ەسەنگۇل كاپقىزى . مەملەكەتتIڭ نەگIزI مەملەكەتتIك تIلدە
قازاق ەلi تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىعىندا قازاقستان حالقىن بiرiكتiرەتiن بiرتۇتاس مەملەكەتتiك يدەولوگيانىڭ بولماۋى - حالىقتى، مەملەكەتتiڭ دامۋىن تۇيىققا تiرەپ وتىر. سوڭعى ەكi اي كولەمiندە تiل مەن دiن توڭiرەگiندە كوتەرiلiپ جاتقان داۋ-داماي كۇن وتكەن سايىن وتكiر سيپات الىپ بارادى. اقوردا توڭiرەگiندەگi ساياساتكەرلەر مەن تاۋەلسiز ساراپشىلار، وپپوزيتسيونەرلەر بۇل ماسەلەدە ءوز ويىن بiلدiرiپ قالۋعا تىرىسۋدا. بiراق بايقاعانىمىز - قازاقستان ەليتاسىنىڭ باسىن كوپشiلiگi قازاق تiلiن مiنبەرگە شىعارۋعا قارسى. ولار ءۇشiن قازاق تiلiنiڭ قازiرگi كۇيi, ورىس تiلi ساياساتتىڭ، بيلiكتiڭ، قارجىنىڭ، ەكونوميكانىڭ، كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ تiلi بولىپ قالا بەرگەنi تيiمدi. ويتكەنi مەملەكەتتiك تiلگە قارسى بولىپ جۇرگەندەردiڭ باسىم كوپشiلiگiنiڭ بالاسى ءالi كۇنگە ورىس نە باسقا تiلدە بiلiم الاتىن سياقتى. ءارi ولار بالالارىنىڭ بولاشاقتا بيلiك تۇتقاسىن ۇستايتىن تۇلعا بولارىنا سەنiمدi.
«ورىس تIلI - الەمدIك تIلدIڭ بIرI»، بIراق مەملەكەتتIك تIل ەمەس
قازاق ەلi تاۋەلسiزدiگiنiڭ 20 جىلدىعىندا قازاقستان حالقىن بiرiكتiرەتiن بiرتۇتاس مەملەكەتتiك يدەولوگيانىڭ بولماۋى - حالىقتى، مەملەكەتتiڭ دامۋىن تۇيىققا تiرەپ وتىر. سوڭعى ەكi اي كولەمiندە تiل مەن دiن توڭiرەگiندە كوتەرiلiپ جاتقان داۋ-داماي كۇن وتكەن سايىن وتكiر سيپات الىپ بارادى. اقوردا توڭiرەگiندەگi ساياساتكەرلەر مەن تاۋەلسiز ساراپشىلار، وپپوزيتسيونەرلەر بۇل ماسەلەدە ءوز ويىن بiلدiرiپ قالۋعا تىرىسۋدا. بiراق بايقاعانىمىز - قازاقستان ەليتاسىنىڭ باسىن كوپشiلiگi قازاق تiلiن مiنبەرگە شىعارۋعا قارسى. ولار ءۇشiن قازاق تiلiنiڭ قازiرگi كۇيi, ورىس تiلi ساياساتتىڭ، بيلiكتiڭ، قارجىنىڭ، ەكونوميكانىڭ، كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ تiلi بولىپ قالا بەرگەنi تيiمدi. ويتكەنi مەملەكەتتiك تiلگە قارسى بولىپ جۇرگەندەردiڭ باسىم كوپشiلiگiنiڭ بالاسى ءالi كۇنگە ورىس نە باسقا تiلدە بiلiم الاتىن سياقتى. ءارi ولار بالالارىنىڭ بولاشاقتا بيلiك تۇتقاسىن ۇستايتىن تۇلعا بولارىنا سەنiمدi.
