(Amanhan Álimúly ruhyna)

Ókshesin basyp «aghalaghan» Alash ziyaly qauymyn jatyrqamay bauyryna basatyn Amanhan Álimúlynyng jaqsylyghyn kórip, ayaly alaqannyng tabyn sezingen jannyng biri bolghandyqtan kezinde jazylyp, biraq jaryq kórmegen jazbammen óner sýier qauymmen bólisudi hosh kórdim. Birde osydan bir jylday búryn Aman agha úyalyma qonyrau shalyp, «Jas Alash» gazetining 2019 jylghy 26 nauryzdaghy №24 sanyna shyqqan «REKVIYEM («Janaza» kýii)» tuyndysyn oqyghan oqymaghanymdy súrady. Oqyghanymdy aittym. Ángime sonymen ýzildi. Aghanyng qonyrau shalghanynan keyin atalghan óleng jayly tómendegi maqala ómirge keldi. Ony jazghanymdy men aitpadym, agha óleni turaly maqala jazuymdy súramady. 

Ádeby daryndylyqtyng tabighaty ilki zamannan-aq ózine zor qyzyghushylyq tudyryp, ejelgi grekter ony (nevrozdan psihozgha deyingi aralyqta óte bay renkter boy kórsetetin) «essizdikpen» tenestirdi. Aqyn degenimiz – ol júrttyng bәrinen erek birde ózgelerden kemshin týsetin, endi birde olardan bir saty joghary túratyn «jyn bughan» jan.  Onyng osy «beysanasyzdyghy» bir mezette әri aqyl-parasattyng eng tómengi, әri eng joghary sanaty bolyp tabylady.

Eskiden qalghan jәdirgerlerge zer salar bolsaq, odan keyingi dәuir múralaryna oy jýgirtetin bolsaq, onda әli kýnge deyin sanamyzgha ornyqqan dýnie aqyn әldenesin joghaltyp, onyng esesine aiyryqsha qabilet-daryngha ie bolghan jan retinde tanylady. Sonymen qazirgi zamanalyq últtyq әdeby poseste әldesin joghaltqandar da, әldesin joghaltpaghandar da aqyn atanyp jýr. 

Kórkem әdebiyeti kóbine sóz óneri dep ataydy. Qay damyghan tilde bolmasyn «óner» úghymyn eki týrli týsindiruge bolady. Onyng birinshisi  adam qolynan tuyndaghan kez kelgen sheberlikti, úqsatymdy úqtyrsa, ekinshisi ruhany mәdeniyet salasyndaghy is-әreket týrin týsindiredi. 

Osydan shygharyp aitarymyz, «sóz óneri» ózining birinshi mәninde tilding mayyn tamyzatyn sheshendik ónerdi tanytsa, ekinshi maghynasynda әdebiyet – kórkem ónerdegi ózindik bir týr ereksheligi retinde muzyka, suret t.b. siyaqty kórkemdik qyzmet atqaratyndyghyn bildiredi. Osy ekeuining basyn bir jerge týiistire bilgender aqyndyq әlemindegiler arasynda óte siyrek. 

Adam tirligi qaytalanbas derbes kelbetti ómirding eki qyry: «men» jәne «әlemnen» túrady. Kórkem tútastyqtyng estetikalyq ayaqtalymy birin biri jekelep, baylanystyryp túratyn kóp qatparly shekterden týziledi. Sonymen estetikalyq mәdeniyet degenimiz – adam men onyng әlemining ishki jәne syrtqy mәdeny shekarasy.

Tuyndynyng kórkem boluy aralas nemese ruhtandyrushy t.b. bolyp kelushilikti bildirip, eng erek degenderining ózi әldebir tipke jatyp, kez kelgen óner tuyndysy belgili bir kórkemdik modusimen (zandylyqtardy jýzege asyru amaldarymen) sipattalady. Zamanalyq әdebiyettanu ghylymyna «modus» úghymyn kórkem jәne әdeby tipterding jalpyestetikalyq arajigin ashpay N.Fray engizdi [ghalym enbegining oryssha audarmasyn qara: Zarubejnaya estetika y teoriya liyteratury HIH-HH vv. – M., 1987. – S. 232-263.].

