jyryn, Mәskeude bir zauyttyng ashyluyn, t.b. óndiris, kәsiporyngha baylanysty jyrlaydy. Halyq tragediyasy joq siyaqtanady. Osynday auyr kezendegi el taghdyryn, halyq tragediyasyn Sәduaqas Ghylmany óz qoljazbalarynda qaldyrghan. Sonymen qatar, Hayretdin Bolghanbaydyng kitabyn shyghardyq. Alash taqyrybyna baylanysty basqa da zertteuler jýrgizip jatyrmyz.

- Búl qoljazbalardy qaydan taptynyzdar?

- Sәduaqas Ghylmany óte úqypty adam bolghan eken. Ol óz shygharmalarynyng qoljazbasyn balalarynyng qoldaryna tapsyryp ketken. Alayda, balalarynyng ózi bizdi alghashqyda týsinbedi. Ghylmanidyng balalary - jaqsy adamdar. Biraq, olardy zaman qorqytyp qoyghan. Mәselen, eng ýlken (110 myng sózden túratyn) «Arabsha-qazaqsha sózdikti» sol kisi dayyndaghan. Biraq búl múrasy әli jaryqqa shyqpay jatyr. Onyng sebebi, kezinde búl sózdikting qoljazbasyn Ismet Kenesbaevqa aparyp bergen eken. Sol kýii sózdik joghalyp ketken. Osy jәitten keyin Sәduaqas Ghylmany úrpaghy qoljazbany qay adamgha senip tapsyrsyn?.. Biz onyng qoljazbasyn Ereymentaudaghy bir aqsaqaldyng ýiinen tauyp alyp, jariyaladyq. Sodan keyin Ghylmany úrpaqtary bizge senip, qazir birlesip júmys jasap jatyrmyz.

- «Alqa» baghdarlamasy turaly «Qazaq әdebiyeti» gazetinde birneshe dýrkin maqalalarynyz jariyalandy. Búl taqyrypta Mәmbet Qoygeldi aghamyzdyng da maqalalary berildi. Biriniz әdebi, biriniz sayasiy-tarihy túrghyda taldadynyzdar. Osynday ghylym tóniregindegi talastar kerek dep oilaysyz ba?

- Áriyne, kerek. Sebebi, búl materialdar 50-60 jyl jariyalanbay, kólenkede jatty. Al, endi jariyalaudy bastap jatqan kezde ol turaly әbden shatastyrylghan derekterding kóp ekenin bayqadyq. Sondyqtan, búl turaly talastar asa qajet. Men Mәkendi qatty syilaymyn. Mәmbet Qoygeldi - óte bilikti ghalym. Ol kisi óz ústanymynda, men óz ústanymymda qaldym. Negizi, men taldaudyng kózi mәtin dep esepteymin. Mәtinnen kóp nәrse shyghady. Óz basym «Alqa» jalghyz Maghjannyng múrasy degenge ýzildi-kesildi qarsymyn. Múny «Alqanyn» mәtini aityp túr ghoy. Mәselen, siz turaly bireuding aitqanynan góri, sizben sóileskenim, shygharmashylyghynyz turaly bireuding aitqanynan góri, ózimning oqyghanym manyzdy. Mening týsinigim osylay. Búl mәselede kóp talas bar. Mәselen, keshe Astanada Alash mәselesine oray ýlken konferensiya ótti. Sonda Álihan Bókeyhangha tiyesili shygharmalar qataryna býrkenshik esimmen jazylghan basqa azamattardyng tuyndylary enip ketkeni turaly aitylyp jatyr. Búl da -talasty nәrse. Múnda da әr ghalymnyng óz ústanymy bar. Sonday-aq, múny HH ghasyr basyndaghy psevdonimder ayasynda da qaraugha bolady.

Býrkenshik esimmen jazugha senzura da әser etti

- HH ghasyr basyndaghy qazaq ziyalylarynyng býrkenshik attary turaly taratyp aitsanyz?

