Shyn mәninde Evraziya halyqtarynyng qalyptasuyna saq, huni, jundy halyqtary jәne olardyng ýzilmegen jalghasty úrpaghy kóshpendi qazaq halqyda tikeley yqpal etken (Litva, Polsha, Ukrayna, Gruziya, Resey tarihtarynda «Kazak» jәne «Kazah» atauymen qalghan kóshpeli taypalar, sonau Siriya-Týrkiya shekarasyndaghy «Kasag provinsiyasy» atauy jәne Iran, Armeniya, Azarbayjan aimaqtaryndaghy Kazah-Kasah atauly jerler men ózen ataulary sózimizge kuә). Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng «qazaq halqynyng Evraziyalyq últtardyng qalyptasuyndaghy tarihy ornyn anyqtau qajettigi» jayyn sóz etui, ol kisining shyn mәninde sonday tarihy aqiqattyng bar ekenin týsingen kemengerligin anghartady. Sol Evraziya halyqtarynyng ishindegi kóne últtardyng biregeyi dep tanylatyn Armyan halqynyng da qalyptasuy ejelgi Arys-Ariy elining Zakavkaziedegi toby men keyingi jýndilerding Aryn taypasymen tikeley baylanysty ekenin tarihy derekter aiqyndaydy.

Armyandarda ózderin ejelgi Ariyler úrpaghymyz degen týsinikteri bary mәlim. Osy jaytty dúrys týsinu ýshin әueli b.d.d. IV-III mynjyldyqtarda ómir sýrgen «Ariy taypasy» jayyna azdap toqtala keteyik:

Eng ejelgi «Ýndilik Rigveda» men «Irandyq Avesta» jazbalary «Ariy» atauy jergilikti últtar tilinde alghashqyda «basqynshy», «bóten» degen maghyna bergenin, keyin «qojayyn», «biyleushi» degen maghynagha ie bolghanyn kórsetken. Al b.d.d. II mynjyldyqta Troya aimaghy men ejelgi grekterde soghys qúdayy Ares dep atalghanyn, grek anyzdarynan Ares otany Finikiya, yaghny ejelgi Shumer aimaghy ekenin kóremiz. Osy derek Ares pen Shumer baylanysty ekenin bayqatady. Ataqty «Shumer jazuyndaghy» kóp sózderding qazaq sózderimen úqsas әri maghynalas ekenin Oljas Sýleymenov «AZiYa» kitabynda aiqyn dәleldermen kórsetti. Grek anyzdary Aresti «alyp deneli, quatty erkek» retinde suretteydi, al «Arys» degen qazaq sózining maghynasy da tap solay, «alyp deneli, quatty jigit» degenge sayady. «Aristokrat» degen sóz әlemdik tilderge ejelgi grek tilinen endi, onyng maghynasy – «tekti, biyleushi әuletten shyqqan myrza». Osy sózding «Ariys» degen týbiri – «tekti biyleushi әulet» atauy Aris bolghanyn kórsetedi. Onyng maghynasynyng ýndi-irandyq etnostardaghy «Ariy» sózining «biyleushi myrza» degen maghynasymen birdey boluy, Aris pen Ariy bir taypa el ekenin aiqyn kórsetedi. Al  ataqty «Shumer jazbasy» sol Ariy-Aris elining óz tili týrkilik ekenin dәleldeydi. Onyng ýstine «Ariy» taypasy kóshpeliler bolghanyn ghalymdar moyyndaydy, al jogharyda atalghan ýndi-irandyq ejelgi jazbalar olardyng Otany «qatty ayazdy qysy bar» soltýstik aimaqta ornalasqanyn kórsetken. Osy derekter «Ariylyqtardyn» ózge aimaqtan barghan «basqynshy el» ekenin aighaqtaydy. Al «qatty ayazdy qysy» bar ólkeni qazirgi qazaq dalasy men Altay aimaghy jәne qazirgi Mangholiya dalasy dep joramaldaghan oryndy. Sondyqtan Ariy taypasynyng óz atauyn Arys dep tanyghanymyz jәne olardy bizding aimaqtan shyqqan «eng ejelgi týrkitildiler» degenimiz jón. Ontýstik Qazaqstandaghy ózenning Arys dep atalatynyn da eske salayyq. Qazaq halqy shejireleri arghy tegimizdi Bekarys, Janarys, Aqarys degen ýsh Arystan taratatyny da belgili fakt.