Kórkemdik moduster (lat. modus – ólshem, amal-tәsil) degenimiz – óner zandylyqtaryn ózektendiruding amal-tәsilderi. Eger әdeby dәuirler men baghyttardaghy amalyattyq oryn alushylyqty kórkemdik paradigma (gr. Παραδειγμα, «mysal, ýlgi, núsqa») sipattasa,  kórkemdik modusteri ózindik taranstarihy sipatymen erekshelenedi. Qaharmandyq, tragediyalyq, komediyalyq, idilliyalyq, elegiyalyq, dramalyq, ironiyalyq moduster ózdiginen estetikalyq sananyng tipologiyalyq týr ózgerushilikteri bolyp tabylady. Qazirgi (búrynghy) qazaq әdeby prosesinde ómirge kelip jatqan kez kelgen tuyndy ózderining kórkemdik qúndylyqtaryna qaramay estetikalyq modaldylyqqa ie shygharmalar.

Ádebiyet teoriyasy salasyndaghy kórkemdik modustary kórkem mazmúnnyng (iydeyalyq-sezimdik baghalaushy pafos týrleri men avtor emosionaldyghy tipterinin) túlghattyq jaghyn ghana emes, sonymen qatar, jaghdayat, qaharman tipterine, oqyrmandyq qabyldau japsarlaryna (túlghat-nyshanat-qabyldaushy//subekti-obekti-adresat) da qoldanylady.

Zertteushiler әr kórkemdik modus ózdik ishki birtútas jýielik qúndylyq pen oghan say keletin shartty uaqyt pen shartty kenistikti, motivter jýiesin, «ishki (jan) dauys» jýiesin, mәtinning yrghaqty-ekpindik týzilim qúraytyn poetikagha ie dep úigharym jasap jýr. Kórkem-estetikalyq jýiening tini «túlghalyq diada//qosarlyq» jәne oghan qarsy túratyn syrtqy әlem: «men sondamynan» túrady. 

Endi kórkemdikting elegiyalyq modusin jeke qarastyratyn bolsaq. Kórkemdikting elegiyalyq modusi idilliyalyqpen birge jeke tirlikting ishki oqshaulanuyn estetikalyq iygeruding jemisi bolyp tabylady. Búryndary kenestik dәuirde, odan keyingi kezderi de kópke deyin osy elegiyalyq modusting ornyna tuyndydaghy bastan derbes kýy keshudegi kónil jarasyn onsha ashpaytyn jartykesh termin «lirizm» qoldanylyp keldi. Áli de osy termindi ondy-sondy qoldanatyn әdebiyettanushylar kezigip túrady. 

Sonymen elegiyalyq «Men» degenimiz – dýniyeden baz keship, bәr sәttik ómirden týnilushilikting kórinis berui.

Mezilsiz alma ýzildi ýsik shalghan,

Qúryqqa tay sýrindi týsip qalghan.

Qaqalyp bura qaldy kóbigine,

Alghanda tirseginen kýshik jalghan.

REKVIYEM («Janaza» kýii) Amanhan Álimúly "Jas Alash" gazeti, №24 /26 nauryz/ 2019 jyl

Elimizde azattyq jyldary oryn alghan kelensiz oqighalargha qatysty aqyn óz jan dauysyn osylaysha estirte óksite syrtqa shygharady.

Bodandyq dәuirdegi Maghjannyng revanshistik jyrlarynda da elegiya kórinis tapty.

Osy arada Maghjannyng kýiinishti «Tәniri» óleninen ýzindi bere ketelik.

Jiberding basqa júrtqa

jolbasshylar,

Ár júrttyng jolbasshymen

kózin ashylar.

Ne elshi, ne jol silter

kitabyng joq,

Alashqa әlde jazghany bar da

shyghar? – degeni  qasiyetti kitaptyng birinshiligin audarma arqyly iyelenip, ózderi,  әli kýnge sodan japa shegip jýrgen jóiitter (evreyler) – qasiyetti kerey tanbasyn (svastikany) Dәuit júldyzyna aiyrbastap, birinshi adamnyng esimin – Qúmany әielge (Hauagha) telip jibergeni az jazylghan joq. (Týrki әleminde erekshe qadir tútylatyny Qazireti Qyzyrdyng Tәnirining eng birinshi adamzatqa jibergen Jaratqannyng elshisi bolghanynan jәne aspannan qúday kitaby týsken birinshi halyq týrkiler ekenin búrynyraq jazylghan bir maqalamyzda dәleldegen edik. – Á.Á.Á.)

