Qazaq Eli tәuelsizdigining 20 jyldyghynda Qazaqstan halqyn biriktiretin birtútas memlekettik iydeologiyanyng bolmauy - halyqty, memleketting damuyn túiyqqa tirep otyr. Songhy eki ay kóleminde til men din tónireginde kóterilip jatqan dau-damay kýn ótken sayyn ótkir sipat alyp barady. Aqorda tóniregindegi sayasatkerler men tәuelsiz sarapshylar, oppozisionerler búl mәselede óz oiyn bildirip qalugha tyrysuda. Biraq bayqaghanymyz - Qazaqstan elitasynyng basyn kópshiligi qazaq tilin minberge shygharugha qarsy. Olar ýshin qazaq tilining qazirgi kýii, orys tili sayasattyn, biyliktin, qarjynyn, ekonomikanyn, kýsh qúrylymdarynyng tili bolyp qala bergeni tiyimdi. Óitkeni memlekettik tilge qarsy bolyp jýrgenderding basym kópshiligining balasy әli kýnge orys ne basqa tilde bilim alatyn siyaqty. Ári olar balalarynyng bolashaqta biylik tútqasyn ústaytyn túlgha bolaryna senimdi.

«ORYS TILI - ÁLEMDIK TILDING BIRI», BIRAQ MEMLEKETTIK TIL EMES

Qazaq Eli tәuelsizdigining 20 jyldyghynda Qazaqstan halqyn biriktiretin birtútas memlekettik iydeologiyanyng bolmauy - halyqty, memleketting damuyn túiyqqa tirep otyr. Songhy eki ay kóleminde til men din tónireginde kóterilip jatqan dau-damay kýn ótken sayyn ótkir sipat alyp barady. Aqorda tóniregindegi sayasatkerler men tәuelsiz sarapshylar, oppozisionerler búl mәselede óz oiyn bildirip qalugha tyrysuda. Biraq bayqaghanymyz - Qazaqstan elitasynyng basyn kópshiligi qazaq tilin minberge shygharugha qarsy. Olar ýshin qazaq tilining qazirgi kýii, orys tili sayasattyn, biyliktin, qarjynyn, ekonomikanyn, kýsh qúrylymdarynyng tili bolyp qala bergeni tiyimdi. Óitkeni memlekettik tilge qarsy bolyp jýrgenderding basym kópshiligining balasy әli kýnge orys ne basqa tilde bilim alatyn siyaqty. Ári olar balalarynyng bolashaqta biylik tútqasyn ústaytyn túlgha bolaryna senimdi.