- Jalpy, bizge psevdonimmen jazu bizge HIH-HH ghasyrdaghy orys mәdeniyetinen keldi. Orys ghalymdary dayarlaghan eki tomdyq psevdonimder turaly sózdikti kórgenmin. Myqty degen orys klassikterinin, publisisterining barlyghynyng býrkenshik esimderi bolghan. Meninshe, búl ýrdis sol ghasyrdaghy mәdeniyetting ornyghuymen qabattas jýrgen siyaqty. Kezinde Krylovtyng mysaldary jaryqqa shyqty, bilesiz. Mәselen, sol kezderde adamgha birden aitu tosyndau kóringen. Sondyqtan da, adamdardy angha teneu arqyly onyng minez-qúlqyn kórsetip, týzetudi oilaghan gumanistik pikir algha shyqty. Shygharmada avtor esimining kórsetilui  - mindetti týrde avtorynyng kim ekenine, onyng әleumettik jaghdayyna, ortasyna, basqa da sәtterine boylatyp ketedi. Al, býrkenshik atpen jazu - onyng avtoryna qatysty dýniyelerdi kóp qazbalamay, shygharmagha nazar audartady.

HH ghasyr basyndaghy qazaq baspasózinde jariyalanghan psevdonimder turaly professor Beysenbay Kenjebaevtyng «Býrkenshik esimder haqynda» degen maqalasy bar. Jalpy, ertede ótip ketken azamattardyng emis-emis aitqan pikirleri bolmasa, búl mәseleni qayta zertteu kóp talas tudyryp jatyr. Sondyqtan, psevdonimmen jazghan shygharmalardy ghalymdardyng óz zertteu obektisine tartuyn sonshalyqty qighash dep eseptemeymin. Biraq, psevdonimning artynda kim túrghanyn zertteu de ghylymnyng negizgi maqsatyna kiredi. Mysaly, Smaghúl Sәduaqasúlyn zertteu barysynda, onyng «Sauyqshyl», «Bireu» degen býrkenshik esimderi baryn bildik. Bayqasanyzdar, Jýsipbek pen Múhtar - «Ekeu», Smaghúl - «Bireu».  Qoshke Kemengerúlynyng da birneshe býrkenshik attary bar. Álihan Bókeyhan «Qyr balasy» bolsa, Qoshke - «El balasy». Álihan - «Statist» bolsa, Qoshke -«Agronom». Psevdonim tabu da ýlken mәsele. Songhy kezde «Týrik balasy» degen býrkenshik esim Álihandiki ma, әlde Mirjaqyptiki me degen mәsele tuyndap jatyr. Mysaly, «Arys úly» psevdoniymine baylanysty Súltanhan Aqqúlúlynyng dәleli óte kýshti. Súltanhan: «Arysúly» - Álihannyng býrkenshik esimderining biri» deydi. Búl turaly jazghanyn oqyghanmyn. Súltekenning dәleline qosylamyn. «Án-kýy hәm onyng qúraly turaly» deytin Álihannyng klassikalyq maqalasy «Arysúly» degen býrkenshik atpen shyqqan. Búl maqalanyng Álihan tanymy men parasatyndaghy dýnie ekendigi kórinip túrady. Sondyqtan, psevdonimderdi eksheu, bir jaghynan, talas tudyrsa, bir jaghynan, qyzyqty jәit.

- Alash ziyalylary maqalalaryna psevdonimderdi jii paydalanuy sol kezdegi senzuranyng әserinen dep oilaysyz ba?

