- Agha buyn jazushylar, mysaly, Múhtar Maghauiyn, Qalihan Ysqaq, Ákim Tarazi, Sәken Imanasovtar sizdi ózderinen keyingi buynnyng aldyna qoyyp sóileydi. Biraq sonday bir tizim tizilgende keyde Talasbek Ásemqúlov, Didar Amantaylar atalghan jerde atalmay qalasyz. Ol nelikten?

- Agha buyn jazushylar, mysaly, Múhtar Maghauiyn, Qalihan Ysqaq, Ákim Tarazi, Sәken Imanasovtar sizdi ózderinen keyingi buynnyng aldyna qoyyp sóileydi. Biraq sonday bir tizim tizilgende keyde Talasbek Ásemqúlov, Didar Amantaylar atalghan jerde atalmay qalasyz. Ol nelikten?

- Múhtar, Qalihan aghalarymyzdyng meni keyingi buynnyng aldyna qoyyp sóilegeni mening jeke basyma emes, shygharmashylyghyma, onda da ishinara keybir tuyndylaryma sýisingendikten, riza bolghandyqtan boluy kerek. Dulat Isabekov, Seyit Qasqabasov, Kәdirbek Segizbaev, Marhabat Bayghút, Álibek Asqar, Mereke Qúlkenov, Sәbit Dosanov t.b. aghalarymyz da shygharmashylyghyma jyly pikir bildirip jýr. Sәken Imanasov aghamyz «Altay balladasy»(Altaydyng alqyzyl modaghayy) romanyma pikir aityp, alghash jolyn ashty bir kezde. Agha buyn ókilderi maqtasa da, synasa da quanasyn. Óitkeni, eng bastysy shygharmashylyghyna bagha beriledi. Al endi Talasbek Ásemqúlov, Didar Amantaylardyng esimi atalghan jerde nege atalmay qalatynyn bilmeymin. Belgili bir adamdar Talasbek pen Didardyng shygharmashylyghyn jaqsy dep, mening esimimdi atamay jatsa, ózderi biledi... Jalpy, men әdebiyettegi qyzghanyshty týsinbeymin. Óz basym Kәdirbek Segizbay, Didahmet Áshimhanúly, Iran Ghayyp,  Quanysh Jiyenbayúly aghalarymyzdyn, óz qatarlastarymnan Tolymbek Ábdirayym, Talasbek Ásemqúlov, Roza Múqanova, Jýsipbek Qorghasbek, Núrghaly Orazdardyng jaqsy dýniyesin oqysam, quanyp, kezdesken jerde pikirimdi aitamyn. Ádebiyette qyzghanysh bolmauy kerek. Biraq shygharmashylyqta belgili bir jarys bolghany jón. Ol jazushynyng óz-ózin qamshylauy, jaqsy tuyndy jazuy ýshin kerek.   Osydan biraz jyl búryn qazaq әdebiyetindegi myqty jazushylardyng tizimin jasaghan ghoy bir kisiler. Sol tizimge mening de esimim iligipti. Biraq bir adamdargha men, mening shygharmashylyghym únamaghasyn, atym әlgi tizimnen alynyp tastalypty. Múny maghan jaqyn jigitterding biri: «Aseke, sen bir kisilerge únamaydy ekensin. Seni tizimnen sondyqtan syzyp tastady», - dep jetkizdi. Estigende airan-asyr qaldym. Biraq tizimnen óshirgenmen, oqyrman kónilinen óshire almaydy. Býkil shygharmashylyghymdy syzyp tastay almaydy.  Qalihan Ysqaq siyaqty ýlken aghalarymyz kóre qalsa toqtatyp alyp, pikirlerin aityp jatady.  Biraq maghan auyzsha aitqannyng әseri shamaly. Baspasózde jazsa, berilgen bagha kóriner edi dep oilaymyn. Bir joly Dulat aghamyz «Kazinodaghy» birneshe әngimelerimdi taldap, gazet betinde pikirin aitty. Ámirhan Mendeke de ilgeride «Kózjendet» degen әngimeme bir emes, birneshe ret maqala jazyp, baspasózde jariyalady. Sheriyazdan Eleukenov pen Seyit Qasqabasov otyz jasymda jazghan túnghysh romanym jayynda jiliktep túryp zertteu maqala jazyp, әdebiyet tarihyna engizdi... Syrtynnan oqyp jýrip, bayqatpay baspasózde jarq etkizgende meyli ol syn bolsyn, meyli maqtau bolsyn marqayyp qalasyn. Men óz-ózimdi nasihattaugha, tuyndylarymdy baspasózge jii úsynugha qúmar emespin. Býgingi kýni óz-ózin «piar» túrghysynan  nasihattap jýrgen jazushylar da bar. Biraq ózindi on jerden piar jasap, nasihattasang da, jaqsy shygharmang bolmasa, bәri beker. Atyndy baspasózden әr nәrsening ainalasynda bilip, saghan qyzyghyp jýrgen oqyrman shygharmalaryndy izdep tauyp, oqyp shyqqan song tuyndynnan týk tappasa, sorynnyng qaynaghany. Tvorchestvolyq tragediya degen sol. Ol oqyrmandy shygharma ataulydan jerindiredi. Sýitip oqyrmannyng jazushygha kónili suyidy.

