Tәuelsiz qazaq elining ontýstik astanasy Almatydaghy әsem kóshelerding biri kýni býginge deyin Furmanovtyng atynda...

IYdeologiyalyq qúrsaudan qútylu - tarihymyzdyng bolisheviktik nasihat jasap bergen jasandy jamylghylaryn aiyra biluge, kezinde әldebir sipatta oryn alghan biyleushiler sayasatyna qajet mazmúnda búrmalanyp bayandalghan qalypta «tariyhqa» ainalghan oqighalardyng shyndyghyn ashyp, «halyq qamyn oilaushylyqtyn» astaryn kórsetip aitugha mýmkindik tughyzdy.

Áldebir ýstem sayasatty emes, kәdimgi jýrekke jyly әdildikti múrat tútqan adam, keshegi partiya-kenes zamanynyng kólgirligine aldanudyng qanday ruhany jútandyqqa aparghanyn biletin, ózin endigәri totalitarlyq qysymnan azat sezinetin tәuelsizdik azamaty әrbir janadan tazalanyp jatqan «aqtandaqqa» sergek qarasa kerek.

Býgingi kýn túrghysynan qayta tarazylanugha, enbegi әdil baghasyn alugha tiyis túlghanyng biri - 1920 jylghy Týrkatkom Ayryqsha Komissiyasynyng tóraghasy Tóreqúl Janúzaqov jәne onyng Jetisu oblysynda bosqyn qyrghyz-qazaqtardy ornalastyru jóninde atqarghan qyzmeti.

Tәuelsiz qazaq elining ontýstik astanasy Almatydaghy әsem kóshelerding biri kýni býginge deyin Furmanovtyng atynda...

IYdeologiyalyq qúrsaudan qútylu - tarihymyzdyng bolisheviktik nasihat jasap bergen jasandy jamylghylaryn aiyra biluge, kezinde әldebir sipatta oryn alghan biyleushiler sayasatyna qajet mazmúnda búrmalanyp bayandalghan qalypta «tariyhqa» ainalghan oqighalardyng shyndyghyn ashyp, «halyq qamyn oilaushylyqtyn» astaryn kórsetip aitugha mýmkindik tughyzdy.

Áldebir ýstem sayasatty emes, kәdimgi jýrekke jyly әdildikti múrat tútqan adam, keshegi partiya-kenes zamanynyng kólgirligine aldanudyng qanday ruhany jútandyqqa aparghanyn biletin, ózin endigәri totalitarlyq qysymnan azat sezinetin tәuelsizdik azamaty әrbir janadan tazalanyp jatqan «aqtandaqqa» sergek qarasa kerek.

Býgingi kýn túrghysynan qayta tarazylanugha, enbegi әdil baghasyn alugha tiyis túlghanyng biri - 1920 jylghy Týrkatkom Ayryqsha Komissiyasynyng tóraghasy Tóreqúl Janúzaqov jәne onyng Jetisu oblysynda bosqyn qyrghyz-qazaqtardy ornalastyru jóninde atqarghan qyzmeti.

Keshegi qyzyl dәuirding zor patriotizmining qaynar kózi, keyingi buynnyng teneluge tiyis ýlgisi retinde «alghy shep», «ong qanat» dep atalatyn qasterli oryndy ústap kelgen shygharmalary qataryndaghy mektep klassikasy - ataqty bolisheviyk-jazushy Dmitriy Furmanovtyng әigili «Býlinshilik» romanynda búl qayratkerge qara boyau kelistirip-aq jaghylghan tәrizdi. Jalpy talay buynnyng kózqarasyn qalyptastyrugha atsalysqan osy kitaptyng kólgirlik pen jasandylyqqa toly «erlikke» túnyp túrghanyna - ony múqiyat qayta oqyghan kim-kim de op-onay kóz jetkize alady. Biz belgili derekti shygharmany taldap jatudy mindetimizge almaymyz. Biz tek jogharyda atalghan bir ghana taghdyr jóninde sóz qozghaymyz, ezilgen halqyna qyzmet etpek bolghan sol qayratkerding isi qalay búrmalanghanyna shaghyn sholu jasaymyz.

