شىن مانىندە ەۆرازيا حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ساق، حۋن، جۋندي حالىقتارى جانە ولاردىڭ ۇزىلمەگەن جالعاستى ۇرپاعى كوشپەندى قازاق حالقىدا تىكەلەي ىقپال ەتكەن (ليتۆا، پولشا، ۋكراينا، گرۋزيا، رەسەي تاريحتارىندا «كازاك» جانە «كازاح» اتاۋىمەن قالعان كوشپەلى تايپالار، سوناۋ سيريا-تۇركيا شەكاراسىنداعى «كاساگ پروۆينتسياسى» اتاۋى جانە يران، ارمەنيا، ازاربايجان ايماقتارىنداعى كازاح-كاساح اتاۋلى جەرلەر مەن وزەن اتاۋلارى سوزىمىزگە كۋا). ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قازاق حالقىنىڭ ەۆرازيالىق ۇلتتاردىڭ قالىپتاسۋىنداعى تاريحي ورنىن انىقتاۋ قاجەتتىگى» جايىن ءسوز ەتۋى، ول كىسىنىڭ شىن مانىندە سونداي تاريحي اقيقاتتىڭ بار ەكەنىن تۇسىنگەن كەمەڭگەرلىگىن اڭعارتادى. سول ەۆرازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى كونە ۇلتتاردىڭ بىرەگەيى دەپ تانىلاتىن ارميان حالقىنىڭ دا قالىپتاسۋى ەجەلگى ارىس-اري ەلىنىڭ زاكاۆكازەدەگى توبى مەن كەيىنگى جۇندىلەردىڭ ارىن تايپاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن تاريحي دەرەكتەر ايقىندايدى.

ارميانداردا وزدەرىن ەجەلگى اريلەر ۇرپاعىمىز دەگەن تۇسىنىكتەرى بارى ءمالىم. وسى جايتتى دۇرىس ءتۇسىنۋ ءۇشىن اۋەلى ب.د.د. ءىV-ءىىى مىڭجىلدىقتاردا ءومىر سۇرگەن «اري تايپاسى» جايىنا ازداپ توقتالا كەتەيىك:

ەڭ ەجەلگى «ۇندىلىك ريگۆەدا» مەن «يراندىق اۆەستا» جازبالارى «اري» اتاۋى جەرگىلىكتى ۇلتتار تىلىندە العاشقىدا «باسقىنشى»، «بوتەن» دەگەن ماعىنا بەرگەنىن، كەيىن «قوجايىن»، «بيلەۋشى» دەگەن ماعىناعا يە بولعانىن كورسەتكەن. ال ب.د.د. ءىى مىڭجىلدىقتا ترويا ايماعى مەن ەجەلگى گرەكتەردە سوعىس قۇدايى ارەس دەپ اتالعانىن، گرەك اڭىزدارىنان ارەس وتانى فينيكيا، ياعني ەجەلگى شۋمەر ايماعى ەكەنىن كورەمىز. وسى دەرەك ارەس پەن شۋمەر بايلانىستى ەكەنىن بايقاتادى. اتاقتى «شۋمەر جازۋىنداعى» كوپ سوزدەردىڭ قازاق سوزدەرىمەن ۇقساس ءارى ماعىنالاس ەكەنىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ازيا» كىتابىندا ايقىن دالەلدەرمەن كورسەتتى. گرەك اڭىزدارى ارەستى «الىپ دەنەلى، قۋاتتى ەركەك» رەتىندە سۋرەتتەيدى، ال «ارىس» دەگەن قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا تاپ سولاي، «الىپ دەنەلى، قۋاتتى جىگىت» دەگەنگە سايادى. «اريستوكرات» دەگەن ءسوز الەمدىك تىلدەرگە ەجەلگى گرەك تىلىنەن ەندى، ونىڭ ماعىناسى – «تەكتى، بيلەۋشى اۋلەتتەن شىققان مىرزا». وسى ءسوزدىڭ «اريس» دەگەن ءتۇبىرى – «تەكتى بيلەۋشى اۋلەت» اتاۋى اريس بولعانىن كورسەتەدى. ونىڭ ماعىناسىنىڭ ءۇندى-يراندىق ەتنوستارداعى «اري» ءسوزىنىڭ «بيلەۋشى مىرزا» دەگەن ماعىناسىمەن بىردەي بولۋى، اريس پەن اري ءبىر تايپا ەل ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى. ال  اتاقتى «شۋمەر جازباسى» سول اري-اريس ەلىنىڭ ءوز ءتىلى تۇركىلىك ەكەنىن دالەلدەيدى. ونىڭ ۇستىنە «اري» تايپاسى كوشپەلىلەر بولعانىن عالىمدار مويىندايدى، ال جوعارىدا اتالعان ءۇندى-يراندىق ەجەلگى جازبالار ولاردىڭ وتانى «قاتتى ايازدى قىسى بار» سولتۇستىك ايماقتا ورنالاسقانىن كورسەتكەن. وسى دەرەكتەر «اريلىقتاردىڭ» وزگە ايماقتان بارعان «باسقىنشى ەل» ەكەنىن ايعاقتايدى. ال «قاتتى ايازدى قىسى» بار ولكەنى قازىرگى قازاق دالاسى مەن التاي ايماعى جانە قازىرگى ماڭعوليا دالاسى دەپ جورامالداعان ورىندى. سوندىقتان اري تايپاسىنىڭ ءوز اتاۋىن ارىس دەپ تانىعانىمىز جانە ولاردى ءبىزدىڭ ايماقتان شىققان «ەڭ ەجەلگى تۇركىتىلدىلەر» دەگەنىمىز ءجون. وڭتۇستىك قازاقستانداعى وزەننىڭ ارىس دەپ اتالاتىنىن دا ەسكە سالايىق. قازاق حالقى شەجىرەلەرى ارعى تەگىمىزدى بەكارىس، جانارىس، اقارىس دەگەن ءۇش ارىستان تاراتاتىنى دا بەلگىلى فاكت.