- Jón eken. Agha, bәlkim, býgingi oqyrman janasha birdene izdeytin shyghar. Býgingi kýni dәstýrli әdebiyet eskirip qaldy dep oilamaysyz ba?

- Dәstýrli әdebiyet - ol shyn mәnindegi klassikalyq әdebiyet. Klassikalyq әdebiyet eshqashan eskirmeydi. Býginde  әdebiyettegi jana baghyt postmodernizmning dauy órship túr. «Oqyrman jana nәrse izdeydi, janasha jazayyq», - dep jazyp jatqan jazushylardyng sol dýniyesin oqyrman qabyldap jatyr ma? Mәsele sonda. Kez kelgen jana tuyndyda janasha obraz jasalsa, ol modern bolyp tabylady. Modern shygharma әdebiyetke jana lep әkeletin, oqyrmandy tanghaldyratyn jәne dәstýrdi boyyna tolyq sinire otyryp, ótkendi mansúq etpeytin, jana zamannyng jana sipatty qyryn ashatyn shygharma boluy kerek. Al endi eshkimge týsiniksiz, kóje sekildi aralasyp ketken, bylamyq dýnie bolsa, ol modern bop jarytpaydy. Ádebiyetke janalyq әkelem dep jandayshap bolyp jýrgender osyny oilasa deymin. Bir kezderi Jýsipbek Aymauytovtyng «Eles» degen әngimesi modern boldy. Aymauytov moderndi sinire otyryp, últtyq qúndylyqty kórsete bildi. Áuezovting «Qaraly súluy» da óz zamanyna modern sanaldy. Japondyq nemese batystyq әdebiyetting ereksheligin qazaq әdebiyetine әkelip, sol arqyly modern jasaudy óz basym qúptamaymyn. Bizge últtyq qúndylyqtardan alystamaghan modern kerek. Jaqynda «Tuajat» degen roman jazyp bitirdim. Roman-modern dep jýrmin ishtey. Qanshalyq modern ekenin oqyrman baghalaydy endi. Bas-ayaghy jinaqy, jýz betting ar jaq, ber jaghyndaghy roman. Bir adamnyng taghdyryn býgingi qoghammen jәne keshegi zamanmen baylanystyryp berdim.

- Dәstýrli әdebiyet degennen shyghady, sizding tiliniz tolyqqandy әdeby til. Alayda jurnalistikany bylay qoyyp, әdebiyetting ózinde telegraftyq stili degen shyqty. Qysqa, sholaq, kelte qayyryp, taqyl-túqyl jazu ýrdiske ainaldy. Búghan ne deysiz?

