«Elu jylda el, qyryq jylda qazan jana» dep dana halqymyz aitqanday, uaqyt óte kele, bәrining әiteuir bir ózgeriske úshyrap, jana sapagha kóshui zandylyq. Bir qarasan, jaratylysta qatyp qalghan eshtene de joq siyaqty. Tipti últ ta, últtyq tanym-týsinik te, últ ómir sýrip otyrghan qoghamdyq qatynas ta, últtyq til de, onyng ishki zandylyqtary da birtindep ózgere beredi.

Búryn dúrys dep qabyldaghan ereje-qaghidalarymyzgha qazirgi zaman úrpaqtary syn kózimen qaraytynynyng ózi de osy damudyng әserinen bolar, al ertengi úrpaq bizding jasaghandarymyzgha týzetu engizui әbden yqtimal. Olay bolsa, qazaq tilining qazirgi emle (orfografiya) erejelerining eskirgeni turaly týrli baspasózder men әdebiyetterde әlsin-әlsin aitylyp jýrgen syn-eskertpelerde jan bar siyaqty.

Alayda otyz jylday aitylyp-jazylsa da, sauatty  jazamyn degen әrkimge asa qajetti emle erejelerimizge jәne soghan sýienip jasalatyn emle sózdigimizge qayta bir qaraugha qolymyz tiyer emes. Mәselen, óndelip, tolyqtyrylyp ýshinshi ret 1988 jyly shyqqan «Qazaq tilining orfografiyalyq sózdigi» azdaghan ózgerister men 2001, 2005 jyldary, sodan keyin 2007 jyly qayta jaryq kórdi, odan beri de birneshe sózdik jaryq kórgeni belgili.

Orfografiyalyq sózdik avtorlarynyng úshan-teniz enbekterin joqqa shygharyp, synap-mineyik dep otyrghan joqpyz. Barlyq mәsele – emle erejelerin qayta qarauda jatyr. Sebebi 1983 jylghy «Qazaq tili orfografiyasynyng negizgi erejelerine» týzetu engizetin uaqyt jetti. Oghan sebep – zaman, qoghamdyq-sayasy jaghday, qoghamdyq qatynas onda ómir sýrip jatqan adamdardyng tanym-týsinigi, jalpy halyqtyng sauattylyghy ózgerdi, onyng ýstine latyn qarpine óteyin dep jatyrmyz.

Sauatty adamdargha «Nege myna jerde bylay, ana jerde olay?» degen oy kele bastady. Sondyqtan da óz uaqytynda ózindik qyzmetin tolyq atqarghan emle erejelerimizge janasha talghammen qaraytyn kez kelgen siyaqty.

Emle erejelerimiz ben emle sózdikterimizdegi barlyq olqy tústardy terip, týgendep jatpay-aq, eki ne odan da kóp týbirlerden túratyn kýrdeli sózderding keybireulerining birigip, endi bireulerining bólek jazyluy turaly mәseleni ghana sóz etsek jeter. Bizde әli kýnge sheyin dauly mәselelerding biri osy bop túr.

Mәselen, «Eki sózding tirkesui arqyly jasalghan kisi, ru, taypa, jer-su, an-qús, jan-januar, qúrt-qúmyrsqa, ósimdik ataulary men әr aluan ghylymi, sayasiy-әleumettik terminder birigip jazylady» degen erejemiz bola túra, emlelik sózdikterimizde sonday sózderding jәne olargha týr-túrpaty onsha kelinkiremeytin, biraq biriktirip jazudy kerek etetin týrli tirkesterding jazyluynda ala-qúlalyq jeterlik.

Songhy aitqanymyzgha dәlel ýshin, orfografiyalyq sózdikterden biraz mysal keltireyik.

Aq ay  – aqqútan, kókqútan; at arba – qolarba; әr aluan  – biraluan; kóz aldau  – kózboyau; kóz kórmes – kózkórgen; kók doly – kókayyl; kók mi  – kókbet; kók tayghaq  – kókmúzdaq; kónil jyqpas – kórseqyzar; tas  jol – temirjol; qyzyl kóz  – saryauyz ; tas keren– tasbauyr t.b.

Mine, osynday eki týbirding tirkesuinen jasalghan kýrdeli ataulardyng sózdikterde bireulerining bólek, bireulerining birge jazylatynynan ba eken, jazarman qauym keyde emle erejelerimizge de, emle sózdigimizge de asa mәn bermey (qate bolsa da, emle erejesi men sózdigine moyynsynugha barshamyz mindettimiz), sózdikterde birge jazylady dep berilgen sózderding qaysybireulerin «tang qaldyq» dep jazyp, júrtty tanghaldyryp jýr.