Sonymen, Tóreqúl Janúzaqov - Týrkistan Respublikasy Ortalyq Atqaru Komiyteti (TurkSIYK, Tursiyk, Týrkatkom) qúrghan Ayryqsha Komissiyanyng tóraghasy. Búratanalardy soghystyng qara júmystaryna alu jayynda jariyalanghan belgili patsha jarlyghy men soghan baylanysty oryn alghan qandy oqighalar saldarynan 1916-1917 jyldary Qytaygha qashugha mәjbýr bolyp, monarhiyany halyq ókimeti almastyrdy degen habar tiyisimen jónkilip keri oralyp jatqan Jetisu oblysynyng bosqyn qyrghyz-qazaqtaryn tughan jerine ornalastyru isin jýrgizu jónindegi Týrkatkom Ayryqsha Komissiyasynyng tóraghasy.

Tarihtan mәlim, Furmanov Tashkentke 1920 jylghy nauryzda kelip jaghdaymen tanysqannan keyin, qasyna on-on bes serigin ertip, Týrkmaydan R.V.S. (әskeriy-revolusiyalyq kenesinin) uәkili mandatymen Jetisugha attanady. Vernyigha 1920 jylghy sәuirding alghashqy jartysynda jetedi.

Ol múndaghy últtyq kadrlardy ózine teng kýresker sanay qoymady. Últtyq kadrlardyng qay-qaysysyna da syny túrghyda qaraydy. Tipti, bir kezderi Samara jaqta ózimen maydandas joldas bolghan Jetisu oblәskeriyrevkomynyng tóraghasy Yusupovtyng ózin shyn mәninde ýzengiles-kýresker sanatyna qospaydy. Furmanovtyng týrkistandyqtardyng bәrine senimsizdikpen qaraghanyna, qaytkende olardy әshkereleytin dәiek izdeumen shúghyldanyp jýrgenine - atalghan әigili shygharmasy kuәlik etedi. Sony  tek bayyptap, tarihy qújattarmen salystyryp oqysanyz bolghany.

1920 jylghy 15 sәuirde - Almatygha (Vernyigha)  jetkennen song birneshe kýn ótkende - kýndeligine týsirgen myna jazbasyna nazar audarayyq: «Zagovor. Material poluchilsya nastoliko nedvusmyslennym, chto prihoditsya podozrevati opredelennyy zagovor. V sentre stoiyt, vidimo, Ryskulov. Agenty razoslany vsudu. Odnim iz blijayshih ego agentov yavlyaetsya ego zyati. Djinazakov. Ony oba aktivnye uchastniky v vosstaniy 16-g. y rukovodily etim vosstaniyem. Na Ryskulova iymeiytsya poka chto dannye dovolino tumannogo haraktera: on bay, iymeet sotny golov skota, podelil ego mejdu svoimy blijayshimi, on poluchaet ot Djinazakova denejnui summu. Nechist. Djinazakov opredelennyy podles y ugolovnyy prestupniyk. Za ugolovnye dela on byl uje pod arestom y siydel. Teperi raskryvaetsya takaya kartina, chto sovershenno nikomu nevozmojno veriti...»

Angharghanymyzday, Týrkatkom tóraghasy Túrar Rysqúlov onyng úghymynda - jer-jerge agentterin qaptatyp jibergen bay... Janúzaqov Rysqúlovtyng jәy ghana sybaylasy emes,  kýieu balasy, pәre jinap beretin ong qoly... Al Janúzaqov - baryp túrghan onbaghan, qylmysker... Dәlel? Qolynda kýsh túrghan kólgir-bolishevikke dәlel ne kerek, qiynnan qiystyryp, óz ertegisin elge tanady...

Mәsele mynanda boluy yqtimal: 1920 jylghy qantarda Túrar Rysqúlov bastaghan jergilikti últ kommunisteri ýshinshi tótenshe partkonferensiyada Týrkistan últtyq memleketi men  Týrki halyqtarynyng Kommunistik partiyasyn qúru baghdarlamasyn qabyldaydy. Bәri lenindik últ sayasaty auqymynda, kenes ókimetining tónkeristen keyin ile-shala maghlúm etken «Shyghys halyqtary qúqyqtarynyng deklarasiyasy» shenberinde. Alayda olary, bәribir, jana túrpatty otarlaushylar pighylymen ýilespeydi...