- Senzuranyng әserin eshkim joqqa shyghara almaydy. Ol kezde Alash ziyalylaryna senzura eki jaqtan boldy. Biri - patsha ókimetining jandarmeriya jaghynan bolyp, senzorlar arnayy júmys istese, ekinshisi, kenestik kezendegi senzurasy aiqyn biylikting baqylauynan tuyndady. Sondyqtan, tarihtyng búl kýrdeli kezeninde ziyalylar býrkenshik atty paydalandy. Mysaly, 20-jyldary bolghan әdeby aitystar bar. Óte qyzyq aitystar. Arada 80-90 jyl ótkennen keyin qarasaq, azamattardyng ekige bólingenin, biri әdebiyetting shyn missiyasyn týsingen adamdar bolghanyn, ekinshisi, әdebiyetti zamannyng qúralyna, ýgit-nasihat júmysyna paydalanghysy kelgenin bayqaymyz. Qazir әlgi әdebiyetti zamanagha beyimdemek bolghandargha kýlip qaraysyz. Biraq sol zamattarda aitys tudy. Klassikalyq maqalalar sol kezderde psevdonimmen jazyldy. Áriyne, psevdonimmen jazylghan song әlgi avtor belgisiz qaldy ghoy degen oy tuady. Biraq, Jaratqan bәrin kórip túr. Kim jazdy, kim últqa, últtyng ruhaniyatyna ýles qosty? Onyng bәri belgili. Pendeshilikpen aitqanymen, býrkenshik attardyng mazmúny, avtorynyng biligi, kórkemdik turaly oiy sol dәuirding mәtinin kimning qay dәrejede týsinetinine baylanysty ashyla beredi.

- «Qazaq» gazetining senzory bolghan Múhamediyar Túnghanshin turaly ne aitasyz?

- Múhamediyar - HH ghasyr basyndaghy qazaq oqyghandarynyng ishinde óte bir kýrdeli túlgha. Qazaq qúryltayynda M. Túnghanshindi «patsha ókimetining jandarmeriyasymen baylanysta boldy» degen aiyppen zaldan shygharyp jibergeni belgili. Sonymen birge, ol 1917 jyldary Ahmet Baytúrsynúlymen birge Kirrevkomda qatar júmys istegen. Búl jerde ekeuining de keshegi iydeyalyq qarsylasymen qatar otyryp, birge júmys isteui oilandyrady. Qazir biz de óte kýrdeli әri qyzyq kezende ómir sýrip otyrmyz. Keshe ghana birles, pikirles bolghan azamattar eki lagerige shyghyp ketedi. Keshe ghana bir-birimen óte syilas bolghan adamdar bir-birine qaru júmsaugha deyin barady. Keshe ghana birinsiz-biri jýre almaytyn azamattar kóre almaytyn dәrejege jetedi. Búl da - qoghamnyng qayshylyghy. Búl qayshylyqty bizding ziyalylar da erte kórgen. Ony kommunist pen últshyldyng әngimesinen, dialogtarynan bayqaysyz.

Mәselen, Múhtar Áuezovting 20-jyldardaghy әngimelerin alyp qarasanyz, osy qayshylyqty kórsetedi. Osynday Qoshke Kemengerúlynyng әngimeleri bar. Ghabbas Toghjanovtyng «Ekeuding әngimesi» degen shygharmasy bar. Ol býkil bilimin, biligin kommuniske salady. Biraq, últshyldyng da kózqarasyn kórsetip beredi. Sondyqtan «Ekeuding әngimesi» hatqa týsip, oqyrmangha keninen jetip jatsa, óte paydaly bolar edi.

- Múnday әngimeler Jýsipbek Aymauytúly shygharmalarynda da kezdesedi. «Eleusiz erler» atty әngimesinde dәl osy jәitter sóz bolady ghoy...