Ejelgi Arys-Ariy eli shyqqan aimaqtarda b.d.d. 1-shi  mynjyldyqta saq-skiyf, qún-huni, jýndi-jundy degen ýsh halyq otyrghanyn kóremiz. B.d.d. 1-shi  mynjyldyqta Ortalyq Qytaydyng qalyng ormandar qaptaghan tauly aimaqtaryn «qyzyl shashty, kók kózdi jundiyler» mekendegeni, olardyng soltýstigindegi «qúrghaq dalada» huni eli otyrghanyn qytay jazbalary kórsetken («qúrghaq dala» qazirgi Mangholiya dalasy). Kýn kózi týse bermeytin qalyng ormandarda ómir sýrgendikten «kózderi kók, shashtary qyzyl» bolyp qalyptasqan «jýndes tau» halqyn «jýndi» dep ataghan «qúrghaq dala» halqy bolsa, óz kezeginde, kýn kózi men dala jeli ónin «qonyr» etip qaqtaghan dala halqyn «honyr» dep ataghan taulyq «jýndi-jundi» eli bolghan. Yaghni, taulyq jәne dalalyq bolyp kórshiles otyrghan Arys-Ariyler óz aimaqtarynyng klimatyna baylanysty qalyptasqan týr-týsterine  qaray bir-birine «honyr» (huni) jәne «jýndi» (jundi) degen atau bergen.

Sonymen, Arys taypasynyng Tarbaghataydyng shyghysynda otyrghandary keyin qún-huni men jýndi-jundy degen eki halyq bolyp qalyptassa, Tarbaghataydyng batysynda, qazirgi Resey-Qazaqstan dalasy men Orta Aziyada qalghandary saq-skif degen halyq bolyp qalyptasqan. Gerodot saq-skif halqy Areske syiynatynyn, olar adamdy qúrbandyqqa shalatyn «erekshe qylyshyn» biyik jerge qoyyp tabynatyndaryn jazady. Qazaq halqy qylyshtyng eng myqtysyn «aldaspan» dep ataydy, onyng «aldy aspan» degen maghynasy ataudyng sol saq-skifterding «erekshe qylysh» zamanynan qalyptasqanyn bayqatady («Aspan Qúdayy qúrbandyghymyzdy qasiyetti qylysh arqyly alady» dep sengen saq-skifter, ol qylyshty «aldy aspan» dep ataghanyn kóremiz, búl derek qazaq tili men saq-skif tilinin tikeley baylanysty ekenin aighaqtaydy). Lukian Samosatskiyding (120-190 jj. b.d.d.) «Toksaris jәne dostyq» enbegindegi skifting Toksaris degen esimi, Gerodot pen Strabon «jeti úly ghalymnyng biri» dep tanyghan skif Anakaris (620-555 jj. b.d.d.) esimi de saq-skif halqy men ejelgi ariy-arystar baylanysyn bayqatady: «Toksariys» – «Toghyz-arys», «Anakariys» – «Anyq-arys». Osy derekter men Areske syiynu, yaghny arghy babasyna syiynu dәstýri saq-skif halqy ejelgi Arys taypasy úrpaqtary ekenin anghartady.

Demek qúng – huni, saq – skiyf, jýndi – jundi  dep tanylatyn ýsh halyq – ejelgi Arys-ariy taypasynyng úrpaqtary.

Ejelgi Arys-Ariy elining Zakavkazie men Qara teniz manyna ornyqqandary ózindik Arys atauymen keyinge deyin ómir sýrdi. Zakavkazie men Qara teniz manyndaghy Arys taypasy b.d.d. II-b.z. IV ghasyrlar aralyghyndaghy rimdik derekterde «Aors» atauymen kezdesedi. Tarihshylarda «aors» taypasyn Skif halqynan dep tanu ornyqqan, key tarihshylar olardy Sarmattar qúramynda bolghan dep biledi. Onyng sebebi, saq-skif halqynyng alban men syban taypalarynyng b.d.d. ghasyrlarda Zakavkazege, yazyg (ýzik) pen siraq taypalarynyng qazirgi Reseylik dalalargha baryp qonystanuynda edi. Yaghni, atalghan aimaqtarda ejelden otyrghan Arys-Aors atauly eldi ol jerlerge keyin barghan saq-skiftik nemese sarmattyq taypalardyng biri dep týsinu oryn alghan.