- Taqúl-túqyl jazylghan shygharmany әdeby shygharma dep moyyndamaymyn eshqashan. Telegraftyq stili, qysqa, kelte jazu qazirgi til bilmeytinderding shygharyp alghany. Búl - beyneleu, әsireleuge, taratyp aitugha tili jetpeytin, ana shygharmany da, myna shygharmany da qotaryp oqyp, kitaby bilim alghan, sodan bilimim bar ghoy, men de jazayyn dep jazyp jýrgenderding isi. Qazir tili kóp synalatyn jazushynyng biri Didar Amantay. Didar - óz dәrejesinde jazushy. Ózindik shygharma jazghan azamat. Biraq tilinde «kedir-búdyrlyq» óte kóp. Qazaqtyng til oralymyna say júmys istemeydi, qarapayym sóilemning sintaksiysinde sózdi óz ornynda júmsamaydy. Múnysyn «men búl sózdi әdeyi qoymadym» dep te aitady. Biraq men olay oilamaymyn. Ol Didardyng ózin aqtau ýshin aitqan sózi. Jәdy Shәkenúly Didardy óte jaqsy synady jәne dúrys synady, meninshe. Onyng qazaq tilining qordasyn bilmeytinin Jәdy Shәkenúly ashyq aitty. Men jastardan Darhan Beysenbekting tilin synadym. Áu basta onyng poliytehnikalyq uniyversiytetti bitirgenin bilmeppin. Darhannyng filologiyalyq bilim almaghany shygharmalarynda bilinip túrady. Didar da filosofiya fakulitetin tәmamdaghan. Keyde  tilge mәn bermeydi de. Sonysynan da ylghy tayaq jep keledi. Biraq qazir aqshanyng buymen bazarda otyrghandar da kitap jazyp jatqanda Didargha da, Darhangha da sógis joq. Keyde men әdebiyette syn aitatyn adam qalmay qala ma dep te qorqam. Jazushy óz-ózine synshy boluy kerek qoy. Naghyz oqyrman qatal. Qazaqtyng tilin jazushydan da artyq biletin oqyrmandar da bar óitkeni.

- Býgingi әdeby prosesti baqylap jýretinder sizdi keyingi orta buynnyng ishindegi eng ónimdi jazghan jazushy dep esepteydi. Osy kýnge deyin qanday janrda, qansha shygharma jazdynyz?

- Ózimdi ónimdi jazushy dep eseptemeymin. Naghyz ónimdi jazushylar  Dýkenbay Dosjan, Sәbit Dosanov aghalarymyz shyghar. Osy kýnge deyin ýsh roman jazdym. «Qayyng saughan, el aughan» romanym «Aran» degen atpen jaryq kórui kerek edi.  Ázirge әli shyqqan joq. «Tuajat» (Tamúqqa týsken sәule) atty romandy ayaqtadym jaqynda. «Kazino» atty kitabymda 30 әngimem shyqty. Sosyn «Qyzyl bóltirik», «Qaladaghy qútpandar», «Qara bura», «Egiz ólim» atty 4 povesti jazyppyn. «Egiz ólimdi» jyrtyp tastadym. Ózime únamady. Men ýshin kóp jazu manyzdy emes, talghammen jazu manyzdy. Sujet, iydeya, taqyryp mening basyma kýndelikti kele beredi. Onyng bәrin shygharma etuge bolmaydy. Shygharma mening jan dýniyemdi terbetui, tebirentui kerek әueli. Negizi men tez jazamyn. Biraq tuyndylarym miymda úzaq uaqyt jýredi. Ábden pisip jetildi-au degende otyramyn. «Tuajatty» ýsh otyrghanda bitirdim. IYdeyasy  oyyma 1979 jyly kelgen, sodan beri basymda jýrdi: uaqytpen shiryqty, tyng oimen tolyqty.

- Osy tuyndylarynyzdyng ishinde qay shygharmanyzdy shygharmashylyq mýmkinshiligimdi tolyq kórsete aldym dep bóle-jara ataysyz?

- Ishten shyqqan shúbar jylan bolghan song eshqaysysyn jaman deuge qimaysyn. Eng alghashqy tuyndylarymnyng biri «Qyzyl bóltirikte» óz mýmkindigimdi tolyq kórsete aldym dep oilaymyn. «Sibir ofiyseri» sekildi biraz әngimelerimde de... Songhy romanym «Tuajatta» da barymdy saldym. 

- Qansha shygharma jazghanynyzdy aityp otyrsyz. Sol tuyndylarynyzdyng ishinen basqa jazushylarmen sujeti úqsas bolyp qalghan shygharmanyz boldy ma? Osy kýnge deyin plagiattyqtyng dauyna úryndynyz ba?