ەجەلگى ارىس-اري ەلى شىققان ايماقتاردا ب.د.د. 1-ءشى  مىڭجىلدىقتا ساق-سكيف، قۇڭ-حۋن، ءجۇندى-جۋندي دەگەن ءۇش حالىق وتىرعانىن كورەمىز. ب.د.د. 1-ءشى  مىڭجىلدىقتا ورتالىق قىتايدىڭ قالىڭ ورماندار قاپتاعان تاۋلى ايماقتارىن «قىزىل شاشتى، كوك كوزدى جۋنديلەر» مەكەندەگەنى، ولاردىڭ سولتۇستىگىندەگى «قۇرعاق دالادا» حۋن ەلى وتىرعانىن قىتاي جازبالارى كورسەتكەن («قۇرعاق دالا» قازىرگى ماڭعوليا دالاسى). كۇن كوزى تۇسە بەرمەيتىن قالىڭ ورمانداردا ءومىر سۇرگەندىكتەن «كوزدەرى كوك، شاشتارى قىزىل» بولىپ قالىپتاسقان «جۇندەس تاۋ» حالقىن «ءجۇندى» دەپ اتاعان «قۇرعاق دالا» حالقى بولسا، ءوز كەزەگىندە، كۇن كوزى مەن دالا جەلى ءوڭىن «قوڭىر» ەتىپ قاقتاعان دالا حالقىن «حوڭىر» دەپ اتاعان تاۋلىق «ءجۇندى-جۋندي» ەلى بولعان. ياعني، تاۋلىق جانە دالالىق بولىپ كورشىلەس وتىرعان ارىس-اريلەر ءوز ايماقتارىنىڭ كليماتىنا بايلانىستى قالىپتاسقان ءتۇر-تۇستەرىنە  قاراي ءبىر-بىرىنە «حوڭىر» (حۋن) جانە «ءجۇندى» (جۋندي) دەگەن اتاۋ بەرگەن.