«ORYS TILI - ÁLEMDIK TILDING BIRI», BIRAQ MEMLEKETTIK TIL EMES

«Ayqyn» gazetine súhbat bergen Ermúhamet Ertisbaev «Qazaq tili ýshin janyn beruge bar ekenin» aita otyryp, 20 jyl boyy qazaq tilinde sauatty kadrlardyng dayyndalmaghandyghyn ókinishpen tilge tiyek etedi. Sóite otyryp, orys tilin әlemdik tilderding qataryna jatqyzudan bas tartpaydy. Áriyne, kelisemiz, orys tili әlem tilderining qatarynan oryn alady. Alayda, memlekettik til emes ekendigin úmytyp kete beremiz. Qazaqstannyng strategiyalyq zertteu ortalyqtary «tilding әleumettik arazdyqtar tudyruy mýmkin» faktor ekendigin joqqa shygharmaydy. Biraq onday narazylyq qazaqtildi qogham arasynda kýsheyip kele jatqandyghyn bayqamaydy, bayqasa da nazar audarugha peyilsiz. Mәselen, «Vremya» gazetinde oqyrmandar saualyna telefon arqyly jauap bergen Almaty qalalyq Tilderdi damytu, arhivter men qújattar jónindegi basqarma bastyghy Mamay Ahetovke qoyylghan saualdardyng kóbi qazaq tilining emes, orys tilining mýddesin qorghau maqsatynda qoyylghan. Aytalyq, «Kolpakovskiy atyndaghy kóshe nege óz atauynda jazylmaydy?», «Mekeme ataularynyng nege orys tilindegi núsqasy joq?», «Qazaqstanda túratyn ózge últ ókilderining tilin damytu ýshin ne istelip jatyr?», «Orys tili Konstitusiya boyynsha qazaq tilimen teng dәrejede qoldanyluy tiyis, nege zang oryndalmaydy?» degen sekildi saualdar qoyylghan. Búl redaksiyanyng ústanyp otyrghan prinsiypinen tuyndap otyr ma, joq, shyn mәnisinde qazaq tilining bolashaghy ýshin jany auyrghan eshkim bolmaghan ba, ol jaghy týsiniksiz. Bir ókinishtisi, Mamay Ahetov osy saualdardyng barlyghyna «súraghynyz oryndy, biz qajetti sharalar qoldanamyz» degen jauap bergen. «Men qoghamdy bólshekteuge bastaytyn kez kelgen mәlimdemeni qoldamaymyn» degen ol. Atalghan súhbattan týigenimiz, eldegi ózge etnos ókilderining tilin damytu ýshin osy basqarmadan arnayy qarjy bólinedi eken. Ózge memleketterde múnday jalpaqshesheylik joq bolar, sirә?! Qajet pe, ýiren, qajet emes pe, ózing bil. Biraq memlekettik tildi bilmesen, nan tauyp jey almaysyn. Biz mәseleni osy túrghydan kótersek, orys tilin shettetken, eldegi ózge últ ókilderin tildik túrghydan kemsitken bolyp shygha kelemiz.

JOLAUShY KIMDER?

«Svoboda slova» gazetindegi «Poputchikov u nas mnogo, no puti odiyn» atty súhbatynda Ádil Toyghanbaev Qazaqstanda qos tildilik ýshin kýres jýrip jatqanyn aitady. Onyng aituynsha, elde qazir orys tili jenip túr, qazaq últ patriottary memlekettik tildi býgingi orys tilining dengeyine jetkizudi kózdeydi.
- Býgin Qazaqstan qoghamyndaghy kýres qazaq tilining basymdyqqa ie boluy ýshin jýrgizilip jatqan kýres emes, onyng orys tilining dengeyinde qoldanyluy ýshin jýrgizilip jatqan kýres, - deydi. Qazaqstandaghy belgili sayasattanushy Petr Svoik www.zonakz.net saytynda jariyalaghan «Kazahskiy nasionalizm kak glavnyy politicheskiy vyzov dlya Kazahstana» atty maqalasynda qazaq últshyldaryn Konstitusiyamen bekitilgen orys tilining dәrejesimen kýresuge emes, memlekettik qyzmetkerlerding memlekettik tildi biluin mәjbýrleytin baptar engizuge shaqyrady. «Oylap kórinizshi: balalaryn tek qazaq tilinde bilim beretin mektepterge beretin ata-analardy týsinuge bolady. Biraq, bilim beru salasynda tildik segregasiya jasap otyrghan memleketti qalay týsinuge bolady. Bizden ózge qanday memlekette halyqtyq bilim beru eki týrli tildik jýiege bólinip otyr? Naqtylay aitsaq, әrtýrli dengeyde bilim bergenimen qoymay, bir-birine qarama qayshy eki dýniyetanymdy bala sanasyna sinirude. Ótken ghasyrda Ontýstik Afrika Respublikasy memleketinde iydeologiyasy da, barlyq is-tәjiriybesi de qara halyqqa jeke, aq nәsildilerge jeke arnalghan edi. Búnyng sony nemen ayaqtalghany bәrimizge mәlim. Últtyq memleketshildik - biylik basyndaghylar ýshin ózderining jeke basynyng mәselesin sheshu qúraly emes, býkil túrghyndar - barlyghy birge búl memleketti óz memleketi retinde sezingen kezde payda bolady. Memleketshildikpen, onyng atributtarymen oinaugha bolmaydy - búnyng sony barlyghyna qauip búltyn sebetin bolady. Ótpeli kezendegi mektepterdi qazaq jәne orystildi dep bólgen ótkelden tezirek qútylu kerek. Qazaqstandaghy mekteptegi bilim beru - qalada, auylda, qazaq mektebi men orys mektebinde birtútas jýiede boluy tiyis» deydi ol.
Sayasattanushynyng aityp otyrghanynyng jany bar. Býgingi qogham integrasiyasy kýn ótken sayyn birtútas iydeyalar tónireginde birikkenning ornyna, qúldyrap barady. Mem­leketting strategiyasy ne? Osyghan jauap beru biz ýshin túmangha, kýmәngha ainal­dy. Tәuelsiz elding tәuelsiz tili ýshin kýres­kenderdi qogham ne ýshin aiyptaydy? 138 ding haty ne ýshin jazyldy? «2013 jyldan bastap, memlekettik qyzmetkerlerden memlekettik tilde emtihan alynsyn» degen bapty «Tilder turaly» zang babyna engize almaghannan keyin tuyndady. Latviyada orys tilining dәrejesin resmy til nemese ekinshi memlekettik til dengeyine deyin jetkizu ýshin kýresip jýrgen «Za rodnoy yazyk» qozghalysynyng liyderlerine Latviyanyng búrynghy preziydenti Valdis Zatlers: «Ashyq jәne naqty aitqym keledi: ekinshi memlekettik til retinde eshqanday til - orys tili de, basqa til de bola almaydy. Memlekettikting negizi - memlekettik tilde jatyr. Memleket osy tildi barlyq túrghyndardyng biluine jәne ony tútynuyna jaghday jasauy tiyis», - degen teleefir arqyly. Búl pikirge qazirgi preziydent Andris Berzinish te qosylady:
- Memlekettik til mәselesi talqylaudy qajet etpeydi, Satversmede (Konstitusiyada) latysh tili memlekettik til dep jazyldy, solay qala beredi.