- IYә, Jýsipbekte de bar. Onyng әigili «Aqbilek» romanynyng ishinde de kezdesedi. Búl romanda keyipkerler auzymen sol kezendegi pikir qayshylyqtary, aitystar shynayy beynelenedi. Smaghúl Sәduaqasúlynyng 2 tomdyq kitabyna engen «Salmaqbay, Maqambet» atty shaghyn ghana әngimesi bar. Juyrda «Abay.kz» aqparattyq portalyna qayta jariyaladym. Bir epizod. Biraq býkil qazaq ziyalylarynyng bitispey, qayda bararyn bilmey, bir ortadan shyghyp, bir auamen tynystap, birge oqysa da sayasy jýiege baylanysty kózqarasynyng ekige jarylghany suretteledi. Al, túrmystyq jaghdaydaghy kýrdelilikti jazugha M. Áuezov, J. Aymauytovtar bardy. Óitkeni, olar ýlken suretkerler edi.

Adamnyng sanasyndaghy ózgerister, onyng ekige jaryluy býgingi kýnning de problemasy.

Radlov otyrghan jerde Álekeng otyrmaytyn

- Bir maqalanyzda Mústafa Shoqaydyng T. Jýrgenov, Álekeng turaly aitqanyn keltiresiz. Mústafa Shoqay da, Álihan Bókeyhan da óte prinsipshil túlghalar ghoy. Osy eki túlghanyng araqatynasy turaly ne aitasyz?

- Ekeui de qazaqtyng balasy. Biraq eki ortada (tughan ólkeleri jaghynan aityp otyrmyn), eki jaghdayda ósken. Álihan Bókeyhan: «Týrkistan avtonomiyasyna qosylu - moyyngha tas baylap sugha sekirgenmen birdey» dedi. Qúday onyng auzyna sonday sóz saldy. Eger Álihan Mústafa ómir sýrgen Týrkistanda ósse, músylmandyq baghytyn, týrkistandyqtar baylanysyn, basqa da Týrkistangha tәn kýrdeli jәitterdi kórip ósse, tura Mústafa bolar edi. Sol siyaqty Mústafa Shoqay Álihan ómir sýrgen ortada ósse, Álihan bolar edi dep oilaymyn. Ekeuining de harizmasy óte myqty. Ekeui de bir dәuirding titandary.

Olardyng ózara baylanysy óte jaqsy boldy. Mústafa Álihangha qaraghanda jas. Sondyqtan, Álihan Mústafanyng Memlekettik Dumadaghy músylman fraksiyasynda júmys jasauyna yqpal etti. Tipti, Mústafa Shoqay emigrasiyada jýrgen kezdegi estelikterinde Álihannyng V. Radlovpen baylanysyn jazady. Álihan Radlovqa aitady eken: «Siz ýlken oryndarda qyzmet isteysiz, qazaq siyaqty qúqyghy taptalghan últtardyng taghdyryn europalyqtargha jetkizip otyrynyz» dep. Sonda Radlov: «Taghdyr degen bolady. Sizder, qazaq últynyng mandayyna jazylghan taghdyryna kónuleriniz kerek» depti. Osyghan Álihan qatty qarsylyq tanytqan. Mústafa Shoqay: «Osy sózden keyin Álihan Bókeyhan V. Radlov otyrghan jerde otyrmaytyn, kórse búrylyp ketetin. Onyng ústanymy osynday boldy. Radlovtar ýshin qazaq halqy zertteushi jinaghan keptirilgen kóbelek siyaqty edi» degendi jazady. Yaghni, kóbelekti ústap alyp, qanatyn qarap, týsin, túrqyn zerttep jatqan siyaqty. Radlov qazaq folikloryn, taghdyryn, taghy basqa jәitterin jaqsy biledi. Biraq ishine ýnilgisi kelmeydi. Óitkeni, «taghdyry solay». Osy esteligi arqyly Mústafa Shoqay Álihannyng prinsiypine degen qúrmetin kórsetip otyr. Mústafa da óz kezeginde sonday prinsipshil adam. Endigi jaghday qalay boldy?