سونىمەن، ارىس تايپاسىنىڭ تارباعاتايدىڭ شىعىسىندا وتىرعاندارى كەيىن قۇڭ-حۋن مەن ءجۇندى-جۋندي دەگەن ەكى حالىق بولىپ قالىپتاسسا، تارباعاتايدىڭ باتىسىندا، قازىرگى رەسەي-قازاقستان دالاسى مەن ورتا ازيادا قالعاندارى ساق-سكيف دەگەن حالىق بولىپ قالىپتاسقان. گەرودوت ساق-سكيف حالقى ارەسكە سىيىناتىنىن، ولار ادامدى قۇرباندىققا شالاتىن «ەرەكشە قىلىشىن» بيىك جەرگە قويىپ تابىناتىندارىن جازادى. قازاق حالقى قىلىشتىڭ ەڭ مىقتىسىن «الداسپان» دەپ اتايدى، ونىڭ «الدى اسپان» دەگەن ماعىناسى اتاۋدىڭ سول ساق-سكيفتەردىڭ «ەرەكشە قىلىش» زامانىنان قالىپتاسقانىن بايقاتادى («اسپان قۇدايى قۇرباندىعىمىزدى قاسيەتتى قىلىش ارقىلى الادى» دەپ سەنگەن ساق-سكيفتەر، ول قىلىشتى «الدى اسپان» دەپ اتاعانىن كورەمىز، بۇل دەرەك قازاق ءتىلى مەن ساق-سكيف ءتىلىنىڭ تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايعاقتايدى). لۋكيان ساموساتسكيدىڭ (120-190 جج. ب.د.د.) «توكساريس جانە دوستىق» ەڭبەگىندەگى سكيفتىڭ توكساريس دەگەن ەسىمى، گەرودوت پەن سترابون «جەتى ۇلى عالىمنىڭ ءبىرى» دەپ تانىعان سكيف اناكاريس (620-555 جج. ب.د.د.) ەسىمى دە ساق-سكيف حالقى مەن ەجەلگى اري-ارىستار بايلانىسىن بايقاتادى: «توكساريس» – «توعىز-ارىس»، «اناكاريس» – «انىق-ارىس». وسى دەرەكتەر مەن ارەسكە سىيىنۋ، ياعني ارعى باباسىنا سىيىنۋ ءداستۇرى ساق-سكيف حالقى ەجەلگى ارىس تايپاسى ۇرپاقتارى ەكەنىن اڭعارتادى.

دەمەك قۇڭ – حۋن، ساق – سكيف، ءجۇندى – جۋندي  دەپ تانىلاتىن ءۇش حالىق – ەجەلگى ارىس-اري تايپاسىنىڭ ۇرپاقتارى.

ەجەلگى ارىس-اري ەلىنىڭ زاكاۆكازە مەن قارا تەڭىز ماڭىنا ورنىققاندارى وزىندىك ارىس اتاۋىمەن كەيىنگە دەيىن ءومىر ءسۇردى. زاكاۆكازە مەن قارا تەڭىز ماڭىنداعى ارىس تايپاسى ب.د.د. ءىى-ب.ز. ءىV عاسىرلار ارالىعىنداعى ريمدىك دەرەكتەردە «اورس» اتاۋىمەن كەزدەسەدى. تاريحشىلاردا «اورس» تايپاسىن سكيف حالقىنان دەپ تانۋ ورنىققان، كەي تاريحشىلار ولاردى سارماتتار قۇرامىندا بولعان دەپ بىلەدى. ونىڭ سەبەبى، ساق-سكيف حالقىنىڭ البان مەن سىبان تايپالارىنىڭ ب.د.د. عاسىرلاردا زاكاۆكازەگە، يازىگ (ۇزىك) پەن سيراق تايپالارىنىڭ قازىرگى رەسەيلىك دالالارعا بارىپ قونىستانۋىندا ەدى. ياعني، اتالعان ايماقتاردا ەجەلدەن وتىرعان ارىس-اورس اتاۋلى ەلدى ول جەرلەرگە كەيىن بارعان ساق-سكيفتىك نەمەسە سارماتتىق تايپالاردىڭ ءبىرى دەپ ءتۇسىنۋ ورىن العان.

ارىس اتاۋىن «اورس» ەتكەن ريمدىك ءتىل. ولاردىڭ زاكاۆكازەدەگىلەرى كەيىنگى ارميان ۇلتىنىڭ نەگىزى بولعان. ارميانداردىڭ حريستياندىققا دەيىن ارەسكە تابىنعانى جايلى ارمەنيا تاريحىنداعى ناقتى دەرەكتەر جانە ارميانداردىڭ «اريتسى ۇرپاعىمىز» دەگەن تۇسىنىكتەرى سوزىمىزگە كۋا. قازىرگى اراكس وزەنى اتاۋى اۋەلدە «ارىس» بولعان دەۋدە ورىندى. ارميانداردى بيلەگەن ارانشاك اۋلەتى ەجەلگى پارفيانى بيلەگەن ارشاك-ارشاكيدى ديناستياسىنىڭ ءبىر تارماعى ەكەنى تاريحشىلارعا ءمالىم. ولاردىڭ انىق قايدان شىققانىن جانە كىمدەر ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعان ءجۇندى (جۋندي) ەلى تاريحىنا كوز جۇگىرتەلىك.