Sózdik avtorlary da osynday kýrdeli sózderding bir tobyn bólek, endi bir tobyn birge jazghanda emle erejemizding birine sýienip emes, óz týisikterin (intuisiya) basshylyqqa alyp ketken siyaqty. Búghan ne sebep ekenin týsinbey, biz de oigha qaldyq.

Bir sәti kelgende jogharyda atalghan sózdikti qúrastyrushylardyng mýiizi qaraghayday eng myqtysynan: «aq ang», «qara ang», «qonyr an» degenderdi bólek jazyp, osy sózderge úqsas «aqqútan», kókqútan» siyqty t.b. sózderdi nege birge jazdynyzdar», – dep saual qoyyp edik, myqty mamannyng jauaby mynaday boldy:

«Eger biz ang attaryn bildiretin «aq ang», qara ang», «qonyr an» degenderdi siz kórsetken qús attary sekildi birge jazylady dep bersek, onda olar «qaran», «qonyran» degen etistik bolyp ketedi de, eldi shatastyrady» dep maman túrmaq qarapayym qazaq aitpaytyn uәj aitty.

Mine, qyzyq! Bizding mamanymyz «sózding jeke túrghandaghy naqty leksikalyq maghynasy mynau dep dәl aityp, anyqtap kórsetuge bolmaytynyn bilmeydi eken. Men eger «Bizding jaqta qonyran joq» dep jazsam, ol osy sóilemdegi «qonyran» degendi etistik dep týsine me, sonda?

Demek, әr sózding leksikalyq naqty nemese auyspaly, keltirindi, sintaksistik sharty, frazeologiyalyq baylauly maghynasy erkin sóz tirkesinde, túraqty sóz tirkesinde, sóilem qúramynda ghana naqtylanady. Eger biz sózdikte «qonyran» dep bersek, osy sózding әri ang atauy, әri etistik atauy retinde qoldanylatynyn kórsetip beruimiz kerek. Qalay degenmen, sóz tirkesti kýrdeli sózderding keybireuining birge nemese bólek jazyluyna әiteuir bir qaghida (prinsiyp) kerek qoy!

Jogharyda kórsetilgen erejeni basshylyqqa alayyn desen, ne erkin tirkeske, ne kýrdeli tirkeske jatqyzugha qiyndyq keltiretin birqatar sóz tirkesteri tilimizde tolyp jatyr. Mysaly, kýlli qazaq tili oqulyqtary anyqtauyshtyq qatynastaghy erkin sóz tirkesteri dep qarastyratyn kәri jilik, ortan jilik, asyq jilik, bas sýiek, samay sýiek, kók et degen siyaqty kóptegen sóz tirkesterin medisina uniyversiytetining anatomiya pәni men onyng ghylymynyng mamandary kýrdeli sózder dep úghady da, biriktirip jazudy jón kóredi. Solay etip te jýr. «Kóket» dep jazyp, soljazylghan qalpynda oqidy. Eger biriktirip jazghan kezde eki týbirding týiisken túsynda dybys almasuynyng әserinen,  «kóget»  bolatynyn jәne solay jazyluy kerek ekenin eshkim eskerip jatqan joq.

Endi osyghan nazar audaryp, arnayy zertteu jýrgizgen tilshi-lingvist ghalymdar ne degen eken dep olardyng enbekterin qarap shyqsaq, qazaq tili bilimining negizin qalaushylardyng biri – professor M. Balaqaev ózining «Birikken sózderding sipattamasy» degen enbeginde kýrdeli sózderding sipaty, ereksheligi jәne olardy biriktirip jazu turaly mynaday pikir aitady: «Sózder týidegining birikken, birikpegen tirkes ekenin aiyru ýshin olardy oqshau túrghan kýiinde emes, sóz tirkesinde, sóz qúramynda, basqa sózder qorshauynda qaraudyng paydasy bar. Keyde sóz tirkesteri men birikken sózder tobynyng qúramy birdey boluy da yqtimal: aq sýiek – aqsýiek (oyyn), biz túmsyq – biztúmsyq (zool), segiz ayaq – segizayaq (zool., әn), segiz kóz – segizkóz (dene mýshesi), soqyr teke – soqyrteke (oyyn), aq saqal – aqsaqal (qariya). Osylarday qúramy birdey sózder tobynyng maghynalyq aiyrmashylyghyn bólek, birge jazu arqyly belgileytin bolsaq, sol tәsilding bayandylyghy kontekste dúrys aiqyndalady» (M.B. Balaqaev, Qazaq әdeby tili, Al., 1987 jyl, 2001-2002 bb.).