«ورىس تIلI - الەمدIك تIلدIڭ بIرI»، بIراق مەملەكەتتIك تIل ەمەس
«ايقىن» گازەتiنە سۇحبات بەرگەن ەرمۇحامەت ەرتiسباەۆ «قازاق تiلi ءۇشiن جانىن بەرۋگە بار ەكەنiن» ايتا وتىرىپ، 20 جىل بويى قازاق تiلiندە ساۋاتتى كادرلاردىڭ دايىندالماعاندىعىن وكiنiشپەن تiلگە تيەك ەتەدi. سويتە وتىرىپ، ورىس تiلiن الەمدiك تiلدەردiڭ قاتارىنا جاتقىزۋدان باس تارتپايدى. ارينە، كەلiسەمiز، ورىس تiلi الەم تiلدەرiنiڭ قاتارىنان ورىن الادى. الايدا، مەملەكەتتiك تiل ەمەس ەكەندiگiن ۇمىتىپ كەتە بەرەمiز. قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ورتالىقتارى «تiلدiڭ الەۋمەتتiك ارازدىقتار تۋدىرۋى مۇمكiن» فاكتور ەكەندiگiن جوققا شىعارمايدى. بiراق ونداي نارازىلىق قازاقتiلدi قوعام اراسىندا كۇشەيiپ كەلە جاتقاندىعىن بايقامايدى، بايقاسا دا نازار اۋدارۋعا پەيiلسiز. ماسەلەن، «ۆرەميا» گازەتiندە وقىرماندار ساۋالىنا تەلەفون ارقىلى جاۋاپ بەرگەن الماتى قالالىق تiلدەردi دامىتۋ، ارحيۆتەر مەن قۇجاتتار جونiندەگi باسقارما باستىعى ماماي احەتوۆكە قويىلعان ساۋالداردىڭ كوبi قازاق تiلiنiڭ ەمەس، ورىس تiلiنiڭ مۇددەسiن قورعاۋ ماقساتىندا قويىلعان. ايتالىق، «كولپاكوۆسكي اتىنداعى كوشە نەگە ءوز اتاۋىندا جازىلمايدى؟»، «مەكەمە اتاۋلارىنىڭ نەگە ورىس تiلiندەگi نۇسقاسى جوق؟»، «قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ۇلت وكiلدەرiنiڭ تiلiن دامىتۋ ءۇشiن نە iستەلiپ جاتىر؟»، «ورىس تiلi كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاق تiلiمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلۋى تيiس، نەگە زاڭ ورىندالمايدى؟» دەگەن سەكiلدi ساۋالدار قويىلعان. بۇل رەداكتسيانىڭ ۇستانىپ وتىرعان پرينتسيپiنەن تۋىنداپ وتىر ما، جوق، شىن مانiسiندە قازاق تiلiنiڭ بولاشاعى ءۇشiن جانى اۋىرعان ەشكiم بولماعان با، ول جاعى تۇسiنiكسiز. بiر وكiنiشتiسi, ماماي احەتوۆ وسى ساۋالداردىڭ بارلىعىنا «سۇراعىڭىز ورىندى، بiز قاجەتتi شارالار قولدانامىز» دەگەن جاۋاپ بەرگەن. «مەن قوعامدى بولشەكتەۋگە باستايتىن كەز كەلگەن مالiمدەمەنi قولدامايمىن» دەگەن ول. اتالعان سۇحباتتان تۇيگەنiمiز، ەلدەگi وزگە ەتنوس وكiلدەرiنiڭ تiلiن دامىتۋ ءۇشiن وسى باسقارمادان ارنايى قارجى بولiنەدi ەكەن. وزگە مەملەكەتتەردە مۇنداي جالپاقشەشەيلiك جوق بولار، ءسiرا؟! قاجەت پە، ۇيرەن، قاجەت ەمەس پە، ءوزiڭ بiل. بiراق مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەسەڭ، نان تاۋىپ جەي المايسىڭ. بiز ماسەلەنi وسى تۇرعىدان كوتەرسەك، ورىس تiلiن شەتتەتكەن، ەلدەگi وزگە ۇلت وكiلدەرiن تiلدiك تۇرعىدان كەمسiتكەن بولىپ شىعا كەلەمiز.
جولاۋشى كIمدەر؟
«سۆوبودا سلوۆا» گازەتiندەگi «پوپۋتچيكوۆ ۋ ناس منوگو، نو پۋت ودين» اتتى سۇحباتىندا ءادiل تويعانباەۆ قازاقستاندا قوس تiلدiلiك ءۇشiن كۇرەس ءجۇرiپ جاتقانىن ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلدە قازiر ورىس تiلi جەڭiپ تۇر، قازاق ۇلت پاتريوتتارى مەملەكەتتiك تiلدi بۇگiنگi ورىس تiلiنiڭ دەڭگەيiنە جەتكiزۋدi كوزدەيدi.