Taghy bes kýnnen keyingi jazba: «20 aprelya. V nochi na 19-e poluchena byla shifrovannaya telegramma ot tov. Alitshullera. On govoriyt, chto vyehati ne mojet, hotya rabota y podhodit k konsu. Uchiynena otchayannaya slejka so storony djinazakovskoy shayki, kotoraya namerena priymeniti terroristicheskie akty po otnoshenii k devyaty tovarisham, v tom chisle k tov. Alitshulleru y Poleesu. Vo glave vsego stoit sam Djinazakov, a prakticheskoe ispolnenie beret na sebya Mus(ulimanskoe) buro. V kontakte s nimi: Revkom, Cheka y Revtribunal»

Bәlkim, Tashkentte Týrkburo men Týrkmaydan qayratkerleri qúlaq kýiin keltirip jibergendikten de shyghar, Furmanov jol boyy ózine jau oilap tabumen bolghan. Súlbasy «әlemdik  revolusiyany» ansaushylar pighylymen syzylyp qoyylghandyqtan bolsa kerek, Týrkistan Respublikasy degen -  memleket-au, onyng jogharghy organy taghayyndap, Jetisugha arnayy tapsyrmamen jibergen  qayratkermen sәl-pәl bolsa da eseptesu kerek-au dep qysylmastan, ol әueli Janúzaqovty jauyz, onbaghan retinde ózine aldyn-ala pikir qalyptastyryp alady. Últshyl-jau oghan ózining tapqyr da batyr  ekendigin kórsetu ýshin kerek. Apama jezdem say - «gastrolidik» saparmen  Vernyigha kele jatqan jol boyynda - Pishpekke qaldyrghan joldastary da qoldan jau jasau jaghynan aldaryna jan salmaydy, oghan әlgi jedelhattary kuә:  ýiezdegi kýlli kenestik basqaru organy Týrkatkom ókili Janúzaqovpen birge - «shayka»...

«Poluchiv takui telegrammu, my, estestvenno, ne mogly dalishe medliti y jdati toliko ukazaniy sentra, kotoryi, kstaty skazati, hranil po etomu povodu grobovoe molchaniye», - deydi Furmanov. Alayda Ortalyq (yaghny Tashkent) ózining Jetisugha jiberilgen senimdi ókilin bolisheviktik әskery biylik tarapynan Vernyigha kelgen kezbe gastroler-bolishevik «shayka» dep aiyptap jatsa - birden qalay kelise qoysyn...

«Ya vyzval nachosobotdela (ayryqsha bólimning bastyghy) t.Kushkina y nachalinika diviziy t.Belova. Vse moy tovarishy byly na nogah: Nikitchenko, Muratov, Vermenichev, Kolosov, Rubanchik y Garfunkeli. Vyzvaly k gostiniyse dve pary loshadey. Nastroenie u vseh bylo povyshennoe. Perejivaniya napominaly oktyabriskie dni, kogda my po nocham, v dushnoy komnate, izobrajaya soboi Shtab Oktyabriskogo perevorota, byly vse vremya nastoroje, derjaly nagotove vzvedennye revolivery y srochno razrabatyvaly plany dalineyshey boriby...» - Furmanov Almaty qonaqýiining auasy tar bólmesinde, qúddy 1917 jylghy 25 qazan tónkerisin basqarghan Smolinyidaghy shtabtaghyday sezimmen, oqtauly qarularyn qolgha ústaghan kýii shiryghyp, is-әreket josparyn qúryp otyr - múnyng bәri 20 sәuirdegi jazba. Ol eki kýnnen keyin kýndeligine bylay dep jazady: «22 aprelya. Djinazakov. Djinazakov - eto ne prostoy smertnyi, a manap. IYmenityi, bogatyy manap. Ego otes gde-to v Aulie-Atinskom uezde do sih por iymeet ogromnye tabuny koney, ischislyaemye neskolikimy sotnyamy golov. Tarakul Djinazakov, razdavaya kirgizam denigy Turksika, sobstvenno govorya, o sovetskoy vlasty sovershenno ne zaikaetsya, on razdaet ih kak Djinazakov, kak manap...»

Dúshpan obrazy dayyn: Janúzaqov qasqyr terisin jamylghan týlki - ol Týrkatkomnyng aqshasyn, kenes ókimeti jayynda auyz ashpastan, manap retinde, óz qarjysynday ýlestiredi...