Ghalymnyng osy pikirin ong kórip, basshylyqqa alsaq, biz qazir bólek jazyp jýrgen birsypyra sózderdi biriktirip jazuymyz kerek eken. Mәselen, «segizkóz (dene mýshesi)» birge jazylatyn bolsa, dәl osy atau siyaqty kәrijilik, asyqjilik, ortanjilik, kó(g)et, bassýiek siyaqty sózderdi de óstip nege birge jazbasqa?! Búlardyng «mayly jilik, synghan jilik, úzyn jilik nemese jasyq et, shandyr et, aryq et t.b.» degendey anyqtauyshtyq qatynastaghy sózderden góri eki sózding tútasuynan tuyndaghan tyng maghynaly atau sóz ekeni aiday aiqyn emes pe?

Óstip, qazirgi uaqytta bólek jazyp jýrgen birtalay sózderdi aldaghy uaqytta birizdilikke salyp, birge jazatyn bolsaq, bizdinshe, olardyng arajigindegi dybystyq ýndesu men almasudy (assemlyasiya) da  eskergen dúrys. Eger solay etsek, olardyng (әriyne, barlyq birikken sózderdin) maghynalyq tútastyghy әldeqayda myqtyraq bolady. Mysaly, «kóket» emes – «kóget», «aqay» emes – «aghay», «kókmi» emes – «kógmiy», «tasjol» emes – «tashshol» t.b.

Al eki sózding birikken arajiginde eki dauysty dybys qatar kelip qalatyn bolsa, aldynghysyn týsirip aitu (jazu) – bizding oiymyzsha tilimizding tabighy bitim-bolmysyna tәn zandylyq.

«Qaraoydy» – «Qaroy», «Qaraobany» – «Qaroba», «Sary aghashty» – «Saraghash», «Sary ózekti» – «Sarózek», «qalaaralyq» – «qalaralyq» etip jazghanymyzdan týk te útylmaymyz. Odan olardyng leksikalyq maghynalaryna esh núqsan kelmeydi әri tilimizding ózine tәn dybys tirkesim zandylyghy, yaghny qazaq sózderinde eki dauysty dybys qatar kelip aitylmaydy degen zandylyq saqtalady. Al olardyng qanday-qanday týbirlerding birigip-kiriguinen jasalghanyn tildi tútynushy jalpy halyqqa biluding týkke de qajeti joq.

Mysaly, «myrza» sózining «әmir+zada» sózderinen, «qarlyghash» sózining «qara+ala+qús» sózderinen, «sóitip» sózining «solay etip» sózderinen, «ólәi» sózining «o, allay» sózderinen, «jomart» sózining «joghary mәrttilik» sózinen t.b. shyqqany sózderding tórkinin (etimologiyasyn) zertteytin tilshi-lingvist ghalymdar ýshin ghana qajet.

Tilimizdegi jeke-jeke óz maghynalary bar sózderding bir-birimen tirkesip, jana úghymgha atau boluy jәne bastapqy túlghalaryn birigu, sosyn kirigu ýderisi (prosess) nәtiyjesinde ózgertip, bastapqy qalpyna mýldem úqsamay ketui – atam zamannan kele jatqan qúbylys. Bәlkim, uaqyt jetip, búl zandylyq ta әdirem qalar ma eken? Mýmkin, bizding qazirgi tilimizde bir әuenmen (ritmikalyq toppen) aitylatyn sózderde de nemese tútas sózding qúramynda da eki dauysty dybys (qalaaralyq, jalpyúltty t.b.) qatar aitylatyn zaman kelgen shyghar! Olay bolsa, tiri tildi barynsha dәl tanbalau (beyneleu) ýshin keyin oilastyrylyp shygharylghan jazba tilimizde atalghan qúbylystyn, yaghny eki dauysty dybystyng qatar kelip beynelenuin biz de eriksizden-eriksiz maqúldaymyz.

Áy, qaydam! Ata-baba tilining osy zandylyghyn (eki dauysty qatar kelmeui) óz qolymyzben túnshyqtyrmasaq, tilimizding ózindik bir ereksheligin aiqyn anghartatyn zandylyq retinde әli kýnge saqtalyp, ómir sýrip kele jatqanyn tildik derekter eriksiz eske salyp, dәleldeydi. Oghan óz ana tilinen alystay bastaghan ózimizding orys tildi qandastarymyz nemese jazba tilding jetegine mýldem erip ketip qapersiz jýrgender ghana qarsy shyghar.

Sonymen, biz qazirgi qazaq tili emlesining tek bir ghana mәselesine oy bólisu maqsatynda azdap toqtaldyq. Oqyrman qauymnyn, әsirese, tilshi (lingvist) ghalymdardyng bizding búl pikirlerimizben kelispeytinderi bolsa, hat kýtemiz.

Beybit Ishan,

Abylay han atyndaghy Halyqaralyq qatynastar jәne әlem tilderi uniyversiytetining Qazaq filologiyasy kafedrasynyng mengerushisi, f.gh.k., dosent.

Abai.kz