Ókinishti nәrse óte kóp. Bizding baghytymyz belgili, Tәuelsizdik zamanynda otyrmyz. Bizding de kýrdeli mәselelerimiz óte kóp. Sol siyaqty 1917 jylghy oqighadan keyin Mústafa Shoqay birden sheshim shyghardy. Bolishevizm opa bermeydi. Emigrasiyagha ketti. Al, Álihan atu jazasy aldyndaghy songhy sózinde: «Men sovet ókimetin sýigen joqpyn, biraq moyyndadym» dedi. Al, M.Shoqay kenes ókimetin sýigen de, moyyndaghan da joq. Onyng sebebi nede deseniz, Álekenning dostary, tanystary bolsyn, sovet ókimetining qúramynda jýrip, biraz nәrseni týzetemiz degen gumanistik oida jýrdi. Taghy bir qyzyq mәsele. M.Shoqay 1917 jylghy oqighalargha baylanysty: «Biz ýlken imperiyanyng qarmaghyna týsip qaldyq, Áytpese, ózgelerden kem emes memleket qúrar edik» deydi. Uysqa týsti, jaghday ózgerdi. 20-jyldary Alash ziyalylarynyng bәri Tashkentke bardy. Olar 1929 jylgha deyin Týrkistandy panalady. Eger, Álihan aitqanday, «Týrkistangha qosylu moyyngha tas baylap, sugha týskendey» bolsa, búlar Tashkentte nege jýr? Ony aitasyz, qazaqtyng biraz ziyalysy (ishinde M.Áuezov te bar) basmashylar ishine de barghan ghoy. Sondyqtan, olardyng әrqaysysyn kýrdeli kontekste qarauymyz kerek. Árqaysysynyng ústanghan prinsiypi dúrys. Biraq olar oghan óz shyndyghy túrghysynan keldi. Sondyqtan biz eki túlghagha da yqylasty boluymyz kerek. Biraq, liyder - Álihan. Óitkeni, qazaqtyng taghdyrymen taghdyrlas, qazaqtyng múnymen múndas, әbden qaynauynan shyqqan Álihan edi. Al, Mústafanyng ósken ortasy ony týrkistanshyl etip shyghardy. Olardyng iydeyasy birin-biri tolyqtyrady.

Áuezovting ózi izdegen nemis sayahatshysynyng kitabyn tәrjimalaudamyz

- Alash ziyalylary men qazaq oqyghandaryna kenestik biylik «japon tynshysy», «aghylshynnyng imperialistik sayasatyn jaqtaushy» syndy aiyptaular taqty. Osy aiyptaulardyng negizinde bir shyndyq bar ma? Mәselen, Alash ziyalylary az uaqyt avtonomiya qúrghan kezde batys elderimen, Japoniyamen baylanys ornatty dep oilaysyz ba? Búl turaly qanday derekter bar?