Arys atauyn «Aors» etken rimdik til. Olardyng Zakavkazedegileri keyingi armyan últynyng negizi bolghan. Armyandardyng hristiandyqqa deyin Areske tabynghany jayly Armeniya tarihyndaghy naqty derekter jәne armyandardyng «Ariysy úrpaghymyz» degen týsinikteri sózimizge kuә. Qazirgi Araks ózeni atauy әuelde «Arys» bolghan deude oryndy. Armyandardy biylegen Aranshak әuleti ejelgi Parfiyany biylegen Arshak-Arshakidy dinastiyasynyng bir tarmaghy ekeni tarihshylargha mәlim. Olardyng anyq qaydan shyqqanyn jәne kimder ekenin týsinu ýshin jogharyda aitylghan jýndi (jundi) eli tarihyna kóz jýgirtelik.

B.d.d. III ghasyrda Ortalyq Qytaydyng taularyn mekendegen jýndi (jundi) halqyn janadan qalyptasa bastaghan Qytay imperiyasy oisyrata jendi. Jenilgen jýndiler birneshe bólikke ydyrap ketkenin, olardyng bir toby shyghystaghy hu halqyna baryp qosylghanyn («hu» eli manghol, korey, japondardyng arghy atalary), jýndilerding ekinshi ýlken toby batysqa yghysyp kóshkenin qytay jazbalary bayandaydy (Shynjandaghy yuechji-oshaq taypasy nemese keyingi taulyq Yusun-Ýisýn elide sol jýndi halqynyng bir tarmaghy). Jýndilerding soltýstik daladaghy qún-qonyr (huni) eline barghan taypalary «dinliyn» (dele-tele) degen ortaq ataumen belgili. Jýndilerding aryn taypasy bastaghan bir toby Amur aimaghyndaghy ózen boyyna ornyqqanyn, olardyng qúng (huni) halqyna arynqúng atauymen singenin, keyin ataulary Arqúng bolyp qysqarghanyn jәne olar boyynda otyrghan ózen Arqúng (Arguni) dep atalyp ketkenin «ejelgi Jýndi halqy» jayly maqalada aityp ótkenbiz (Amur aimaghyndaghy Arguni ózeni). Jýndilerding batysqa yghysqandary b.d.d. III ghasyrda Ortalyq Aziyany basyp alghanyn ejelgi grek derekteri bayqatady. Jýndiler Orta Aziyadan ketuge mәjbýr etken sarmattardyng sol ghasyrda Soltýstik Kavkaz ben qazirgi Reseylik dalany basyp alghanynda sol rimdik jazbalardan kóremiz. Lev Gumiylev qytaylardyng jýndilerdi oisyrata jengen tarihyn bayanday otyryp bylay deydi: «qytaylyqtardyng ortalyqtandyrylghan kýshi batyr jundardy jenip shyqty. Bes ghasyrlyq soghys nәtiyjesinde jundar ekige bólindi: negizgileri batysqa tau ózeni Kukunorgha yghystyryldy, al basqasy - shyghysqa, Hingan tauyna ketip, qytaylargha degen óshpendilikpen shyghys Hu taypalaryna sinip ketti. Dәl osy kezde Úly Dalanyng batys bóligindegi halyq belsendi tarihy ómirine oralyp, olargha qayta jan bitti. B.d.d. 250 j. parfyandyqtar iran azattyq qozghalysyn basqaryp, Midiyadan makedonyan basqynshylaryn quyp shyqty, al olargha tuys sarmattar Skifiyany, yaghny Qara teniz manyndaghy dalany basyp aldy. B.d.d. III gh. osy dala halyqtary qanday da bir quatty kýsh arqyly qozghalysqa kelgendey boldy.». Osy sózderi, Ortalyq Qytaydan batysqa yghysyp ketken jýndilerding Parfiya patshalyghynyng payda boluy men sarmattardyng Orta Aziyadan baryp Reseylik dalany jaulap aluyna negizgi sebepker ekenin Lev Gumiylevting ishtey týsingenin bayqatady (imperiya sayasaty oghan shyndyqty tolyq aitqyzbaghany týsinikti).