- Biraz búryn «Jas alashta» Ámirhan Mendekemen súhbatynda Qabdesh aghamyz: «Asqar Altay mening iydeyamdy úrlap alghan. Plagiattyq jasaghan degenge sayatyn» әngime aitty. Qabdesh aghamyz ýlken jazushy. Ol kisige qarsy pikir aityp, dau aitsam aghamyzdyng jaghasyna jarmasqanday bolamyn ghoy. Sondyqtan da ýndemedim. Al shyn mәninde, men plagiattyq jasagham joq. «Qarashtyng qarasy» degen әngimemde jylqynyng jershildigin jazgham. Ol sonau 1990 jyldary jazylghan shygharma. Qazirgi deputat bop jýrgen Uәlihan Qalijan sol әngimemdi «Jas alashta» redaktor bop túrghanynda bir betke tútas basqan. «Qarashtyng qarasyndaghy» oqigha albandardyng Qarqara jaylauynda ómirde shyn bolghan. 1982 jyly Kegen audanynda Donay degen aqsaqaldan әngimeni estip, keyin sol oqighany shygharmama arqau etken edim. Tipti aqsaqaldyng da atyn ózgertkem joq. Tek jylqynyng Shalqúiryq esimin Úlanjal dep berdim de, oqighany bolghan kýiinde bayandadym. Úlanjal soghystan tughan jeri Qarashtyng sazyna 3000-4000 km-di artqa tastap jetken eken. Ángimeni sol sebepti «Qarashtyng qarasy» atagham. Qabdesh aghamyzdyng da tughan jerine qashyp keletin jylqy turaly ilgeride jazylghan bir әngimesi bar eken. Men ony bilmeppin. Sóitip ol kisi meni «mening iydeyamdy úrlady» dep aityp jýrdi. Jaudan jylqynyng qashyp kelui tarihta Móde qaghan zamanynan bar dýnie ghoy... Al endi onday qashqan jylqynyng sujetining bәrin kim-kimnen úrlady dep qazbalasaq ne bolghanymyz? Osynday da qyzyq bolghan.

- Múhtar Maghauiyn, Sherhan Múrtaza syndy agha buyndy atamaghanda olardyng izbasarlarynan kimning qanday shygharmasy asa tanymal boldy, júrt jappay oqydy dep aita alasyz?

- Túrsynjan Shapaydyng «Anyq Abayyn» júrt jabyla oqydy. Al basqa jazushylardyng shygharmalaryn jabyla oqydy desem, jansaqtyq bolar edi. Oralhan Bókeyding «Atau keresi» kezinde qazaq әdebiyetinde qúbylys bolyp, halyq qoldan-qolgha tiygizbey oqydy. «Atau kereni» «Júldyzgha» basugha salyp jatqanda Múhtar Maghauinning ózi riza bolyp: «Oralhan myqty jazushy ghoy», - dep sýisinip otyrghan. Al Múhtar aghamyz onaylyqpen riza bolmaytyn adam.  Qazirgi kezde  qalyng oqyrmangha «Atau keredey» әser etken dýniyeni bayqamappyn. Maghauinning «Sary qazaghy» da oqyrmangha erekshe yqpal etken tuyndy.

- Aldynghy buyn aghalardyng keybirine, mysaly, Berdibek Soqpaqbaev, Asqar Sýleymenov, Múqaghaly Maqataevtardyng artynan anyz erip jýrushi edi. Shygharmashylyq adamy ýshin onyng ózi de ýlken nasihat. Al keyingi buyn sizder jýrgen jer jym-jyrt. Álde qanday da bir túlghalyq qasiyetter kem týsip jatyr ma?

- Sen aitpaqshy, shygharmashylyq adamdarynda túlghalyq qasiyetter kemshin týsip jatuy da mýmkin. Anyz boluy ýshin Jazushylar odaghynda «Qalamgerge» jiylyp, jazushylar bir-birimen qoyan-qoltyq aralasuy kerek. Jana tuyndylardy qyzu talqylauy qajet. Kezinde aqyn-jazushylardyng artynan anyz solay ergen. Ol kezde ishimdikke jaqyndyq adamdardy jaqyndastyryp, anyzgha jetelep әketetin. Al qazirgidey músylmandyqqa bet búrghan kezende ondaygha intellektualdy azamattar bara qoymaydy. Jәne de qyz-qyrqyngha ýiirlik, shygharmashylyq adamynyng bireuge sezimin bildirui - býgingi oqyrmangha tansyq emes. Oghan eshkim selt etpeydi. Qazir múnyng bәri qalypty nәrse sanalghandyqtan, eshkim ony әserlendirip, anyzgha ainaldyryp әketpeydi. Anyz ermeuining sebebi osy ghoy dep oilaymyn. Býgingi jazushylardan erteng kimning artynan anyz eretinin bilmeymin. Tipti anyzgha ainalatynyna kýmәnim bar. Óitkeni, qazirgi jazushylar ózderin óte saq ústaydy.

