«ەلۋ جىلدا ەل، قىرىق جىلدا قازان جاڭا» دەپ دانا حالقىمىز ايتقانداي، ۋاقىت وتە كەلە، ءبارىنىڭ ايتەۋىر ءبىر وزگەرىسكە ۇشىراپ، جاڭا ساپاعا كوشۋى زاڭدىلىق. ءبىر قاراساڭ، جاراتىلىستا قاتىپ قالعان ەشتەڭە دە جوق سياقتى. ءتىپتى ۇلت تا، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىك تە، ۇلت ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدىق قاتىناس تا، ۇلتتىق ءتىل دە، ونىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارى دا بىرتىندەپ وزگەرە بەرەدى.

بۇرىن دۇرىس دەپ قابىلداعان ەرەجە-قاعيدالارىمىزعا قازىرگى زامان ۇرپاقتارى سىن كوزىمەن قارايتىنىنىڭ ءوزى دە وسى دامۋدىڭ اسەرىنەن بولار، ال ەرتەڭگى ۇرپاق ءبىزدىڭ جاساعاندارىمىزعا تۇزەتۋ ەنگىزۋى ابدەن ىقتيمال. ولاي بولسا، قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى ەملە (ورفوگرافيا) ەرەجەلەرىنىڭ ەسكىرگەنى تۋرالى ءتۇرلى باسپاسوزدەر مەن ادەبيەتتەردە ءالسىن-ءالسىن ايتىلىپ جۇرگەن سىن-ەسكەرتپەلەردە جان بار سياقتى.

الايدا وتىز جىلداي ايتىلىپ-جازىلسا دا، ساۋاتتى  جازامىن دەگەن اركىمگە اسا قاجەتتى ەملە ەرەجەلەرىمىزگە جانە سوعان سۇيەنىپ جاسالاتىن ەملە سوزدىگىمىزگە قايتا ءبىر قاراۋعا قولىمىز تيەر ەمەس. ماسەلەن، وڭدەلىپ، تولىقتىرىلىپ ءۇشىنشى رەت 1988 جىلى شىققان «قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگى» ازداعان وزگەرىستەر مەن 2001, 2005 جىلدارى، سودان كەيىن 2007 جىلى قايتا جارىق كوردى، ودان بەرى دە بىرنەشە سوزدىك جارىق كورگەنى بەلگىلى.

ورفوگرافيالىق سوزدىك اۆتورلارىنىڭ ۇشان-تەڭىز ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارىپ، سىناپ-مىنەيىك دەپ وتىرعان جوقپىز. بارلىق ماسەلە – ەملە ەرەجەلەرىن قايتا قاراۋدا جاتىر. سەبەبى 1983 جىلعى «قازاق ءتىلى ورفوگرافياسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىنە» تۇزەتۋ ەنگىزەتىن ۋاقىت جەتتى. وعان سەبەپ – زامان، قوعامدىق-ساياسي جاعداي، قوعامدىق قاتىناس وندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ تانىم-تۇسىنىگى، جالپى حالىقتىڭ ساۋاتتىلىعى وزگەردى، ونىڭ ۇستىنە لاتىن قارپىنە وتەيىن دەپ جاتىرمىز.

ساۋاتتى ادامدارعا «نەگە مىنا جەردە بىلاي، انا جەردە ولاي؟» دەگەن وي كەلە باستادى. سوندىقتان دا ءوز ۋاقىتىندا وزىندىك قىزمەتىن تولىق اتقارعان ەملە ەرەجەلەرىمىزگە جاڭاشا تالعاممەن قارايتىن كەز كەلگەن سياقتى.

ەملە ەرەجەلەرىمىز بەن ەملە سوزدىكتەرىمىزدەگى بارلىق ولقى تۇستاردى تەرىپ، تۇگەندەپ جاتپاي-اق، ەكى نە ودان دا كوپ تۇبىرلەردەن تۇراتىن كۇردەلى سوزدەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ بىرىگىپ، ەندى بىرەۋلەرىنىڭ بولەك جازىلۋى تۋرالى ماسەلەنى عانا ءسوز ەتسەك جەتەر. بىزدە ءالى كۇنگە شەيىن داۋلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى وسى بوپ تۇر.