ب.د.د. III عاسىردا ورتالىق قىتايدىڭ تاۋلارىن مەكەندەگەن ءجۇندى (جۋندي) حالقىن جاڭادان قالىپتاسا باستاعان قىتاي يمپەرياسى ويسىراتا جەڭدى. جەڭىلگەن جۇندىلەر بىرنەشە بولىككە ىدىراپ كەتكەنىن، ولاردىڭ ءبىر توبى شىعىستاعى حۋ حالقىنا بارىپ قوسىلعانىن («حۋ» ەلى ماڭعول، كورەي، جاپونداردىڭ ارعى اتالارى), جۇندىلەردىڭ ەكىنشى ۇلكەن توبى باتىسقا ىعىسىپ كوشكەنىن قىتاي جازبالارى باياندايدى (شىڭجانداعى يۋەچجي-وشاق تايپاسى نەمەسە كەيىنگى تاۋلىق يۋسيۋن-ءۇيسۇن ەلىدە سول ءجۇندى حالقىنىڭ ءبىر تارماعى). جۇندىلەردىڭ سولتۇستىك دالاداعى قۇڭ-قوڭىر (حۋن) ەلىنە بارعان تايپالارى «دينلين» (دەلە-تەلە) دەگەن ورتاق اتاۋمەن بەلگىلى. جۇندىلەردىڭ ارىن تايپاسى باستاعان ءبىر توبى امۋر ايماعىنداعى وزەن بويىنا ورنىققانىن، ولاردىڭ قۇڭ (حۋن) حالقىنا ارىنقۇڭ اتاۋىمەن سىڭگەنىن، كەيىن اتاۋلارى ارقۇڭ بولىپ قىسقارعانىن جانە ولار بويىندا وتىرعان وزەن ارقۇڭ (ارگۋن) دەپ اتالىپ كەتكەنىن «ەجەلگى ءجۇندى حالقى» جايلى ماقالادا ايتىپ وتكەنبىز (امۋر ايماعىنداعى ارگۋن وزەنى). جۇندىلەردىڭ باتىسقا ىعىسقاندارى ب.د.د. III عاسىردا ورتالىق ازيانى باسىپ العانىن ەجەلگى گرەك دەرەكتەرى بايقاتادى. جۇندىلەر ورتا ازيادان كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن سارماتتاردىڭ سول عاسىردا سولتۇستىك كاۆكاز بەن قازىرگى رەسەيلىك دالانى باسىپ العانىندا سول ريمدىك جازبالاردان كورەمىز. لەۆ گۋميلەۆ قىتايلاردىڭ جۇندىلەردى ويسىراتا جەڭگەن تاريحىن بايانداي وتىرىپ بىلاي دەيدى: «قىتايلىقتاردىڭ ورتالىقتاندىرىلعان كۇشى باتىر جۋنداردى جەڭىپ شىقتى. بەس عاسىرلىق سوعىس ناتيجەسىندە جۋندار ەكىگە ءبولىندى: نەگىزگىلەرى باتىسقا تاۋ وزەنى كۋكۋنورعا ىعىستىرىلدى، ال باسقاسى - شىعىسقا، حينگان تاۋىنا كەتىپ، قىتايلارعا دەگەن وشپەندىلىكپەن شىعىس حۋ تايپالارىنا ءسىڭىپ كەتتى. ءدال وسى كەزدە ۇلى دالانىڭ باتىس بولىگىندەگى حالىق بەلسەندى تاريحي ومىرىنە ورالىپ، ولارعا قايتا جان ءبىتتى. ب.د.د. 250 ج. پارفياندىقتار يران ازاتتىق قوزعالىسىن باسقارىپ، ميديادان ماكەدونيان باسقىنشىلارىن قۋىپ شىقتى، ال ولارعا تۋىس سارماتتار سكيفيانى، ياعني قارا تەڭىز ماڭىنداعى دالانى باسىپ الدى. ب.د.د. ءىىى ع. وسى دالا حالىقتارى قانداي دا ءبىر قۋاتتى كۇش ارقىلى قوزعالىسقا كەلگەندەي بولدى.». وسى سوزدەرى، ورتالىق قىتايدان باتىسقا ىعىسىپ كەتكەن جۇندىلەردىڭ پارفيا پاتشالىعىنىڭ پايدا بولۋى مەن سارماتتاردىڭ ورتا ازيادان بارىپ رەسەيلىك دالانى جاۋلاپ الۋىنا نەگىزگى سەبەپكەر ەكەنىن لەۆ گۋميلەۆتىڭ ىشتەي تۇسىنگەنىن بايقاتادى (يمپەريا ساياساتى وعان شىندىقتى تولىق ايتقىزباعانى تۇسىنىكتى).