- Derekter bar.  1917 jyly patsha taqtan týskennen keyin, Resey basshysyz qaldy. Birneshe toptar arasynda sayasy amaldar jýrip jatty. Keleshekte tarih «jazalaydy» dep kim oilaydy? Sening jaghdayyng shiyelenisse, óz taghdyryndy ózing sheshuing kerek qoy. Búl jerde de osylay. 1917 jyly Alash ziyalylary Qytaygha elshi jibergen. Japoniyanyng konsuldaryna da adamdar salghan. Kolchakqa da adam jibergen. Orystyng basqa da sayasy toptarymen mәmilelesu jaghdayynda bolghan. Kazachestvomen de júmys jasaghan. Al, ózimizben tuystas halyqtarmen aradaghy baylanysqa sóz joq. Múnyng barlyghy óte týsinikti nәrse. Biraq, keyin ilik izdegen kezde mindetti týrde kenes ókimeti «shpion» dep beker aiyp taqpady. Syrttay jala jabu oqighalary kóp bolghanymen, kenestikter de alashtyqtardyng syrtqy baylanystardy ornatqanyn bilip otyr. Búl mәsele boyynsha patsha ókimeti túsynda jandarmeriya da júmys jasaghan. Birinshi jәne ekinshi Duma taratylghan kezde (ekeui de ýsh aidan júmys jasaghan) Álihan Bókeyhan Shaymerden Qosshyghúl degen bilikti azamatty Týrkiyagha jiberedi. «Týrkiyanyng Parlamentine baryp sóile, qazaqtyng taghdyryn ait» deydi. Ekinshiden, 1910 jyldary elimizge Týrkiyanyng ýlken elshiligi kelip, qazaqtyng taghdyrymen tanysyp, keyin olar Avstriyagha barady. Avstriyanyng premier-ministrine baryp, qazaqtyng taghdyryn aityp, Týrkistanmen ainalysu kerektigi turasynda sóz qozghaydy. Búl diplomatiyalyq missiyalar boyynsha Alash ziyalylary júmys jasaghanynda dau joq. Sonday-aq, 20-jyldary da Qazaqstangha kóptegen sheteldikter kelgen. Búl turaly bir enbekti tauyp, dayarlap jatyrmyz. Nemis evreyi Maks Kuchinskiyding 1924 jyly qazaq dalasyn aralauy turaly. Olar qazaq dalasyn aralap, ziyalylarmen jýzdesken. Olar jәy ghalymdar emes, batystyng belgili toptarynyng mýddesin kózdey keledi. Qay zamanda bolsyn, zertteushiler eki baghytty, sayasiy-diplomatiyalyq jәne ghylymy baghytty ústanghan ghoy. Maks Kuchinskiyding enbegin Germaniyanyng kitaphanalarynan taptyq. Búl enbekti kezinde M.Áuezov te izdegen eken. «Stepi y ee obitateli» atty kitap. Qazaq tilinde «Dala jәne onyng adamdary» atalynghan búl kitapta qazaqtyng jaghdayy aitylady. Qazirgi kezde nemis tilinen audaru ýstindemiz. Bir, eki jyl kóleminde jaryq kórip qaluy mýmkin.

- Kórshi orys halqy songhy kezde kenestik zaman úmyttyrghan aqsýiektigine qayta oralghysy kelip, imperiyalyq mýddege adaldyq tanytqan úldaryn nasihattaudy qolgha alyp jatyr. Eki-ýsh jyl búryn «Admirali» kórkem filimi shyqty. Osy filimning qaharmany Kolchaktyng qazaq halqyna jasaghan qiyanatyn bilemiz. Onyng Alash ziyalylarymen bir mezette ókimet qúrghanyn bilemiz. Alash úldaryn jaqtyrmay sóilegeni de tarihta bar. Alayda, Kolchak qúrghan ókimetting ómir sýrui Alash avtonomiyasynyng ghúmyrynan az boldy. Jalpy, patshalyq Resey qúlaghannan keyingi kóptep qúrylghan týrli avtonomiyalar men memlekettik qúrylymdar arasynda «Alash orda» avtonomiyasynyng barlyghynan úzaq júmys isteui nelikten dep oilaysyz?

- Birinshiden, Resey aldymen óz ishin rettep aludy oilady. Resey imperiyasynyng qúramyndaghy kóptegen úlystardy, әr jerde boy kórsetken jeke ókimettik qúrylymdardy әskery kýshpen tez-tez basyp alyp, janyshtau, biylik basynan quu amaldaryn qoldandy. Ekinshiden, bizdi olar op-onay qarmaqqa týsiremiz dep eseptedi. Áliby Jangeldin siyaqty qayda bararyn bilmey jýrgen adamdardy qazaqtyng ózine qarsy qoldandy. Mústafa Shoqaydyng esteliginde: «Jangeldin keldi. Birlesip júmys jasayyq, elimiz bir eken, qypshaqpyz dedi. Múnyng aldynda bir mәrte kórgenmin. Ol kezde Jangeldin dýnie jýzin aralaymyn dep duyldap jýretin» degendi jazady. Yaghni, Á. Jangeldinde energiya kóp. Ol da passionar túlgha boluy mýmkin. Ol әlemdi aralap shyqty. Álemdi aralaghanda kim ony qarjylandyrdy?.. Siz qazir Almatydan Astanagha jetuge әjeptәuir qinalasyz. Al, kóligi, qarjysy  kem ana zamandaghy qozghalystyng qiyndyghyn kim esepteydi?