ماسەلەن، «ەكى ءسوزدىڭ تىركەسۋى ارقىلى جاسالعان كىسى، رۋ، تايپا، جەر-سۋ، اڭ-قۇس، جان-جانۋار، قۇرت-قۇمىرسقا، وسىمدىك اتاۋلارى مەن ءار الۋان عىلىمي، ساياسي-الەۋمەتتىك تەرميندەر بىرىگىپ جازىلادى» دەگەن ەرەجەمىز بولا تۇرا، ەملەلىك سوزدىكتەرىمىزدە سونداي سوزدەردىڭ جانە ولارعا ءتۇر-تۇرپاتى ونشا كەلىڭكىرەمەيتىن، بىراق بىرىكتىرىپ جازۋدى كەرەك ەتەتىن ءتۇرلى تىركەستەردىڭ جازىلۋىندا الا-قۇلالىق جەتەرلىك.

سوڭعى ايتقانىمىزعا دالەل ءۇشىن، ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردەن ءبىراز مىسال كەلتىرەيىك.

اق ايۋ  – اققۇتان، كوكقۇتان; ات اربا – قولاربا; ءار الۋان  – ءبىرالۋان; كوز الداۋ  – كوزبوياۋ; كوز كورمەس – كوزكورگەن; كوك دولى – كوكايىل; كوك مي  – كوكبەت; كوك تايعاق  – كوكمۇزداق; كوڭىل جىقپاس – كورسەقىزار; تاس  جول – تەمىرجول; قىزىل كوز  – سارىاۋىز ; تاس كەرەڭ– تاسباۋىر ت.ب.

مىنە، وسىنداي ەكى ءتۇبىردىڭ تىركەسۋىنەن جاسالعان كۇردەلى اتاۋلاردىڭ سوزدىكتەردە بىرەۋلەرىنىڭ بولەك، بىرەۋلەرىنىڭ بىرگە جازىلاتىنىنان با ەكەن، جازارمان قاۋىم كەيدە ەملە ەرەجەلەرىمىزگە دە، ەملە سوزدىگىمىزگە دە اسا ءمان بەرمەي (قاتە بولسا دا، ەملە ەرەجەسى مەن سوزدىگىنە مويىنسىنۋعا بارشامىز مىندەتتىمىز), سوزدىكتەردە بىرگە جازىلادى دەپ بەرىلگەن سوزدەردىڭ قايسىبىرەۋلەرىن «تاڭ قالدىق» دەپ جازىپ، جۇرتتى تاڭعالدىرىپ ءجۇر.

سوزدىك اۆتورلارى دا وسىنداي كۇردەلى سوزدەردىڭ ءبىر توبىن بولەك، ەندى ءبىر توبىن بىرگە جازعاندا ەملە ەرەجەمىزدىڭ بىرىنە سۇيەنىپ ەمەس، ءوز تۇيسىكتەرىن (ينتۋيتسيا) باسشىلىققا الىپ كەتكەن سياقتى. بۇعان نە سەبەپ ەكەنىن تۇسىنبەي، ءبىز دە ويعا قالدىق.

ءبىر ءساتى كەلگەندە جوعارىدا اتالعان سوزدىكتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي ەڭ مىقتىسىنان: «اق ايۋ»، «قارا ايۋ»، «قوڭىر ايۋ» دەگەندەردى بولەك جازىپ، وسى سوزدەرگە ۇقساس «اققۇتان»، كوكقۇتان» سيقتى ت.ب. سوزدەردى نەگە بىرگە جازدىڭىزدار»، – دەپ ساۋال قويىپ ەدىك، مىقتى ماماننىڭ جاۋابى مىناداي بولدى:

«ەگەر ءبىز اڭ اتتارىن بىلدىرەتىن «اق ايۋ»، قارا ايۋ»، «قوڭىر ايۋ» دەگەندەردى ءسىز كورسەتكەن قۇس اتتارى سەكىلدى بىرگە جازىلادى دەپ بەرسەك، وندا ولار «قارايۋ»، «قوڭىرايۋ» دەگەن ەتىستىك بولىپ كەتەدى دە، ەلدى شاتاستىرادى» دەپ مامان تۇرماق قاراپايىم قازاق ايتپايتىن ءۋاج ايتتى.