سونىمەن ب.د.د. ءىىى عاسىردا ورتا ازياعا كەلگەن ءجۇندى حالقى پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان. پاتشالىقتىڭ پارفيا دەپ اتالۋى قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىنىڭ «پارفيە» دەگەن ەجەلگى اتاۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. يراندىقتار ەجەلدەن قازىرگى تۇركىمەنستان ايماعىن «ارعى جاق» دەگەن ماعىناداعى «پارفيە» اتاۋىمەن اتاعان (پارفيا پاتشالىعى ورناماي تۇرىپ). جۇندىلەر يراندىقتار جەرىنە سول پارفيە ايماعىنان بارىپ كىرگەن، سول سەبەپتەن جۇندىلەر پاتشالىعى «پارفيا پاتشالىعى» بولىپ تاريحقا ەنگەن. جۇندىلەر اسكەرى قۇرامىندا ساق حالقىنىڭ البان مەن سىبان تايپالارىدا بولعانىن تاريحي دەرەكتەر بايقاتادى. گەرودوت يراندىقتار دالا حالقىن «ساك» دەپ، ال گرەك حالقى «سكيف» دەپ اتايتىنىن كورسەتكەن. وسى سەبەپتەن يراندىقتار ساق حالقىنىڭ البان مەن سىبان تايپالارىن «ساكالبان» مەن «ساقسىبان» دەپ اتاپ كەتكەن. سىبان تايپاسىنىڭ جۇندىلەر اسكەرى قۇرامىندا ب.د.د. ءىىى عاسىردا زاكاۆكازەگە بارىپ ورنىققاندارى ازاربايجاندار قۇرامىنداعى كوشپەندى «شاحسەۆان» تايپاسى مەن گرۋزين حالقى قۇرامىنا سىڭە باستاعان سۆان ۇلتى، ارمەنياداعى سۆان كولىدە سىبان تايپاسىمەن بايلانىستى. جۇندىلەر اسكەرى قۇرامىندا ب.د.د. ءىىى عاسىردا زاكاۆكازە بارىپ ورنىققان البان تايپاسى سەبەپتى زاكاۆكازە ءى عاسىر مەن V عاسىر ارالىعىندا تاريحقا «كاۆكاز البانياسى» دەگەن اتاۋمەن ەنگەن، سونىمەن قاتار XI عاسىرعا دەيىن قىرىمدا ارىس (ۋرۋس) ەلىمەن ارالاس «ساكالبان» (اراب دەرەكتەرىندە «ساكالبا») دەپ اتالعان تايپا-ەل بولعانى انىق.