Latynda  adamnyng esimi Qúba mifologiyalyq týsinigimen astasyp, Homo dep atalady. Onyng jaqsy sipatyn  humanus//gumanist, adamzat izgiligin – humanitas//gumanizm sózderi bildiredi. Qypshaqtardy rimdikterding – «Qúman» dep ataularynyng týp negizinde kóp mәn jatyr. Qúman latynsha – adam atanyng úrpaghy degen miftemeni bildiredi. 

Álemdik dengeydegi elegiyalyq jyrlardyng qazaqqa tanyluynda Iliyas Jansýgirovting róli asa zor. Ony myna audarmadan kóre alamyz.

Elegiya

Esalang ómirdi oilap qyzyghy óshken,

Kisidey auyrlaymyn sharap ishken,

Qayghysy ótken kýnning – tәtti araqtan

U jangha qansha tozsa, sonsha batqan.

Jolym mún: keng tenizi keleshektin

Siyaqty qayghy, beynet elestetken.

Dostarym, biraq mening kelmeydi ólgim;

Túrugha oi-azappen bar tilegim.

Ishinde dau-janjaldyn, qayghy-әurenin

Barlyghyn rahatymnyng qúp bilemin:

Key-keyde susyndaymyn tәtti kýiden,

Kózimning jazuyma jasyn tógem,

Bәlkim beyuaq keshine ómirimnin

Qosh dep kýlip mahabbat shashar núryn.

(A. S. Pushkinnen audarghan Iliyas Jansýgirov)

Sonymen elegiyalyq katarsis (óner arqyly imany tazaru) «joghalghan dýniyege qara jamylyp qayghyrudy» tanytady. Bastan hal keshushi «men» antiidilliyalyq dýnie sezinimge boy aldyrtady. Qúdaydan júrt bezingen tústa Múqaghaly kerisishe kýy keshkenin myna ólennen angharamyz. 

Jarynyng jaryq dýniyege perzent әkelgenin estigen Múqaghaly bylay jyr tolghaydy:

IYә, Alla berding be, 

Bermeding be?!

IYә, Jaratqan kórding be,

Kórmeding be?!

Shyryldaghan ýninnen 

aynalayyn,

Shynymenen ómirge 

kelgening be?

Qyzym bolsang – 

Qyrymda qúralaysyn,

Úlym bolsang – 

Úly bir múradaysyn.

Estiding be esi joq, ey dýniye,

Menen nege sýiinshi

súramaysyn?!

Jalghyz edim tasta ósken

shyrshadayyn,

Jabyrqaushy em dauylda

synsa qayyn.

Su bop ketpey nege túr

qos janarym,

Nu bop ketpey nege túr

qu samayym?!

IYә, aqyn ýshin búl ólenning baspa betin kórui shart emes, tek Alladan alystaghan júrtty oghan jaqyndamaghany ýshin «ózi arqyly ózgeni menzeu» stilistikalyq әdisi arqyly kózge shúquy bar. Óitkeni, qúdaysyz – kópshilik bir jaq. Allasyn auzynan tastamaghan aqyn – qoghamnan bólingen kisikiyik. 

Endi Múqaghalidy ansaugha arnalghan elegiyalardyng birine kezek bereyik. 

Medet Demejannyng “Múqaghali” ólenine elegiyalyq modus boyynsha payymdama jasap kóreyik. Bәrimiz bilemiz “Qasiyetti kitaptardyn” barlyghy tek poeziyalyq mәtin týrinde úshyrasady. Nege? Osynyng jauabyn barsha payghambarlarymyz men nәbiylerimizding jiyntyq prototiypi shoghyrlanghan “Múqaghaliy”  obraz-simvolynan tabamyz:

Múqaghaliy

Tәnirim jer betine jibergen elshi edi,

Ol myna tirlikte taskeren, azaly,

Ómirin ólenmen ghana ólshedi. 

 

Talantty eshkimde moyyndamady,

Alasúryp boyynda qany.

Qúsadan iship ketti,

Tәlkekti taghdyryna tóze almay...

 

Poeziya pyraghyna minip úshyp ketti,

Ertengi jaryqtan kóz almay.

Ertengi jaryq degen sóz shtrihtyng astarynda bodandyqtan qútylu iydeyasy jatyr.

Ol ólgen joq,

Óleng qaldy sonynda basty qúny.

Jyrlaryn izdep jýrip

Súrap oqityn boldy.

 

Tyghyp qoyyp basyna jastyghynyn,

Qyzdar jylap oqityn boldy.