Furmanov bet-jýzin kórmey-aq, aldyn ala jek kórip, jiyrengeni sonday, aty-jónin de dúrys jazbaghan búl jigit jayynda Almaty múraghatynda birli-jarym sarang derek saqtalghan.

Pishpekten 1920 jylghy sәuir aiynyng sonyna qaray Almatygha, Jetisu oblystyq әskeriy-revolusiyalyq komiytetine telegramma keledi: «Vyezjaiy Vernyy 26 aprelya o chem soobshiti tov. Shigafutdinovu. Predkomissiy Djanuzakov». - Komissiya tóraghasy Janúzaqov Bishkekten Almatygha qaray 26 sәuirde shyghatynyn aityp, búl jayynda oblystyq әskery komissar Bagautdin Shagabutdinovke habarlaudy súraydy. Oghan revkom basshylarynyng biri mynanday búryshtama soqqan: «Soobshiti tov. Shigabutdinovu. Tovpreds. (qoly ajyratylmady)». Odan keyin oryndaushy jazuy túr: po telefonu soobsh. Shigabutdinovu, v delo». Tirkeu N 2428, 27 sәuir 1920 j.

Almatygha kelgennen keyin Janúzaqov Jetisu oblәskeriyrevkomyna mynanday hat beripti: «R.S.F.S.R. Osobaya komissiya Tursika po ustroystvu bejensev kirgiz Semiyrechenskoy oblasti. 29 IV 20 g. № 113 g. Vernyi. V Semiyrechenskiy oblvoenrevkom. Mnoy v Vernom ostavlyaetsya odin upolnomochennyy s dvumya sotrudnikamy - poetomu proshu pod kanselyarii otvesty dlya nih odnu komnatu s kanselyarskimy prinadlejnostyamy y dati v ihnee rasporyajenie odnogo deloproizvodiytelya iz kanselyarskogo sostava revvoensoveta. Predsedateli Osoboy Komissiy Djanuzakov».

Ynghayy, onyng tapsyrmasy shapshang oryndalghan. Jәne janadan jasaqtalghan kense óz júmysyn Týrkatkom Ayryqsha Komissiyasy tóraghasynyng núsqau-erejesin mashinkagha bastyrumen  bastaghan sekildi. 1920 jylghy 3 mamyrda oblәskeriyrevkomnyng № 50 qaulysymen rәsimdelgeni jóninde belgi soghylghan búl qújat Tóreqúl Janúzaqovtyng dýniyetanymyn, qayratkerlik auqymyn tәp-tәuir tanytady. Furmanov surettegen Tarakul Djinazakovtyng «qasiyetteri» oidan shygharylghanyna kýmәn qaldyrmaydy.

Múqiyat zer salayyq: «Plan y programma raboty sredy kirgizskogo naseleniya. Ya kak predstaviyteli kirgizskogo naseleniya y znayshiy ego byt, nravy y tradisii, schitai nujnym vkratse harakterizovati ego jizni y otnoshenie ego k Sovetskoy Vlasty y sobrazno etomu predlojiti programmu dlya raboty sredy kirgiyz.

Vse meropriyatiya y izdavaemye dekrety vsledstvie togo, chto ne dohodyat do massy na eya rodnom yazyke, ne iymeet realinogo vliyaniya k evolusirovanii eya jizny - sootvetstvenno prinsipam sovetskogo stroiytelistva. V etom otnosheniy - (týsiniksiz sóz, ynghayy - krome) obiyasneniya, raziyasneniya putem ustnyh y pechatnyh, ne prinimaitsya nikakie mery so storony mestnyh sovetskih organov  y takim obrazom ostaetsya neizvestnym dlya massy zakony y dekrety.

Kirgizy po ukladam svoey istoricheskoy jizny ne znakomy kapitalisticheskim obrazom tovarnogo proizvodstva, industrialinoy promyshlennostiu, vsledstviy etogo klassovym antogonizmom, mogushim pry udobnom sluchae vylitisya  v otkrytui  klassovui boribu. Manapstvo, bekstvo y bogatstvo u kirgiz schitaetsya Bojiim darom, a ne produktom eksploatasiiy.