مىنە، قىزىق! ءبىزدىڭ مامانىمىز «ءسوزدىڭ جەكە تۇرعانداعى ناقتى لەكسيكالىق ماعىناسى مىناۋ دەپ ءدال ايتىپ، انىقتاپ كورسەتۋگە بولمايتىنىن بىلمەيدى ەكەن. مەن ەگەر «ءبىزدىڭ جاقتا قوڭىرايۋ جوق» دەپ جازسام، ول وسى سويلەمدەگى «قوڭىرايۋ» دەگەندى ەتىستىك دەپ تۇسىنە مە، سوندا؟

دەمەك، ءار ءسوزدىڭ لەكسيكالىق ناقتى نەمەسە اۋىسپالى، كەلتىرىندى، سينتاكسيستىك شارتى، فرازەولوگيالىق بايلاۋلى ماعىناسى ەركىن ءسوز تىركەسىندە، تۇراقتى ءسوز تىركەسىندە، سويلەم قۇرامىندا عانا ناقتىلانادى. ەگەر ءبىز سوزدىكتە «قوڭىرايۋ» دەپ بەرسەك، وسى ءسوزدىڭ ءارى اڭ اتاۋى، ءارى ەتىستىك اتاۋى رەتىندە قولدانىلاتىنىن كورسەتىپ بەرۋىمىز كەرەك. قالاي دەگەنمەن، ءسوز تىركەستى كۇردەلى سوزدەردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ بىرگە نەمەسە بولەك جازىلۋىنا ايتەۋىر ءبىر قاعيدا (پرينتسيپ) كەرەك قوي!

جوعارىدا كورسەتىلگەن ەرەجەنى باسشىلىققا الايىن دەسەڭ، نە ەركىن تىركەسكە، نە كۇردەلى تىركەسكە جاتقىزۋعا قيىندىق كەلتىرەتىن بىرقاتار ءسوز تىركەستەرى تىلىمىزدە تولىپ جاتىر. مىسالى، كۇللى قازاق ءتىلى وقۋلىقتارى انىقتاۋىشتىق قاتىناستاعى ەركىن ءسوز تىركەستەرى دەپ قاراستىراتىن كارى جىلىك، ورتان جىلىك، اسىق جىلىك، باس سۇيەك، ساماي سۇيەك، كوك ەت دەگەن سياقتى كوپتەگەن ءسوز تىركەستەرىن مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اناتوميا ءپانى مەن ونىڭ عىلىمىنىڭ ماماندارى كۇردەلى سوزدەر دەپ ۇعادى دا، بىرىكتىرىپ جازۋدى ءجون كورەدى. سولاي ەتىپ تە ءجۇر. «كوكەت» دەپ جازىپ، سولجازىلعان قالپىندا وقيدى. ەگەر بىرىكتىرىپ جازعان كەزدە ەكى ءتۇبىردىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا دىبىس الماسۋىنىڭ اسەرىنەن،  «كوگەت»  بولاتىنىن جانە سولاي جازىلۋى كەرەك ەكەنىن ەشكىم ەسكەرىپ جاتقان جوق.