Sonymen b.d.d. III ghasyrda Orta Aziyagha kelgen jýndi halqy Parfiya Patshalyghyn ornatqan. Patshalyqtyng Parfiya dep ataluy qazirgi Týrkimenstan aimaghynyng «Parfiye» degen ejelgi atauymen tikeley baylanysty. Irandyqtar ejelden qazirgi Týrkimenstan aimaghyn «arghy jaq» degen maghynadaghy «Parfiye» atauymen ataghan (Parfiya patshalyghy ornamay túryp). Jýndiler irandyqtar jerine sol Parfie aimaghynan baryp kirgen, sol sebepten jýndiler patshalyghy «Parfiya patshalyghy» bolyp tariyhqa engen. Jýndiler әskeri qúramynda saq halqynyng alban men syban taypalaryda bolghanyn tarihy derekter bayqatady. Gerodot irandyqtar dala halqyn «Sak» dep, al grek halqy «Skiyf» dep ataytynyn kórsetken. Osy sebepten irandyqtar saq halqynyng alban men syban taypalaryn «sakalban» men «saqsyban» dep atap ketken. Syban taypasynyng jýndiler әskeri qúramynda b.d.d. III ghasyrda Zakavkazege baryp ornyqqandary azarbayjandar qúramyndaghy kóshpendi «shahsevan» taypasy men gruzin halqy qúramyna sine bastaghan svan últy, Armeniyadaghy Svan kólide syban taypasymen baylanysty. Jýndiler әskeri qúramynda b.d.d. III ghasyrda Zakavkaze baryp ornyqqan alban taypasy sebepti Zakavkazie I ghasyr men V ghasyr aralyghynda tariyhqa «Kavkaz Albaniyasy» degen ataumen engen, sonymen qatar XI ghasyrgha deyin Qyrymda arys (urus) elimen aralas «sakalban» (arab derekterinde «sakalba») dep atalghan taypa-el bolghany anyq.

Sonymen saq halqynyng alban men syban taypalaryn «sakalban» (sakalba) men «saksyban» (shahsevan) dep ataghan irandyqtar Parfiya patshalyghyn ornatqan Aryn taypasynda "Arynshak" nemese "Arshak" dep atap ketkenin kóremiz. Al olardyng Zakavkazedegi toby «Arranshah» әuleti dep atalady jәne armyandardyng ejelgi biyleushileri bolyp tabylady. Qytay jazbasy Parfiya patshalyghyn «Anisi» dep kórsetedi, onyng sebebi qytayda «R» dybysy joqtyghynan deu oryndy. Yaghni, grek-irandyqtar «Aransaq» dep tanyghan biyleushilerdi qytaylar «Anisi» dep kórsetedi. Japondar qúramynda saqtalghan jәne óz tilderin joghaltqan «jýndes Ayn halqyda» sol ejelgi jýndilerding shyghystaghy Hu eline baryp qosylghandarynyng bir bóligi deu oryndy (olardyng Aryn atauy «R» dybysy joq qytaylar yqpalymen «Ayn» bolyp qalyptasqan). Shyghys Hu halqy jýndiler zamanynda qazirgi Manjuriyada otyrghany, sol jerden shyqqan koguryo degen bes taypa odaghy II ghasyrda qazirgi Koreya týbegin jaulap barghany, sol taypanyng keyingi «koryo» atauymen Koreya últy qalyptasqany belgili. «Koguryo» atauy әuelde «Huare» bolghan deu oryndy (tolyq ataluy «huaryn»). Qytay jazbasy jýndilerding bir toby shyghys hu halqyna baryp qosyldy deydi, Parfiyany biylegen Aryn taypasy ekenin jәne qazaqtyng Arghyn taypasyda sol jýndilik biyleushi taypadan qalyptasqanyn kóremiz. Demek, jýndilik Aryn taypasy shyghys Hu elininde biyligin óz qolyna alghany jәne sol sebepten olardyng «Huare» dep ataluy zandylyq. «Huaryn» atauynyng «huare» nemese «Koguryo» bolyp ózgerip ataluy Hu halqy tili yqpaly ekeni týsinikti. Demek Koreya halqy da jýndilik danqty Aryn-arghyn taypasy yqpalymen qalyptasqan deu oryndy. Korey men japon tilderindegi «qazaqy sózderde» ejelde shyghys Hu halqyna baryp qosylghan sol Jýndilerden qalghan estelik belgiler. Osy kórsetilgen derekter Parfiya patshalyghyn nemese Anisy patshalyghyn ornatqan Aryn atauly biyleushi dinastiya ekenin aighaqtaydy. Osy «Aryn» sózi qazaq tilinde «aryndy, ekpindi» degen maghyna beredi (oryssha «naporistyi», «sverh aktivnyi»).