Últty “tanymal túlghanyn” obrazy arqyly otarshylydyqtan er minezinen aiyrylyp, “qyz qylyqty” bola bastaghan qazaq jylap otyryp, óz payghambarlarymen tabysatyn bolady degen oidy sanamyzda tanbalaydy.

IYә, Múqa,

Biz senen asa almay jýrmiz.

Sen oiqastap ótken aq paraqty,

Jýreksinip basa almay jýrmiz.

 

Qalam ústaugha da keyde qinalamyn,

Kónilime úyat mekendep.

Óleng oqyp berip em sýiiktim mәz

«Múqaghalidyng jazghany siyaqty eken» dep.

Tәnirshildik ruhtyng músylmandyq renkindegi qazaq absurdizmi úzaq ta, tolghaqty-tolghauly kezendi bastan keship últyna oralugha tiyistin. Osy bir últtyng jahút әdebiy-mәdeny qazynasy ózin ghasyrlar tozanynan arshyp, zamangha say jútyndyryp, alash jadysyna qayyra oraltatyn jandy tek egemendik jyldary keziktirdi. Qazaq absurdizmi jastar arqyly әdebiyet esigin aragha mynjyldyqtar salyp janarghan sipatpen qayyra attady. Sol absurdizmdi últymymyzgha qayyra oraltqandardyng ishindegi darasy – Azamat Tasqara edi. Búl daralyq onyng qazirgi әdeby proseste shygharmashylyqtarymen júrtqa tanylyp, ónimdi enbek  jýrgen ózge aqyndardan ala bóten shetindik (absurdtyq) stiylinen tanylady. Azamat Tasqaranyng alogizmdik sóz saptaugha negizdelgen jyry Barmaq ólshemin shartty týrde saqtap, úiqastyq birizdilikti kerek etpeytin stilidik erekshelikke iye. Ol býkil óleng boyynda ne ekilik, ne ýshemdik úghym-týsinikke avtorlyq aksent týsirip, barlyq aitpaq oiyn solardyng tóniregine jinaqtap, oqyrmanymen mysyq pen tyshqannyng әdeby oiynyn oinaydy.

Endi aqynnyng «Týn sezbeydi: ghasyr, ghasyr, ghasyrlar...»  atty óleninde aqyn uaqyt mezgili (týn) men jyl mausymyna (kýz) barlyq oiyn toptastyryp, joldyng shetinde asyqpaghan arbanyng donghalaghyn arqalap, Siziftik tirshilik keship jýrgen ózining jalghyzdyghymen múndasyp, aqyn jәne pende retinde qaqqa jarylyp Qúlazyghan bastan hal keshu auanynda aidyng júp-júqa tilinen tamshynyng aq dúghasynyng qúlaytyn sebebi:

Búl kýrsinis azamattyq shynymen,

Myna kýz de – tasqaraúly mausymy, dep aty-jónin ólenning finaldyq songhy tarmaqtarynyng qauzyna syidyryp, aqyndyq «MENIN» pash etedi.

Búl Aqberen Elgezek te:

Qaydan keldi, bilmeymin, búl úigharym,

Bireudiki – óksigim, jymighanym.

Qarashyqtyng týbinen oqta-tekte

Oqylady dybyssyz jyr-imanym,- týrinde beriledi de, aqyn babalardyng joghalghan órkeniyetin óksy otyryp, el bolyp qayyra tiriltuimizdi eske salady. Andaghan adamgha “Oqylady dybyssyz jyr-imanym” degen jol Avesta gimnderi men Babyl qysh jazularynyng últymyzgha jetpeuin menzeydi. Últtyng ólgen mәnin tiriltu qos aqynnyng shygharmashylyq kredosy men aqyndyq missiyasyna ainalghandyghyna kóz jetkizemiz.

Ahmed Yassauy týrki dýniyesine sopylyq aghymdy tartu etse, HHI ghasyrda qazaqqa Absurdizmdi syilaghan Azamat Tasqara arasynda ruhany baylanys joq degendi әste aita almaymyz. Ol qarapayym adamgha týsiniksiz Ahmed hikmetterin zamana qalybyna salyp, janasha qyrynan qúdaydan alystaghan alashyna tanytu ýshin sony qadamgha baryp otyrghan aqyn.

Osylaysha, aqyndarymyz elegiyalyq modusti baghdarsham etken óz tuyndylary arqyly últ jadynda óz qoltanbalaryn qaldyra aldy. Azamattyng shygharmashylyghyn týrki sopylyq әdebiyetining zairlylyqpen astasyp halyqqa qayyra jol tartuy dep te baghalaugha bolady. Eki dәuirding marqasy biri – týrkiler ýshin sopylyq әdebiyetting esigin ashsa, ekinshisi – alashy ýshin elegiyalyq absurdizmning shymyldyghyn týrdi. 