- بۇگiن قازاقستان قوعامىنداعى كۇرەس قازاق تiلiنiڭ باسىمدىققا يە بولۋى ءۇشiن جۇرگiزiلiپ جاتقان كۇرەس ەمەس، ونىڭ ورىس تiلiنiڭ دەڭگەيiندە قولدانىلۋى ءۇشiن جۇرگiزiلiپ جاتقان كۇرەس، - دەيدi. قازاقستانداعى بەلگiلi ساياساتتانۋشى پەتر سۆويك www.zonakz.net سايتىندا جاريالاعان «كازاحسكي ناتسيوناليزم كاك گلاۆنىي پوليتيچەسكي ۆىزوۆ دليا كازاحستانا» اتتى ماقالاسىندا قازاق ۇلتشىلدارىن كونستيتۋتسيامەن بەكiتiلگەن ورىس تiلiنiڭ دارەجەسiمەن كۇرەسۋگە ەمەس، مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەردiڭ مەملەكەتتiك تiلدi بiلۋiن ماجبۇرلەيتiن باپتار ەنگiزۋگە شاقىرادى. «ويلاپ كورiڭiزشi: بالالارىن تەك قازاق تiلiندە بiلiم بەرەتiن مەكتەپتەرگە بەرەتiن اتا-انالاردى تۇسiنۋگە بولادى. بiراق، بiلiم بەرۋ سالاسىندا تiلدiك سەگرەگاتسيا جاساپ وتىرعان مەملەكەتتi قالاي تۇسiنۋگە بولادى. بiزدەن وزگە قانداي مەملەكەتتە حالىقتىق بiلiم بەرۋ ەكi ءتۇرلi تiلدiك جۇيەگە ءبولiنiپ وتىر؟ ناقتىلاي ايتساق، ءارتۇرلi دەڭگەيدە بiلiم بەرگەنiمەن قويماي، بiر-بiرiنە قاراما قايشى ەكi دۇنيەتانىمدى بالا ساناسىنا سiڭiرۋدە. وتكەن عاسىردا وڭتۇستiك افريكا رەسپۋبليكاسى مەملەكەتiندە يدەولوگياسى دا، بارلىق iس-تاجiريبەسi دە قارا حالىققا جەكە، اق ناسiلدiلەرگە جەكە ارنالعان ەدi. بۇنىڭ سوڭى نەمەن اياقتالعانى بارiمiزگە ءمالiم. ۇلتتىق مەملەكەتشiلدiك - بيلiك باسىنداعىلار ءۇشiن وزدەرiنiڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەسiن شەشۋ قۇرالى ەمەس، بۇكiل تۇرعىندار - بارلىعى بiرگە بۇل مەملەكەتتi ءوز مەملەكەتi رەتiندە سەزiنگەن كەزدە پايدا بولادى. مەملەكەتشiلدiكپەن، ونىڭ اتريبۋتتارىمەن ويناۋعا بولمايدى - بۇنىڭ سوڭى بارلىعىنا قاۋiپ بۇلتىن سەبەتiن بولادى. وتپەلi كەزەڭدەگi مەكتەپتەردi قازاق جانە ورىستiلدi دەپ بولگەن وتكەلدەن تەزiرەك قۇتىلۋ كەرەك. قازاقستانداعى مەكتەپتەگi بiلiم بەرۋ - قالادا، اۋىلدا، قازاق مەكتەبi مەن ورىس مەكتەبiندە بiرتۇتاس جۇيەدە بولۋى تيiس» دەيدi ول.