سونىمەن ساق حالقىنىڭ البان مەن سىبان تايپالارىن «ساكالبان» (ساكالبا) مەن «ساكسىبان» (شاحسەۆان) دەپ اتاعان يراندىقتار پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان ارىن تايپاسىندا "ارىنشاك" نەمەسە "ارشاك" دەپ اتاپ كەتكەنىن كورەمىز. ال ولاردىڭ زاكاۆكازەدەگى توبى «اررانشاح» اۋلەتى دەپ اتالادى جانە ارميانداردىڭ ەجەلگى بيلەۋشىلەرى بولىپ تابىلادى. قىتاي جازباسى پارفيا پاتشالىعىن «انسي» دەپ كورسەتەدى، ونىڭ سەبەبى قىتايدا «ر» دىبىسى جوقتىعىنان دەۋ ورىندى. ياعني، گرەك-يراندىقتار «ارانساق» دەپ تانىعان بيلەۋشىلەردى قىتايلار «انسي» دەپ كورسەتەدى. جاپوندار قۇرامىندا ساقتالعان جانە ءوز تىلدەرىن جوعالتقان «جۇندەس اين حالقىدا» سول ەجەلگى جۇندىلەردىڭ شىعىستاعى حۋ ەلىنە بارىپ قوسىلعاندارىنىڭ ءبىر بولىگى دەۋ ورىندى (ولاردىڭ ارىن اتاۋى «ر» دىبىسى جوق قىتايلار ىقپالىمەن «اين» بولىپ قالىپتاسقان). شىعىس حۋ حالقى جۇندىلەر زامانىندا قازىرگى مانجۋريادا وتىرعانى، سول جەردەن شىققان كوگۋريو دەگەن بەس تايپا وداعى II عاسىردا قازىرگى كورەيا تۇبەگىن جاۋلاپ بارعانى، سول تايپانىڭ كەيىنگى «كوريو» اتاۋىمەن كورەيا ۇلتى قالىپتاسقانى بەلگىلى. «كوگۋريو» اتاۋى اۋەلدە «حۋارە» بولعان دەۋ ورىندى (تولىق اتالۋى «حۋارىن»). قىتاي جازباسى جۇندىلەردىڭ ءبىر توبى شىعىس حۋ حالقىنا بارىپ قوسىلدى دەيدى، پارفيانى بيلەگەن ارىن تايپاسى ەكەنىن جانە قازاقتىڭ ارعىن تايپاسىدا سول جۇندىلىك بيلەۋشى تايپادان قالىپتاسقانىن كورەمىز. دەمەك، جۇندىلىك ارىن تايپاسى شىعىس حۋ ەلىنىڭدە بيلىگىن ءوز قولىنا العانى جانە سول سەبەپتەن ولاردىڭ «حۋارە» دەپ اتالۋى زاڭدىلىق. «حۋارىن» اتاۋىنىڭ «حۋارە» نەمەسە «كوگۋريو» بولىپ وزگەرىپ اتالۋى حۋ حالقى ءتىلى ىقپالى ەكەنى تۇسىنىكتى. دەمەك كورەيا حالقى دا جۇندىلىك داڭقتى ارىن-ارعىن تايپاسى ىقپالىمەن قالىپتاسقان دەۋ ورىندى. كورەي مەن جاپون تىلدەرىندەگى «قازاقى سوزدەردە» ەجەلدە شىعىس حۋ حالقىنا بارىپ قوسىلعان سول جۇندىلەردەن قالعان ەستەلىك بەلگىلەر. وسى كورسەتىلگەن دەرەكتەر پارفيا پاتشالىعىن نەمەسە انسي پاتشالىعىن ورناتقان ارىن اتاۋلى بيلەۋشى ديناستيا ەكەنىن ايعاقتايدى. وسى «ارىن» ءسوزى قازاق تىلىندە «ارىندى، ەكپىندى» دەگەن ماعىنا بەرەدى (ورىسشا «ناپوريستىي»، «سۆەرح اكتيۆنىي»).

ب.د.د. II عاسىردا ورتا ازيانى شىڭجاننان كەلگەن يۋەچجي-وشاق ەلى باسىپ الدى. ولار مەن پارفيا پاتشالىعىن بيلەگەن ارشاك ديناستياسى اراسىنداعى سوعىستاردى گرەك جازبالارى باياندايدى. اۋەلدە شىڭجاندا وتىرعان يۋەچجي-وشاق تايپاسىن ب.د.د. III عاسىردا قۇڭ-حۋن توبى باسىپ العانىن، وندا كىشىگىرىم يۋسۋن-ءۇيسۇن كنيازدىگى ورناعانىن جانە ولاردىڭ ب.د.د. II عاسىردا قىتاي يمپەرياسى قولداۋىمەن ورتا ازيانى جاۋلاپ الىپ ءۇيسۇن پاتشالىعىن ورناتقانىن الدىڭعى ماقالالاردا ايتقانبىز. وسىلايشا پارفيا-ارشاك پاتشالىعى ورتا ازيادان ىعىسىپ، ءوز قاراماعىندا تەك قازىرگى يران ايماعى مەن زاكاۆكازەنى ساقتاپ قالدى. سول زاماننان باستاپ پارفيا-ارشاك پاتشالىعىنىڭ نەگىزگى حالقى يراندىقتار بولىپ، ول حالىقتىڭدا اتاۋى «پارسى» بولىپ قالىپتاسۋىن باستادى (پارفيا اتاۋى مەملەكەتتىڭ نەگىزگى حالقىنىڭ «پارسى» دەپ اتالا باستاۋىنا جول اشتى).