B.d.d. II ghasyrda Orta Aziyany Shynjannan kelgen yuechji-oshaq eli basyp aldy. Olar men Parfiya patshalyghyn biylegen Arshak dinastiyasy arasyndaghy soghystardy grek jazbalary bayandaydy. Áuelde Shynjanda otyrghan yuechji-oshaq taypasyn b.d.d. III ghasyrda qún-huni toby basyp alghanyn, onda kishigirim Yusun-Ýisýn knyazdigi ornaghanyn jәne olardyng b.d.d. II ghasyrda Qytay imperiyasy qoldauymen Orta Aziyany jaulap alyp Ýisýn patshalyghyn ornatqanyn aldynghy maqalalarda aitqanbyz. Osylaysha Parfiya-Arshak patshalyghy Orta Aziyadan yghysyp, óz qaramaghynda tek qazirgi Iran aimaghy men Zakavkazeni saqtap qaldy. Sol zamannan bastap Parfiya-Arshak patshalyghynyng negizgi halqy irandyqtar bolyp, ol halyqtynda atauy «Parsy» bolyp qalyptasuyn bastady (Parfiya atauy memleketting negizgi halqynyng «parsy» dep atala bastauyna jol ashty).

Kavkaz Albaniyasynda biylik Arran tobynda bolghanyn tarihshylar atap ótedi. Osy ózderin Arynsaq-Arranshah dep tanyghan biyleushiler Zakavkazeni IV ghasyrgha deyin anyq biyledi. Sosyn IV ghasyrda Zakavkazeni bizding daladan barghan saviyr-jujandar basyp aldy. Sol sebepten Arynsaq-Arranshah dinastiyasy ózderine baghynyshty halyqty bastap kishi Kavkaz tauyna kóshkenin kóremiz (qazirgi Armeniya aimaghyna). Ol zaman Parfiya patshalyghy joyylyp, onyng kóp jerine ejelgi grekter kelip qonystanghan kez. Ol grekter «ejelgi grek» tilinde sóileytinder, keyin olar men irandardyng tyghyz aralasuynan «orta grek» tili qalyptasqany jәne osy «orta grek» tili Vizantiya imperiyasynyng resmy tili bolghany mәlim (qazirgi grek tili «jana grek» tili dep atalady). Arran halqy jayly derekter armyan halqynyng qalyptasuyna týrkitildi taypalar qatysqanyn kórsetedi. Olardyng qazirgi armyan halqy bolyp tolyq qalyptasuy III ghasyrda «ejelgi grek tildi» Hristian dinin qabyldaulary men Zakavkaziedegi biylikti IV ghasyrda Saviyr-jujandar tartyp aluymen tikeley baylanysty. Armeniya tarihynda elding IV ghasyrda Dvin qalasyna kóshuin ekologiyamen baylanystyrady, dúrysy olardy tauly aimaqqa jana kelgen Jujandar yghystyrghan deu. Sol ghasyrlargha deyingi armyan patshalary men tarihshylary esimderinde týrkilik belgiler saqtalghan jәne olarda keyingi armyan tekterine tәn "yan" tirkesteri kezdespeydi. Armyan halqynyng әuelgi tili týrkilik bolghan deymiz. Olardy týrkitildilerge bóten jәne jau etken, «ejelgi grek» tilinde qabyldaghan Hristian dinderi (ol til V ghasyrgha deyin bolghanyn jogharyda kórsettik). Osy din ayasynda olardyng tilderi týbegeyli ózgergeni jәne onda kóptegen ejelgigrek sózderi ornyqqany týsinikti, osylaysha «Arandyq hristiyandyq» degen ózindik hristiyandyq dәstýr qalyptasqan. Ghalymdardyng armyandardyng eng eski hristiandyq jazbalary «qypshaq tildi» ekenin moyyndauynyng ózi olardyng әuelde týrkitildi bolghanyna jetkilikti dәlel. Ol jazbalar armyandardy hristiandyqqa kirgizu ýshin «eski armyan» tilinde nemese «jýndi-týrkilik tilde» jazylghany týsinikti. Áriyne, hristiandyq kýsh alghannan keyin ejelgi grek tili «Shirkeu tili» bolyp ornyqty, sondyqtan armyandardyng tól tili qatty ózgeriske úshyrap, negizi ejelgi grek sózderi bolghan qazirgi armyan tili qalyptasty, alayda armyan tilinde týrkilik sózderding әli de kóptigine kýmәn joq.