ەندى وسىعان نازار اۋدارىپ، ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ءتىلشى-لينگۆيست عالىمدار نە دەگەن ەكەن دەپ ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن قاراپ شىقساق، قازاق ءتىلى ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى – پروفەسسور م. بالاقاەۆ ءوزىنىڭ «بىرىككەن سوزدەردىڭ سيپاتتاماسى» دەگەن ەڭبەگىندە كۇردەلى سوزدەردىڭ سيپاتى، ەرەكشەلىگى جانە ولاردى بىرىكتىرىپ جازۋ تۋرالى مىناداي پىكىر ايتادى: «سوزدەر تۇيدەگىنىڭ بىرىككەن، بىرىكپەگەن تىركەس ەكەنىن ايىرۋ ءۇشىن ولاردى وقشاۋ تۇرعان كۇيىندە ەمەس، ءسوز تىركەسىندە، ءسوز قۇرامىندا، باسقا سوزدەر قورشاۋىندا قاراۋدىڭ پايداسى بار. كەيدە ءسوز تىركەستەرى مەن بىرىككەن سوزدەر توبىنىڭ قۇرامى بىردەي بولۋى دا ىقتيمال: اق سۇيەك – اقسۇيەك (ويىن), ءبىز تۇمسىق – بىزتۇمسىق (زوول), سەگىز اياق – سەگىزاياق (زوول.، ءان), سەگىز كوز – سەگىزكوز (دەنە مۇشەسى), سوقىر تەكە – سوقىرتەكە (ويىن), اق ساقال – اقساقال (قاريا). وسىلارداي قۇرامى بىردەي سوزدەر توبىنىڭ ماعىنالىق ايىرماشىلىعىن بولەك، بىرگە جازۋ ارقىلى بەلگىلەيتىن بولساق، سول ءتاسىلدىڭ باياندىلىعى كونتەكستە دۇرىس ايقىندالادى» (م.ب. بالاقاەۆ، قازاق ادەبي ءتىلى، ال.، 1987 جىل، 2001-2002 بب.).

عالىمنىڭ وسى پىكىرىن وڭ كورىپ، باسشىلىققا الساق، ءبىز قازىر بولەك جازىپ جۇرگەن ءبىرسىپىرا سوزدەردى بىرىكتىرىپ جازۋىمىز كەرەك ەكەن. ماسەلەن، «سەگىزكوز (دەنە مۇشەسى)» بىرگە جازىلاتىن بولسا، ءدال وسى اتاۋ سياقتى كارىجىلىك، اسىقجىلىك، ورتانجىلىك، كو(گ)ەت، باسسۇيەك سياقتى سوزدەردى دە ءوستىپ نەگە بىرگە جازباسقا؟! بۇلاردىڭ «مايلى جىلىك، سىنعان جىلىك، ۇزىن جىلىك نەمەسە جاسىق ەت، شاندىر ەت، ارىق ەت ت.ب.» دەگەندەي انىقتاۋىشتىق قاتىناستاعى سوزدەردەن گورى ەكى ءسوزدىڭ تۇتاسۋىنان تۋىنداعان تىڭ ماعىنالى اتاۋ ءسوز ەكەنى ايداي ايقىن ەمەس پە؟

ءوستىپ، قازىرگى ۋاقىتتا بولەك جازىپ جۇرگەن ءبىرتالاي سوزدەردى الداعى ۋاقىتتا بىرىزدىلىككە سالىپ، بىرگە جازاتىن بولساق، بىزدىڭشە، ولاردىڭ اراجىگىندەگى دىبىستىق ۇندەسۋ مەن الماسۋدى (اسسەملياتسيا) دا  ەسكەرگەن دۇرىس. ەگەر سولاي ەتسەك، ولاردىڭ (ارينە، بارلىق بىرىككەن سوزدەردىڭ) ماعىنالىق تۇتاستىعى الدەقايدا مىقتىراق بولادى. مىسالى، «كوكەت» ەمەس – «كوگەت»، «اقايۋ» ەمەس – «اعايۋ»، «كوكمي» ەمەس – «كوگمي»، «تاسجول» ەمەس – «تاششول» ت.ب.

ال ەكى ءسوزدىڭ بىرىككەن اراجىگىندە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلىپ قالاتىن بولسا، الدىڭعىسىن ءتۇسىرىپ ايتۋ (جازۋ) – ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءتىلىمىزدىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىنا ءتان زاڭدىلىق.

«قاراويدى» – «قاروي»، «قاراوبانى» – «قاروبا»، «سارى اعاشتى» – «ساراعاش»، «سارى وزەكتى» – «ساروزەك»، «قالاارالىق» – «قالارالىق» ەتىپ جازعانىمىزدان تۇك تە ۇتىلمايمىز. ودان ولاردىڭ لەكسيكالىق ماعىنالارىنا ەش نۇقسان كەلمەيدى ءارى ءتىلىمىزدىڭ وزىنە ءتان دىبىس تىركەسىم زاڭدىلىعى، ياعني قازاق سوزدەرىندە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلىپ ايتىلمايدى دەگەن زاڭدىلىق ساقتالادى. ال ولاردىڭ قانداي-قانداي تۇبىرلەردىڭ بىرىگىپ-كىرىگۋىنەن جاسالعانىن ءتىلدى تۇتىنۋشى جالپى حالىققا ءبىلۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.