Sobytiya 16, 17 y 18 godov, vyzvannyya stihiynymi, revolusionnymi, voenno-voorujennymy y chuvstvamy otomsheniy prichinami, zastalo kirgizskoe naselenie nepodgotovlennymi, ono v silu svoey nepodgotovlennosty y nizkosty kuliturnogo urovnya ne moglo protivostoyati (týsiniksiz sóz) znanie y opyt, y vsledstvie massa prepyatstviy, chinimyh so storony liys, neznaiyshih kirgiyz, ne daly im vozmojnosti prinyati aktivnoe uchastie vo vseh yavleniyah revolusii. V silu otsutstviya klassovago vospitaniya ne mogly oriyentirovatisya v politicheskih y novoy formy ekonomicheskih trebovaniy revolusii. Vse eto vmesto vzyatoe slujilo prichinoy moralinogo upadka, ekonomicheskogo razoreniya  y vmeste s tem vneslo nekotoroy lomki, vyzyvaya v nih neuderjimoe jelanie prisposobitisya k novoy realinoy, kuliturnoy y progressivnoy jizny iz patriarhalinoy istorichesky slojivshiyasya. Ishodya iz etogo y v selyah uregulirovaniya na sosialisticheskih nachalah soznatelinoe y instiktivnoe dviyjenie kirgiyz, v storonu ot nevejestva k kuliture, ot sostoyaniya bednyaka k klassu, ot politicheskoy spyachky k revolusionnosti, ot ekonomicheskoy zavisimosty k samostoyatelinosty (týsiniksiz sózder, ynghayy - predlagay vzyati k rukovodstvu - B.Q) sleduyshiy (týsiniksiz sózder, ynghayy - plan meropriyatiy dlya vedeniya - B.Q) rabot sredy kirgiyz».

Odan әri:  «Kirgiz (búl atau osy mәtinde qyrghyz jәne qazaq halyqtaryna birdey qoldanylghan - B.Q.) halqy arasyndaghy partiyanyng búqaralyq sayasy júmysy turaly» degen tarauda mindetterdi alty tarmaqqa týiindeydi de, olardy jýzege asyrudyng naqty sharalary retinde on bes tarmaqtan túratyn partiyalyq júmys josparyn, on ýsh tarmaqtan qúralghan «kirgizdardy ekonomikalyq jaghynan jaghdaylastyru jónindegi» úsynystaryn tújyrymdaydy. Halyq arasynda kenes qúrylysynyng bayau damu sebebin talday kelip, on bir tarmaqtan túratyn naqty jýzege asyrylugha tiyis is-sharalaryn belgileydi.

Jospardyng saliqaly, sauatty adam qolynan shyqqany, sol kezding talaby múqiyat eskerilip jasalghany oqyghan kisining kýmәnin qaldyrmaydy. Biraq Jetisu oblәskeriyrevkom mәjilisinde osy jospardy bekitisken Týrkmaydan R.V.S. uәkili Furmanovqa qújat avtorynyng lenindik-bolisheviktik kózqarasy qyzyq emes, oghan músylman qyzmetkerining sol kezgi úrandar ayasynda óz elining qamyn jeytini kereksiz. Ol kýndeligine 1920 jylghy 22 sәuirde týsirgen jazbasynda, jogharyda kórsetkenimizdey, ózining «lenindik-bolisheviktik túrghysynan», Janúzaqovty danqy asqan dәuletti manap, әkesi de әli kýngi shirigen bay, kenestik Týrkistan Respublikasynyng aqshasyn, kenes ókimeti turaly júmghan auzyn ashpastan, júrtqa óz baylyghyn ýlestirgendey taratady dep sipattaydy.

Múnday «derek» Furmanovqa qaydan týskeni  «Býlinshilikte» aitylghan: Áulieatada túratyn kózi ashyq oqyghandardyng biri Qarabay Ádilbekov Almatygha kelip, Tóreqúl Janúzaqovtyng әkesi baylyqty jylqy úrlau jolymen jinaghanyn, Tóreqúldyng da әkesinen ótetin pәreqor, dúshpan ekenin, ony tútqyndau qajettigin әngimeleydi. Alayda qolynda aitqandaryn dәiekterlik eshqanday naqty qújat joq eken, sondyqtan ony Furmanov qajetti dәlelder tauyp berui ýshin Áulieatagha qaytarady.