Armyan halqynyng arghy týbi týrkilik ekenin Resey ghalymy Murad Adjy zerteuleri de rastaydy. Ol «Dyhanie Armageddona» degen enbeginde bylay dep jazady: «V chasty armyan (v nemaloy chastiy!) dremlet ta je geneticheskaya pamyati, ta je krovi, chto v nas. Skajem, mne byly lubopytny nabludeniya ukrainskogo vostokoveda, akademika A.E. Krymskogo, pochty vek nazad otmetivshego shodstvo «starogo» armyanskogo yazyka s yazykom krymskih tatar. Akademik upominal trudy drugih uchenyh (Jana Deny y Tadeusha Kovalevskogo), sravnivshih «staryi» armyanskiy yazyk s yazykom «Codex Cumanicus». Razve ne interesna rabota nyne zlravstvuishego Aleksandra Garkavsa, opublikovavshego teksty «staryh» armyanskih molitv? Ony na turkskom yazyke, poetomu avtor nazval svoy trud «Kipchakskim pisimennym naslediyem». … Bezukoriznennaya rabota, esly by ne napered zadannye kommentariy k ney. Y v samoy Armeniy esti drevnie knigi, napisannye armyanskoy grafikoy, no po-turkski. Pohoje, ne siriyskiy, a vse-taky turkskiy yazyk byl u armyan, raz na nem pisaly molitvy v ranney Armenii. Napomnu y to, chto saryamy Armeniy yavlyalisi turky iz roda Arshakidov. Edva ly ne vse znatnye armyanskie rody iymely turkskie korni, chto otmecheno v rodoslovnyh. A posmotriyte na toponimiku segodnyashney Armenii, na obilie turkskih slov v ee yazyke. Vsudu odno… Kak je mojno prohoditi mimo etih ochevidnyh faktov? Ya sam, svoimy glazamy viydel pechati Arshakidov v Tegerane, ih monety y gemmy, tam chetkie turkskie runy, oni, po-moemu, y stavit vse po svoim mestam, ih nado prosto uviydeti, hotya by dlya togo, chtoby suditi o mehanizme skladyvaisheysya politiky turkov y armyan v III veke.».

Al hristiyandyqtyng «Arandyq dәstýri» Kavkazda ghana emes, sonymen qatar Evropada jәne Tayau Shyghysta kóp zaman qoldanysta bolghany tarihshylargha mәlim. Ol dәstýr әriyne, ózin «arynmyn» dep ataghan jýndi-týrkilik Aryn-Aran elining atauy әueli «armyn», sosyn ejelgi grek tili yqpalymen «Armyan» bolyp ózgergen zamanda, yaghny Armyan últy tolyq qalyptasqan V ghasyrdan bastalghany týsinikti (bir-birin «ara» dep atau armyandarda sol erteden qalghan belgi deu oryndy). Tayau Shyghystaghy kóp elderde qazirge deyin saqtalghan armyan diosporalary sol zamandardan qalyptasa bastaghan deu oryndy.

Demek, qazaqtyng Arghyn taypasy Parfiya patshalyghyn ornatqan danqty dinastiya bolyp tabylady. Sonymen qatar Arghyn-aryn taypasy armyan últymen qatar japon, korey últtarynyng da qalyptasuyna múryndyq bolghanyn kóremiz.    

Bekjan Ádenúly

Abai.kz