مىسالى، «مىرزا» ءسوزىنىڭ «ءامىر+زادا» سوزدەرىنەن، «قارلىعاش» ءسوزىنىڭ «قارا+الا+قۇس» سوزدەرىنەن، «ءسويتىپ» ءسوزىنىڭ «سولاي ەتىپ» سوزدەرىنەن، «ءولاي» ءسوزىنىڭ «و، اللاي» سوزدەرىنەن، «جومارت» ءسوزىنىڭ «جوعارى مارتتىلىك» سوزىنەن ت.ب. شىققانى سوزدەردىڭ توركىنىن (ەتيمولوگياسىن) زەرتتەيتىن ءتىلشى-لينگۆيست عالىمدار ءۇشىن عانا قاجەت.

تىلىمىزدەگى جەكە-جەكە ءوز ماعىنالارى بار سوزدەردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىركەسىپ، جاڭا ۇعىمعا اتاۋ بولۋى جانە باستاپقى تۇلعالارىن بىرىگۋ، سوسىن كىرىگۋ ۇدەرىسى (پروتسەسس) ناتيجەسىندە وزگەرتىپ، باستاپقى قالپىنا مۇلدەم ۇقساماي كەتۋى – اتام زاماننان كەلە جاتقان قۇبىلىس. بالكىم، ۋاقىت جەتىپ، بۇل زاڭدىلىق تا ادىرەم قالار ما ەكەن؟ مۇمكىن، ءبىزدىڭ قازىرگى تىلىمىزدە ءبىر اۋەنمەن (ريتميكالىق توپپەن) ايتىلاتىن سوزدەردە دە نەمەسە تۇتاس ءسوزدىڭ قۇرامىندا دا ەكى داۋىستى دىبىس (قالاارالىق، جالپىۇلتتى ت.ب.) قاتار ايتىلاتىن زامان كەلگەن شىعار! ولاي بولسا، ءتىرى ءتىلدى بارىنشا ءدال تاڭبالاۋ (بەينەلەۋ) ءۇشىن كەيىن ويلاستىرىلىپ شىعارىلعان جازبا تىلىمىزدە اتالعان قۇبىلىستىڭ، ياعني ەكى داۋىستى دىبىستىڭ قاتار كەلىپ بەينەلەنۋىن ءبىز دە ەرىكسىزدەن-ەرىكسىز ماقۇلدايمىز.

ءاي، قايدام! اتا-بابا ءتىلىنىڭ وسى زاڭدىلىعىن (ەكى داۋىستى قاتار كەلمەۋى) ءوز قولىمىزبەن تۇنشىقتىرماساق، ءتىلىمىزدىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگىن ايقىن اڭعارتاتىن زاڭدىلىق رەتىندە ءالى كۇنگە ساقتالىپ، ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىن تىلدىك دەرەكتەر ەرىكسىز ەسكە سالىپ، دالەلدەيدى. وعان ءوز انا تىلىنەن الىستاي باستاعان ءوزىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى قانداستارىمىز نەمەسە جازبا ءتىلدىڭ جەتەگىنە مۇلدەم ەرىپ كەتىپ قاپەرسىز جۇرگەندەر عانا قارسى شىعار.

سونىمەن، ءبىز قازىرگى قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ تەك ءبىر عانا ماسەلەسىنە وي ءبولىسۋ ماقساتىندا ازداپ توقتالدىق. وقىرمان قاۋىمنىڭ، اسىرەسە، ءتىلشى (لينگۆيست) عالىمداردىڭ ءبىزدىڭ بۇل پىكىرلەرىمىزبەن كەلىسپەيتىندەرى بولسا، حات كۇتەمىز.

بەيبىت يسحان،

ابىلاي حان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ف.ع.ك.، دوتسەنت.

Abai.kz