Bolisheviyk-qalamger atalmysh kitabynda osy derekti arqau etip, adamdardyng rulyq tartysta birine biri qanday jala jabugha deyin baratynyn sóz etedi. Ózderining әr mәlimetke saqtyqpen qaraugha bel bughanyn, aryzdy múqiyat tekserip paydalanu qajettigine kózderi jetkenin aitady.

Kim-kimdi de tәnti etetin payymdar. Alayda әigili qyzyl komissardyng «saqtanghanynyn» jәne «aryzdy múqiyat tekserip paydalanugha bel bughanynyn» «nәtiyjesi» - Janúzaqovqa berilgen jogharydaghy minezdeme bolyp shyqqan...

Aqyry Furmanov Janúzaqovpen kezdesedi. Janúzaqov әskery uәkilge mamyrdyng alghashqy kýnderi jolyghady, onyng kabiynetine Ayryqsha Komissiyanyng júmysyn jolgha qong, ózining baghdarlamalyq júmys josparyn oblәskeriyrevkom mәjilisinde bekitkizu saparymen Almatygha kelgeninde kiredi. Tanysqan bette Furmanov ony «júmysyndy oblys ortalyghyna kelmey bastadyn» dep kinәlaydy.

Jalpy, bolishevizm qayratkerlerining kóbisine tәn bolghan ekijýzdilik Furmanovtyng da basty qasiyeti eken... Múnyng ózi de oblys ortalyghyna jetpey-aq, jolda, bir top serigin Pishpektegi Janúzaqovtyng qyzmetin tekseru ýshin qaldyrghan edi. Tashkentten búl ónirge odan erterek jiberilgen Týrkatkom ókili Janúzaqov Almatygha Ayryqsha komissiyanyng bólimshe bastyghyn attandyryp, ózi Bishkekke (Pishpekke) ayaldaghan-dy. Pishpek ónirindegi sharuasyn retke keltirgen son, endi mine, Almatygha da jetken bolatyn.

Alayda Jetisudaghy jergilikti zandy ókimet týgil, kýlli Týrkistan Respublikasynyng Tashkentte ornalasqan jogharghy biylik organyna  shekesinen qaraytyn, qyzyl revolusiyany Týrkistan ólkesine nayza úshymen әkelgen bolishevizm maydanynyng әskeriy-revolusiyalyq kenesi ókiline ózine tiyimsiz birdenening bayybyna baru mindetti emes edi. Mәseleni óz mýddesine qaray búrmalay salatyn. Ári oghan, әsirese, úyalu degen sezim jat-tyn.

Mәselen, Furmanov kýndeligine 1920 jylghy 11 mamyrda Janúzaqovtyng tútqyngha alynghany turaly derek týsirgen. Onyng 9 mamyrda, jeksenbide qamalghanyn, pәterine tintu jýrgizilgenin, biraq ózining múny sol oqighadan son, 3-4 saghattan keyin estigenin jazyp qaldyrypty.

Al Furmanovtyng әieli әri jauynger serigi Anna Furmanova búl oqigha jayynda bylay dep jazady: «Burjuaznym kontrrevolusionnym nasionalistam udalosi postaviti vo glave sentralinoy komissiy po okazanii pomoshy bejensam svoego stavlennika - Djanizakova. Etot materyy kontrrevolusioner chuvstvuet, chto Furmanov bystro razoblachit ego y raskroet vse nity ego zagovora. Togda on priybegaet k izlublennomu orujii predateley - vystupaet na zasedaniy revkoma s klevetnicheskim zayavleniyem o tom, chto v Semiyrechie gotovitsya kontrrevolusionnyy perevorot, chto etot perevorot podgotavlivaet yakoby Furmanov y ego tovarishi, pribyvshie iz Tashkenta. Odnovremenno Djanizakov  y ego spodruchniky rasprostranyaly provokasionnye sluhy o tom, chto sovetskaya vlasti priytesnyaet musuliman. V otvet na eto otkrytoe vystuplenie klassovyh vragov Furmanov otdaet prikaz ob areste Djanizakova».