«ÚLTARALYQ TIL» DEGENIMIZ NE?

Memlekettik tildi qoldaushylar songhy kezde orys tilining dәrejesin 1995 jylghy dengeyge «últaralyq til» dengeyine týsirudi úsynady. Biraq, onyng «resmy mekemelerde, memlekettik tilmen teng dәrejede qoldanylatyn bolady» degen baptan qanday aiyrmashylyghy bar. Osy jaghy kýngirt. Býgin «resmy tilde» sóileymin, «resmy tildegi» núsqasy qayda dep baybalam salushylar, erteng «últaralyq tilde» sóilep otyrmyn dep, qazaq tilinde sóileuden bas tartsa, ne bolady? Demek, kez kelgen úsynystyng naqty mazmúny men manyzy boluy tiyis. Orys tiline konstitusiyalyq dәreje bermey-aq, halyq ony әlemdik alty tilding biri retinde ýirenuge tyrysady. Býgin aghylshyn tilin ýirenu ýshin qanshalyqty den qoysa, orys tiline degen ynta sonday dәrejede bolady. Sol ýshin oghan taghy bir jana dәreje oilap tabudyng qajeti joq sekildi.

P.S.

Bizden ózge memleketter memlekettilikting negizi - memlekettik til prinsiypin joghary qoiyda. Últtyq iydeologiyasy da, memlekettik strategiyasy da osy baghytqa qúrylghan. Al biz Tәuelsizdikting 20 jyldyghy qarsanynda әli kýnge deyin memlekettik tildi tórge ozdyra almay otyrmyz. Al Qazaqstan qoghamy kýn ótken sayyn orystildiler men qazaqtildiler retinde integrasiyalanudyng ornyna, alshaqtap barady.

27.10.201127.10.2011

Esengýl Kәpqyzy

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=28&id=6769