- Qalay degenmen de arasynda sizding de aty-jóniniz jýretin keyingi orta buyn tolqyny - tegeurindi tolqyn. Sizderding ózara shygharmashylyq baylanystarynyz qalay?

- Jazushylardyng arasynda ózara tolyqqandy shygharmashylyq baylanys bar dep tolyq aita almaymyn. Óitkeni kýibeng tirshilik jar bermeydi. Ózim uaqyt tauyp, jazushylardan Jýsipbek Qorghasbekpen shygharmashylyq turaly údayy pikir bólisip túramyn. Roza Múqanovamen әdebiyetting býgini men erteni jóninde sóilesip otyramyz. Sosyn Tolymbek Ábdirayymmen әdebiyet jayly aitarymyz kóp. Jýsipbekpen tipti birigip shygharma jazghan kezimiz de boldy.  Kezinde Jýsipbek, Núrghaly Oraz, Janabek Shaghatay tórteuimiz birigip, «Sýiektanba» degen povesti jazdyq. «Alqa» jurnalynda basyldy. Janabekpen de sóilesip jatatynym bar. Ghalymdardan Seyit Qasqabasovpen pikirlesip túram. Zәky Ahmetov aghamyz bar kezde ol kisimen de oy bólisetinmin. Keshe ghana ómirden ótken Baqytjan Maytanovpen de әngimelesetinbiz. Ol kisi mening «Kentavrym» turaly jazam dep edi. Ýlgerdi me bilmeymin. Ghalym Jaylybaymen de әngimemiz jarasady. Aygýl Ismaqovamen de pikirlesip túram.  Kezinde jaryqtyq Talaptan Ahmetjanmen aqtaryla әngime aitushy edik. 

- Múny súrap otyrghan sebebim shygharmashylyq odaq -  Jazushylar odaghy shygharmashylyqpen ainalyspaytyn boldy. Sizderding osynday jaghdayda maqsat-mýdde ortaqtastyrar oryndarynyz bar ma degen súraq qoy meniki...

- Prozaik retinde ruhany orta izdeymin. Osy túrghydan kelgende, bizde otyryp oy bólisetin ruhany oryn shyn mәninde joq. Onday oryn bolmaydy dep te oilaymyn. Óitkeni Jazushylar odaghynyng qazirgi atqaryp otyrghan funksiyasy mýldem basqa. Búryn Jazushylar odaghynda jyl qorytyndysy bolatyn. Bir jyldaghy jaqsy tuyndylardy saralaytyn. Qazir onday júmystar jýrgizilip jatqan joq. Talay jaqsy tuyndylar әdebiyette tuyp jatyr. Biraq olar búrysh-búryshta eskerusiz qaldy. Ony elep eshkim aitpaydy qazir. «Júldyzda», «Qazaq әdebiyetinde», basqa da basylymdarda osy mәseleler kóterilui kerek qoy. Kezinde «Jas alash» qanday edi, mysaly. Shygharmashylyghymyz jayly jamandy-jaqsyly pikirdi sonan oqitynbyz. «Jas alashta» shygharmashylyghym turaly alghash pikirdi Qúlbek Ergóbek aghamyzdyng alghash aitqany әli kýnge esimde. Qazir ara-túra bolmasa, búrynghyday qyzu dәuren joq. Onyng ýstine әrkim tirshilikting qamymen jýr. Qazirgi jazushylardy jazbadyng dep kinәlau da kýnә. Óitkeni, Múhtar, Qalihan, Qabdesh aghalarymyz kezinde shygharmashylyq demalys alyp túryp jazdy. Biz «attyng jaly, týiening qomynda» jýrip jazyp jatyrmyz.  Bir jaghynan otbasyn                                                                                                                                  asyraytyn júmys isteysin. Jýregindi tebirentken dýnie jazbasyna taghy qoymaydy, sondyqtan amalsyz jazugha otyrasyn. Maghan uaqyt tapshy. Bizding qatardyng jigitterinde de solay. Bәlkim, biz әdebiyetke 90-jyldary emes, 80-jyldary kelgen bolsaq, mol dýnie berer me edik?!. Kim bilsin? Bolashaq Qúdaygha ayan, qalamgha sert!

Ángimelesken -Qarlygha IBRAGIMOVA

http://www.halyksozi.kz/news/view/id/939