Al bolisheviyk-jazushy Furmanov ózining әigili qaharmandyq «Býlinshilik» romanynda Janúzaqovtyng «qaruly kóterilis әzirlegeni» jayyndaghy hatyn Ayryqsha bólimning qolgha týsirgenin, sosyn tútqyndaghandaryn aitady, biraq keyin Ayryqsha bólim «qolgha týsirgen hattyn» jalghan qújat bolyp shyqqany anyqtalghanyn da әngimeleydi...

Osynau keltirilgen joldardan bir ótirikti ekinshi ótirik ashyp túrghany anyq bayqalady: 1) Furmanovtyng erkinen tys moyyndaghan shyndyghyna qarap,  ózderining josparlaghan haram oiyn jýzege asyru ýshin qajet «ayghaqty» bolishevikterding qoldan úiymdastyra saluy - ejelgi әdeti ekenine kózimiz jete týsedi. Janúzaqovtyng tútqyndalghanyn bolghan isten 3-4 saghat ótken song estidim deui de jәy ghana júrtshylyqty adastyryp, aldausyratu: әieli - qasynda hatshysy bolyp birge jýrgen jauynger serigi - Janúzaqovty tútqyngha alu turaly búiryqtyng Furmanovtan shyqqanyna kuә; 2) Janúzaqov Ayryqsha bólimning «qolyna týsken hatynyn» jalghandyghy anyqtalyp,  Furmanovtyng abaqtysynan bosanghannan keyin, 24 mamyrda revkom mәjilisinde syny sóz sóilegen. Anna  Furmanova múny «әkki de zúlym kontrrevolusionerdi» tútqyndaugha 9 mamyrda әmir berilgenge deyin bolghanday etip, júrtshylyqty әdeyi shatastyryp otyr. Kýieui Dmitriy Furmanovtyng pәlen úrpaq aldanar «erligin» nasihattau ýshin  solay jazghany kýmәnsiz. Shamasy, Týrkstan Respublikasy Ortalyq Atqaru Komiyteti Ayryqsha komissiyasynyng tóraghasy Janúzaqovty da, ólkedegi «últshyl» bitkendi de әshkereleuge  osynday bolisheviktik kólgirlik ótimdi ekenin bilgendigi bolar.

Taghy da Furmanovtyng kýndeliginen: «...Proizvel u nego obysk, a kstaty obyskal y Kachkinbaeva (oblәskeriyrevkom  tóraghasynyng orynbasary - B.Q.), kotoryy jil v smejnoy s Djinazakovym komnate y veshy u kotorogo byly smeshany s veshamy Djinazakova. ...Posle aresta vse vspoloshilisi, v pervui golovu, razumeetsya, musulimanskie rabotniki. Krome togo, nakanune arestovan nachalinik uezdnoy milisiy Sedyh, gnusnaya lichnosti. Etot posledniy byl, mejdu prochiym, v kakoy-to podozriytelinoy blizosty s Yusupovym (oblәskeriyrevkom tóraghasy - B.Q.), hotya arestovan y po drugomu delu. V kvartiyre Yusupova proizveden obysk - nichego osobennogo ne naydeno. V bumagah Djinazakova kak budto tak je serieznogo materiala ne obnarujeno. Polojenie neveroyatno zaputannoe y groznoe. Kak budto priblijaetsya kakoe-to neminuemoe sobytiye... »

Qatelesippiz, úyat boldy-au demeydi, oblys basshylarynyng ýilerin tintuden kýdikti týk tappasa da, bәribir, jaghdaydy shiyelenisuli jәne qaharly dep esepteydi, qaydaghy bir tónip kele jatqan, bolmay qalmaytyn oqighadan seskenedi, әldebir qaterdi tosady...

Jetisu oblystyq әskeriy-revolusiyalyq komiytetining is qaghazdarynda Tashkentten kelgen myna telegramma saqtauly túr: «Srochno soobshiyte kem y po kakoy prichiyne arestovan Djanyzakov 3112 Narkomissariat vnudel (qol qoyghan kim  ekeni ajyratylmady - B.Q.)». Jedelhat  mәtini ýstine mynanday núsqau-búryshtama jazylypty: «Soobshiti: Djanuzakov byl arestovan osobym otdelom, prichinu aresta osobyy otdel ne soobshiyl, schitaet eto sekretom tochka nastoyashee vremya Djanuzakov osvobojden, rabotaet komissiy tochka obo vsem Semiroblvoenrevkomom doneseno podrobno Tursiku. Zampreds.» (Qoly ajyratylmady -B.Q.). Odan tómen: «v delo № 1 - ispolneno telegrammoy 17 maya 20 g. za № 3303 Upravdel. (qoly  ajyratylmady - B.Q.)».  Osylarmen tanysqanda, Furmanovtyng kózdegeni - Jetisudaghy músylman qyzmetkerlerding bas kótererlerin jalghan jalamen әshkerelep, túqyrtyp ketu bolghan dep oilamasqa sharang joq.