Sondyqtan, Resey aldymen óz ishin retteuge júmylyp, ekinshiden, biz sekildi últtyq avtonomiyalarmen júmys jasaudy qolgha aldy. Bir mezgilde búl mәselege bas auyrtqanynda shýbә joq. Mysaly, 20 jyldyng kýzinde qazaq avtonomiyasy qúryldy. Búl avtonomiyanyng qúryluyna qazaqtyng ziyalylary ýlken jenis retinde qaraghan. «Biraz uaqyt ótedi. Sol kezde biz múnyng qadirine jetip, sovettik bolsa da bizdin, qazaqtyng avtonomiyasy dep qaraytyn kezimiz bolady» desedi. Búl - tariyh. Adamdar kýresti. Sayasy teketires bolmasa, búl avtonomiya da berilmes edi. Kolchak siyaqty túlghalar Reseyding amandyghy men patsha aldyndaghy adaldyghy ýshin kýresti. Qazir Reseyde últtyq mәsele qaynap jatyr. Olar múny jaqsy kóterdi. Sondyqtan, Kolchak Resey tarihyndaghy ýlken túlgha bolyp qala beredi. Al, biz olardyng memleketshildik mýddesine qyzygha otyryp, ózimizding tarihymyzdy jasauymyz kerek. Kolchaktyng kemshilikterine obektivti týrde qarauymyz kerek. Leninning ózi bizding sayasatkerlermen oinady. Búl jerde de bizge abyroy әpergen jerin aituymyz kerek. Kazachestvonyng tóbesin oiyp, shekara mәselesin sheship berdi.

- Sonda Leninning Alash ziyalylarymen qarym-qatynasy gumanistik túrghyda órbidi demeksiz be?.. Eki aradaghy qatynas taghylymy býgin qalay baghalanuy kerek?

- Lenin gumanizminen tom-tom kitap jazghan aghalarymnyng kózi tiri. Biraq solardyng bir-ekeui ghana óz pozisiyasyna adal bolyp qaldy. Sondyqtan men mәseleni óz taqyrybyma qatysty ghana aita alamyn. Meninshe, Lenin Alash túlghalarynyng biligin, tәjiriybesin moyyndady. Keyingi sovet pen Alashtyng arasyn, arasalmaghyn bolisheviktik pighyl, sovettik-tapshyldyq birjaqtylyq, synarezulik sheshti. Múnyng terrormen bastalyp, terrormen ayaqtalatyny týsinikti edi.

Býgin әr qalasynda Lenin eskertkishi samsaghan soltýstik kórshimiz bizding Tәuelsizdik qúndylyghymyzdy moyyndaydy dep aita almaymyn. Endeshe, Tәuelsizdik ýshin kýreskender de olar ýshin manyzdy emes. Biyliktegi zorlary «HH ghasyrdyng ýlken apaty - Kenes Odaghynyng ydyrauy» dep jar salsa, neni dittegeni týsinikti shyghar.

Qazir AQSh Qazaqstannyng Tәuelsizdigi ýshin janyn beredi. Sebebi, ol - Reseyding mәngilik jauy. Sondyqtan Qazaqstan siyaqty Reseyding ainalasyndaghy elderding býtindigi olargha asa qajet. Alash taghylymy «Alystan da, jaqynnan da jau izdeme, eldikting jolyn izde» degendi amanattaydy.

Súhbattasqan - Duman ANASh.

Dihan Qamzabekúly,

filologiya ghylymdarynyng

doktory, professor

«Abay-aqparat»