Áset Naymanbaevtyng Demejan óliminen keyingi “Qara aghashqa” múng shaghuyn zamanyna say transformasiyalaghan Dәuletkerey Kәpúlynyng “Kekiligine” ainaluynyng әdeby keskindeluine qalamger qoldanghan elegiyalyq modus arqyly kuә bolamyz. Osy modus Mahambetting qyzghyshyn Dәuletkereyding kekiligine ainalugha septesti:

Tastan da tasqa sekirip,

Tauda bir oinar kekilik.

Bizding elde jalghyz ghana jetim últ,

Sen, eshkimge aitpa, kekilik! 

 

Kekilin samal sýigen qús,

Tau túghyrynda biyler qús.

Búratanalar – han úlynday shirengen,

Men  Qazaq bop qaldym – iymengish,- deuinde sanany sarsyltqan súmdyq zәrendi zәr týbine jiberetin oy jatyr.

«Suretker degenimiz (deydi Freyd) – o basta shyndyq bolmysty qaz qalpynda qabyldamaytyndyqtan onyng sharttylyghyn da kәperge almaytyn jan bolghandyqtan, tua bitken ilki týisiktik oyanymnyng qúrsauynda qalyp, ózi tuyndatqan tylsymdy әleminde patshalyq qúryp, erotikalyq әm ózimshildik tilek-qalauyna erik beredi. Solay bolghanymen de, ol aspanan jerge týsip, qayyra shyndyq bolmysqa oralady; ózining asqan daryndylyghy arqasynda óz qiyalyn shyndyq bolmyspen astastyryp, manyndaghylardy onyng shynayy әlem ekenine qúlay sendire alady. Onyng oigha alghan arman-tilegi osylaysha jýzege asyp, endigi jerde ol qaharmangha, padishahqa, tuyndygerge, el auzyndaghy jangha ainalady. Osy baghytta ol eshbir ainalma joldy tandaghan joq, qayta óz tatym-talghamyn ishki әlemning ynghayyna beyimdey bildi».

Osylaysha, aqyn degenimiz – ózin ózdik ómir sýruin qoghamgha tanyta bilgen armanshyl jan. Ómirdi qaz qalpynda emes, óz qiyalynyng besiginde terbetushilik onyng tirligining basty sharuasy.

Biz keltirgen әr dәuirdegi elegiyalyq kórkemdik modusining mysaldary aqyn oqshaulanuy men aulaqtanuynyng nәtiyjesinde ómirge keletin jan dauysynyng poetikalyq aishyqtalghan týrli qyrynan habar beredi.

Elegiyalyq hronotop degenimiz – ózgelerden ne uaqyttyq, ne kenistiktik aulaqtanyp, ózining múndy әlemine boy jasyraghan shygharmashylyq adamy ózining «qayghy әleminde» derbes tirshilik keshui. Búl әdebiyettanushylyq problema últtyq ghalymdarymyz arasynda endi-endi qolgha alynyp, әr qily japsarda qarastyrylyp jatyr. Biz tek sonyng keybir tústaryn shiyrlap qana óttik.

IYә, aghamyzdyng «REKVIYEM («Janaza» kýii)» tuyndysynda ómirding bayansyzdyghy «mezgilsiz ýsik shalghan alma», «qúryqqa týsken tay» «kýshik jalghan tirseginen alghanda kóbine qaqalatyn bura» týrinde últtyq koloritpen beriledi. Aqynnyng múndy әlemining ishke býkken syryn úghynu men úghynbaudyng arasyndaghy kórinbes perdeni ashu men ashpauymyz uaqyt enshisindegi dýniye. 

Bәlkim aghamyz búl tuyndysyn ómirden óterin erterek bilip, jazdy ma eken degen dýdәmal saual kónil týpkirinde qylandaydy. Jәne aghamyzdyng artynda qaldyrghan mol әdeby múrasynyng jas әdebiyettanushylar tarapynan óz baghasyn alatyn kýnde alys emes. Biz sonyng alghashqy qadamy retinde Amanhannyng elegiyalyq katarsiysine qatysty ayaq basar sholu ghana jasadyq.

Ábil-Serik Áliәkbar

Abai.kz