كاۆكاز البانياسىندا بيلىك ارران توبىندا بولعانىن تاريحشىلار اتاپ وتەدى. وسى وزدەرىن ارىنساق-اررانشاح دەپ تانىعان بيلەۋشىلەر زاكاۆكازەنى IV عاسىرعا دەيىن انىق بيلەدى. سوسىن IV عاسىردا زاكاۆكازەنى ءبىزدىڭ دالادان بارعان ساۆير-جۋجاندار باسىپ الدى. سول سەبەپتەن ارىنساق-اررانشاح ديناستياسى وزدەرىنە باعىنىشتى حالىقتى باستاپ كىشى كاۆكاز تاۋىنا كوشكەنىن كورەمىز (قازىرگى ارمەنيا ايماعىنا). ول زامان پارفيا پاتشالىعى جويىلىپ، ونىڭ كوپ جەرىنە ەجەلگى گرەكتەر كەلىپ قونىستانعان كەز. ول گرەكتەر «ەجەلگى گرەك» تىلىندە سويلەيتىندەر، كەيىن ولار مەن يرانداردىڭ تىعىز ارالاسۋىنان «ورتا گرەك» ءتىلى قالىپتاسقانى جانە وسى «ورتا گرەك» ءتىلى ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ رەسمي ءتىلى بولعانى ءمالىم (قازىرگى گرەك ءتىلى «جاڭا گرەك» ءتىلى دەپ اتالادى). ارران حالقى جايلى دەرەكتەر ارميان حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا تۇركىتىلدى تايپالار قاتىسقانىن كورسەتەدى. ولاردىڭ قازىرگى ارميان حالقى بولىپ تولىق قالىپتاسۋى III عاسىردا «ەجەلگى گرەك ءتىلدى» حريستيان ءدىنىن قابىلداۋلارى مەن زاكاۆكازەدەگى بيلىكتى IV عاسىردا ساۆير-جۋجاندار تارتىپ الۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ارمەنيا تاريحىندا ەلدىڭ IV عاسىردا دۆين قالاسىنا كوشۋىن ەكولوگيامەن بايلانىستىرادى، دۇرىسى ولاردى تاۋلى ايماققا جاڭا كەلگەن جۋجاندار ىعىستىرعان دەۋ. سول عاسىرلارعا دەيىنگى ارميان پاتشالارى مەن تاريحشىلارى ەسىمدەرىندە تۇركىلىك بەلگىلەر ساقتالعان جانە ولاردا كەيىنگى ارميان تەكتەرىنە ءتان "يان" تىركەستەرى كەزدەسپەيدى. ارميان حالقىنىڭ اۋەلگى ءتىلى تۇركىلىك بولعان دەيمىز. ولاردى تۇركىتىلدىلەرگە بوتەن جانە جاۋ ەتكەن، «ەجەلگى گرەك» تىلىندە قابىلداعان حريستيان دىندەرى (ول ءتىل V عاسىرعا دەيىن بولعانىن جوعارىدا كورسەتتىك). وسى ءدىن اياسىندا ولاردىڭ تىلدەرى تۇبەگەيلى وزگەرگەنى جانە وندا كوپتەگەن ەجەلگىگرەك سوزدەرى ورنىققانى تۇسىنىكتى، وسىلايشا «اراندىق حريستياندىق» دەگەن وزىندىك حريستياندىق ءداستۇر قالىپتاسقان. عالىمداردىڭ ارميانداردىڭ ەڭ ەسكى حريستياندىق جازبالارى «قىپشاق ءتىلدى» ەكەنىن مويىنداۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ اۋەلدە تۇركىتىلدى بولعانىنا جەتكىلىكتى دالەل. ول جازبالار ارميانداردى حريستياندىققا كىرگىزۋ ءۇشىن «ەسكى ارميان» تىلىندە نەمەسە «ءجۇندى-تۇركىلىك تىلدە» جازىلعانى تۇسىنىكتى. ارينە، حريستياندىق كۇش العاننان كەيىن ەجەلگى گرەك ءتىلى «شىركەۋ ءتىلى» بولىپ ورنىقتى، سوندىقتان ارميانداردىڭ ءتول ءتىلى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراپ، نەگىزى ەجەلگى گرەك سوزدەرى بولعان قازىرگى ارميان ءتىلى قالىپتاستى، الايدا ارميان تىلىندە تۇركىلىك سوزدەردىڭ ءالى دە كوپتىگىنە كۇمان جوق.