1920 jylghy 9 mamyrda Týrkatkomnyng Ayryqsha komissiyasy tóraghasyn qamau jәne Jetisu oblәskeriyrevkom tóraghasynyn, tóragha orynbasarynyng pәterlerin tintu aldynda, Tashkenttegi Týrkmaydannyng sayasy bólimine Furmanov (1920 jylghy 7 mamyrda 521-shi ret sanymen) jedelhat joldaghan. Búl turaly Týrkmaydan R.V.S. uәkili kensesinen shyqqan qaghazdardy tirkeu jurnalyna mynanday jazba týsirilgen: «Tashkent Potufk s raziyasneniyem skoliko jalovaniya poluchaet Yusupov». - Al Jetisu oblystyq revkomy tóraghasynyng alatyn  enbekaqysy qanday mólsherde ekenin Tashkentten súrastyru Furmanovqa ne ýshin qajet bolghanyn әrkim ózi shamalay bersin...

Furmanovtyng Tashkentke 26 mausymda jibergen telegrammasynda ózining Kubanigha auystyrylatyny prinsipti týrde sheshilgeni jayynda habar bar. (Furmanov Kubanigha Almatydan tamyzdyng basynda attandy - ol búghan deyin jana «erligin»  jasaydy: garnizonda oryn alghan «býlikti»  basyp, bir oq shygharmaghan, qasyqtay da qan tókpegen  «býlikshilerdi» sottaudy - on jetisin atu, birtalayyn  jer audaru jazalaryna kesudi úiymdastyryp ýlgeredi. Búl óz aldyna keng qaralugha ylayyqty jeke de kýrdeli taqyryp...)

Furmanovtyng týrli kedergilerine qasaqana, Janúzaqov Almatyda ózining qyzmettik boryshyn oryndaydy. Ol Qytaydan keri aughan bosqyndargha jәrdem beru ýshin qarjy jii ailyghyn 1920 jylghy 1 mausymnan bastap ótkizu jóninde oblәskeriyrevkom sheshimin shyghartady. Sosyn sol mausym aiynyng ishinde Pishpekte Týrkatkom Ayryqsha komissiyasy uәkilderining mәjilisin ótkizedi. Mәjilisting júmysyna qatysulary ýshin, Furmanov óz kensesi boyynsha búiryq berip, eki ókilin jiberedi...

Sonymen, Dmitriy Furmanov 1920 jyly az ghana uaqyt Týrkistan Respublikasy aumaghynda, onyng ishinde Almatyda ýsh aiday әskeriy-sayasy qyzmet atqardy. Jogharyda birer mysalyn kórsetkenimizdey, ol múndaghy últ qayratkerlerining halyq mýddesin kózdegen qyzmetin kózge ile qoymaydy. Bolashaq totalitarlyq memleketting irgesin qalasushy, bolishevizmning tamyr jayyp, nyghayyna atsalysushy qyzyl komissar solay etuge tiyis te bolghan shyghar. Biraq jalghandyqqa túnghan «bolisheviktik klassikadaghy» derekterding aq-qarasyn býgingi tәuelsizdik úrpaghynyng búdan bylay aiyra bilgeni jón.

Ázirge, Almatynyng kóne ortalyghyndaghy biyik túghyrda Furmanovtyng ór mýsini myzghymaghan qalpy túr. Al odan bir oram әriden ótetin, onyng atymen atalatyn kórikti kóshe boyynda egemen elding biyik mәrtebeli mekenjaylary ornalasqan... Qysqasy, Furmanov esimi bolishevizm isterin teristeu nәtiyjesinde jasalghan barsha tarihy ózgeristerge әli de tótep berude.

«Abay-aqparat»