ساياساتتانۋشىنىڭ ايتىپ وتىرعانىنىڭ جانى بار. بۇگiنگi قوعام ينتەگراتسياسى كۇن وتكەن سايىن بiرتۇتاس يدەيالار توڭiرەگiندە بiرiككەننiڭ ورنىنا، قۇلدىراپ بارادى. مەملەكەتتiڭ ستراتەگياسى نە؟ وسىعان جاۋاپ بەرۋ بiز ءۇشiن تۇمانعا، كۇمانعا اينالدى. تاۋەلسiز ەلدiڭ تاۋەلسiز تiلi ءۇشiن كۇرەسكەندەردi قوعام نە ءۇشiن ايىپتايدى؟ 138 دiڭ حاتى نە ءۇشiن جازىلدى؟ «2013 جىلدان باستاپ، مەملەكەتتiك قىزمەتكەرلەردەن مەملەكەتتiك تiلدە ەمتيحان الىنسىن» دەگەن باپتى «تiلدەر تۋرالى» زاڭ بابىنا ەنگiزە الماعاننان كەيiن تۋىندادى. لاتۆيادا ورىس تiلiنiڭ دارەجەسiن رەسمي تiل نەمەسە ەكiنشi مەملەكەتتiك تiل دەڭگەيiنە دەيiن جەتكiزۋ ءۇشiن كۇرەسiپ جۇرگەن «زا رودنوي يازىك» قوزعالىسىنىڭ ليدەرلەرiنە لاتۆيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتi ۆالديس زاتلەرس: «اشىق جانە ناقتى ايتقىم كەلەدi: ەكiنشi مەملەكەتتiك تiل رەتiندە ەشقانداي تiل - ورىس تiلi دە، باسقا تiل دە بولا المايدى. مەملەكەتتiكتiڭ نەگiزi - مەملەكەتتiك تiلدە جاتىر. مەملەكەت وسى تiلدi بارلىق تۇرعىنداردىڭ بiلۋiنە جانە ونى تۇتىنۋىنا جاعداي جاساۋى تيiس»، - دەگەن تەلەەفير ارقىلى. بۇل پiكiرگە قازiرگi پرەزيدەنت اندريس بەرزينش تە قوسىلادى:
- مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسi تالقىلاۋدى قاجەت ەتپەيدi, ساتۆەرسمەدە (كونستيتۋتسيادا) لاتىش تiلi مەملەكەتتiك تiل دەپ جازىلدى، سولاي قالا بەرەدi.
«ۇلتارالىق تIل» دەگەنIمIز نە؟
مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋشىلار سوڭعى كەزدە ورىس تiلiنiڭ دارەجەسiن 1995 جىلعى دەڭگەيگە «ۇلتارالىق تiل» دەڭگەيiنە ءتۇسiرۋدi ۇسىنادى. بiراق، ونىڭ «رەسمي مەكەمەلەردە، مەملەكەتتiك تiلمەن تەڭ دارەجەدە قولدانىلاتىن بولادى» دەگەن باپتان قانداي ايىرماشىلىعى بار. وسى جاعى كۇڭگiرت. بۇگiن «رەسمي تiلدە» سويلەيمiن، «رەسمي تiلدەگi» نۇسقاسى قايدا دەپ بايبالام سالۋشىلار، ەرتەڭ «ۇلتارالىق تiلدە» سويلەپ وتىرمىن دەپ، قازاق تiلiندە سويلەۋدەن باس تارتسا، نە بولادى؟ دەمەك، كەز كەلگەن ۇسىنىستىڭ ناقتى مازمۇنى مەن ماڭىزى بولۋى تيiس. ورىس تiلiنە كونستيتۋتسيالىق دارەجە بەرمەي-اق، حالىق ونى الەمدiك التى تiلدiڭ بiرi رەتiندە ۇيرەنۋگە تىرىسادى. بۇگiن اعىلشىن تiلiن ۇيرەنۋ ءۇشiن قانشالىقتى دەن قويسا، ورىس تiلiنە دەگەن ىنتا سونداي دارەجەدە بولادى. سول ءۇشiن وعان تاعى بiر جاڭا دارەجە ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتi جوق سەكiلدi.
P.S.
بiزدەن وزگە مەملەكەتتەر مەملەكەتتiلiكتiڭ نەگiزi - مەملەكەتتiك تiل پرينتسيپiن جوعارى قويۋدا. ۇلتتىق يدەولوگياسى دا، مەملەكەتتiك ستراتەگياسى دا وسى باعىتقا قۇرىلعان. ال بiز تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا ءالi كۇنگە دەيiن مەملەكەتتiك تiلدi تورگە وزدىرا الماي وتىرمىز. ال قازاقستان قوعامى كۇن وتكەن سايىن ورىستiلدiلەر مەن قازاقتiلدiلەر رەتiندە ينتەگراتسيالانۋدىڭ ورنىنا، الشاقتاپ بارادى.
27.10.201127.10.2011
ەسەنگۇل كاپقىزى
http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=28&id=6769