ارميان حالقىنىڭ ارعى ءتۇبى تۇركىلىك ەكەنىن رەسەي عالىمى مۋراد ادجي زەرتەۋلەرى دە راستايدى. ول «دىحانيە ارماگەددونا» دەگەن ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ۆ چاستي ارميان (ۆ نەمالوي چاستي!) درەملەت تا جە گەنەتيچەسكايا پاميات، تا جە كروۆ، چتو ۆ ناس. سكاجەم، منە بىلي ليۋبوپىتنى نابليۋدەنيا ۋكراينسكوگو ۆوستوكوۆەدا، اكادەميكا ا.ە. كرىمسكوگو، پوچتي ۆەك نازاد وتمەتيۆشەگو سحودستۆو «ستاروگو» ارميانسكوگو يازىكا س يازىكوم كرىمسكيح تاتار. اكادەميك ۋپومينال ترۋدى درۋگيح ۋچەنىح (جانا دەني ي تادەۋشا كوۆالەۆسكوگو), سراۆنيۆشيح «ستارىي» ارميانسكي يازىك س يازىكوم «Codex Cumanicus». رازۆە نە ينتەرەسنا رابوتا نىنە زلراۆستۆۋيۋششەگو الەكساندرا گاركاۆتسا، وپۋبليكوۆاۆشەگو تەكستى «ستارىح» ارميانسكيح موليتۆ؟ وني نا تيۋركسكوم يازىكە، پوەتومۋ اۆتور نازۆال سۆوي ترۋد «كيپچاكسكيم پيسمەننىم ناسلەديەم». … بەزۋكوريزنەننايا رابوتا، ەسلي بى نە ناپەرەد زاداننىە كوممەنتاري ك نەي. ي ۆ ساموي ارمەني ەست درەۆنيە كنيگي، ناپيساننىە ارميانسكوي گرافيكوي، نو پو-تيۋركسكي. پوحوجە، نە سيريسكي، ا ۆسە-تاكي تيۋركسكي يازىك بىل ۋ ارميان، راز نا نەم پيسالي موليتۆى ۆ راننەي ارمەني. ناپومنيۋ ي تو، چتو تساريامي ارمەني ياۆلياليس تيۋركي يز رودا ارشاكيدوۆ. ەدۆا لي نە ۆسە زناتنىە ارميانسكيە رودى يمەلي تيۋركسكيە كورني، چتو وتمەچەنو ۆ رودوسلوۆنىح. ا پوسموتريتە نا توپونيميكۋ سەگودنياشنەي ارمەني، نا وبيليە تيۋركسكيح سلوۆ ۆ ەە يازىكە. ۆسيۋدۋ ودنو… كاك جە موجنو پروحوديت ميمو ەتيح وچەۆيدنىح فاكتوۆ؟ يا سام، سۆويمي گلازامي ۆيدەل پەچات ارشاكيدوۆ ۆ تەگەرانە، يح مونەتى ي گەممى، تام چەتكيە تيۋركسكيە رۋنى، وني، پو-موەمۋ، ي ستاۆيت ۆسە پو سۆويم مەستام، يح نادو پروستو ۋۆيدەت، حوتيا بى دليا توگو، چتوبى سۋديت و مەحانيزمە سكلادىۆايۋششەيسيا پوليتيكي تيۋركوۆ ي ارميان ۆ III ۆەكە.».

ال حريستياندىقتىڭ «اراندىق ءداستۇرى» كاۆكازدا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەۆروپادا جانە تاياۋ شىعىستا كوپ زامان قولدانىستا بولعانى تاريحشىلارعا ءمالىم. ول ءداستۇر ارينە، ءوزىن «ارىنمىن» دەپ اتاعان ءجۇندى-تۇركىلىك ارىن-اران ەلىنىڭ اتاۋى اۋەلى «ارمىن»، سوسىن ەجەلگى گرەك ءتىلى ىقپالىمەن «ارميان» بولىپ وزگەرگەن زاماندا، ياعني ارميان ۇلتى تولىق قالىپتاسقان V عاسىردان باستالعانى تۇسىنىكتى ء(بىر-ءبىرىن «ارا» دەپ اتاۋ ارميانداردا سول ەرتەدەن قالعان بەلگى دەۋ ورىندى). تاياۋ شىعىستاعى كوپ ەلدەردە قازىرگە دەيىن ساقتالعان ارميان ديوسپورالارى سول زامانداردان قالىپتاسا باستاعان دەۋ ورىندى.

دەمەك، قازاقتىڭ ارعىن تايپاسى پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان داڭقتى ديناستيا بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار ارعىن-ارىن تايپاسى ارميان ۇلتىمەن قاتار جاپون، كورەي ۇلتتارىنىڭ دا قالىپتاسۋىنا مۇرىندىق بولعانىن كورەمىز.    

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz