«Qúrlyqtar men elderdi bólgen memleketaralyq shekaralar men sayasi, ekonomikalyq, mәdeni, әleumettik shekteuler órkeniyetti últtar men elderding ózara qarym-qatynastaryna bóget boludan qalghan» býgingi jahandanu kezeninde, biz Shyghystyq, iya bolmasa Batystyq ýlgidegi damushy elmiz dep aitudyng ózi asylyq bolar. Jan-jaqtan aghylghan aqparattar  tasqyny óz  ortasyn  qalyptastyryp ýlgerdi. Naqtyly ghylymy negizdegi últtyq iydeologiyanyng túraqtamauyn tudyryp otyrghan jayttardyng sebebi de osy bolu kerek. Osyndayda ótkenge bir kóz jiberip qoyghannan útylmasymyz anyq.

«Qúrlyqtar men elderdi bólgen memleketaralyq shekaralar men sayasi, ekonomikalyq, mәdeni, әleumettik shekteuler órkeniyetti últtar men elderding ózara qarym-qatynastaryna bóget boludan qalghan» býgingi jahandanu kezeninde, biz Shyghystyq, iya bolmasa Batystyq ýlgidegi damushy elmiz dep aitudyng ózi asylyq bolar. Jan-jaqtan aghylghan aqparattar  tasqyny óz  ortasyn  qalyptastyryp ýlgerdi. Naqtyly ghylymy negizdegi últtyq iydeologiyanyng túraqtamauyn tudyryp otyrghan jayttardyng sebebi de osy bolu kerek. Osyndayda ótkenge bir kóz jiberip qoyghannan útylmasymyz anyq.

Tarihy sheshim qabyldaytyn, tandau jasau joly keshe de aldymyzdy san oraghan. Úly Týrki imperiyasy ózining ishki qayshylyqtary men syrtqy kýshting saldarynan «bek úldary qúl bolyp, pәk qyzdary kýng bolyp» tarih sahnasynan ketkenin bilemiz. Aragha eki jarym ghasyr salyp boy kótergen, Qarahan memleketi túsynda kerege jayghan Islam dinimen qatar, Rimdegi katolik shirkeuleri missionerler ekspedisiyasyn Túran dalasyna jiberip, damylsyz júmys jasady. Ruhany soghystar bir sәt tolastamady. Janadan boy kótergen Qarahan memleketi ýshin tarihy kezendegi eng ýlken mәsele - el basqarudyng jana talaptaryna say iydeologiya qalyptastyru, Islamgha negizdelgen әleumettik-etikalyq normalar bekitu edi. Sol tústa Ál-Farabi, Ibn-Sina, Mahmút Qashqari, Jýsip Balasaghún, Ahmet Iýgineki, Ahmet Iassauy sekildi iri-iri ensiklopedist-ghúlamalar týrki júrtynyng әleumettik kózqarastary men dýniyetanymyn endigi ústanar jolyn aiqyndap berdi. Janadan engen Islam dinimen qatar, týrkiler búrynnan senip kelgen Mәjusiylik  nanymnyng gumanistik baghyttary sol kýiinde saqtalyp qaldy. Odan keyingi Shynghyshan joryghy bir jaghynan qazaq memlekettigining qalyptasuyn tudyrsa, ekinshi bir eskeretin jaytymyz taghy bar. Ol - Úly Jibek joly boyyndaghy kýli kókke úshqan, ilim-bilimning kóne oshaqtary. Kerueni keri búrylghan bayyrghy, baghzy sýrleuler... Endi qaranyz, Batys Europa - Batys Qytaydy tútastyratyn qarqyndy tas joldy júmyla jóndeuge kirisken býgingi memleket sayasatynyng úly missiyasy - san ghasyr saghym kóshken, qu mediyenge ainalghan dalalar tósindegi boy kótergen Qazaqstannyng tarihy manyzyn qayta janghyrtty.

Qonyrauly kerueni bir tynbay jónkilip jatatyn Úly Jibek joly, Shynghyshan shapqynshylyghy Orta Aziya, Tayau Shyghys, Shyghys Europa elderin jaulap alghan song óz manyzyn joyghanyn aittyq. Batystyng Shyghysqa jol qarastyruy endi basqa baghytta, su joldarynyng damuyna sebepker boldy. Kók múhitty kesip ótip, sol izdestiru nәtiyjesinde Amerika degen ashyldy. Alghash Shyghanaq soghysy búrq ete qalghanda auylda radiodan «Baghdatty bombalap jatyr» degendi estigen bir apamyz: «Osy Amerika degen pәle qaydan shyqty?!» dep keyigen edi. Shyghystyng jyr jauharlary, qissa-dastandarynan «Baghdat, Mysyr» degendi ózining tughan auylynday sezinip ósken ata-apalarymyzdyng Amerikany jek kóretin jóni de bar. Tanym solay-túghún. Ontýstik Afrika arqyly Ýndistangha, Qytaygha su joly aiqyndalyp, iri teniz sayahatshylary qaytadan Batys pen Shyghys arasyndaghy sauda jolyn jandandyryp, osyghan sәikes sauda joldary óshken Orta Aziya men Tayau Shyghysqa qaraghanda Portugaliya, Ispaniya, birtindep Niyderland pen Angliya damyghan iri elderge ainalghanyn tarihtan jaqsy bilemiz. XVI-XVII ghasyrdaghy Europadaghy «qayta órleu» kezeni әr elde ózindik ereksheligimen kórinis tapty. Ortaghasyrlyq diny úghymnan góri ghylymy dýniyetanym basymdyq tanytty, Renessans dәuiri mәdeniyetine baylanysty qay elde bolsyn, antikagha degen kózqarasy, dýniyetanymnyng erekshe ýrdisi, ómir sýru jaghdayynyng ózgeruin tudyrdy. Jana talaptargha say gumanizm qalyptasty. Adam jóninde ózgeshe pikirler aityla bastady. «Adam - Qúdaygha úqsas obrazda jaratylghan «jaratylys bastauy». Bar tirshilik - tabighat, adamdy Qúday jaratty. Adam әsemdik pen sheberlikke, mahabbat pen sýiispenshilikke toly jan iyesi» degen týsinik oryn tepti. Mәdeniyet pen filosofiya shirkeu әmirinen qútylyp, ónerding janasha damuyna jol ashyldy. «Qayta órleu» dәuirindegi órkeniyetting barlyq jetistikterin, «ónerkәsip tónkerisin» bastan keshken Batys býgin de sol ýstemdigin, yaghny adamzat damuynyng kóshbasshy ekendigin dәleldep baghuda. Jahandyq  migrasiyadan  payda  bolghan  órkeniyetti elderdi algha tartyp, últ damuynyng joghary satysy qauymdyq qúrylymnyng bar ekenin eskertti. «Nasiya - industriyalyq qoghamnyng zandy da shartty talaptaryna jan-jaqty jauap bere alghan ýlken últtyq qauym damuynyng eng biyik satysy» degen teoriyany algha tartty. Nanym-senim, әdet-ghúrpymyzda Shyghystyq mentaliytetting túghyry bolghanmen býgingi damu betalysymyz, óner-bilimning ólshe¬mi, sayasy jýiening ústanghan joly Europalyq ýlgini ónege tútqysy keledi. «Qazaqstandyq» modeliding jii bas kóterip qalatyny da jaydan-jay emes. Moyyndasaq ta, moyyndamasaq ta memleket iydeologiyasynyng túghyrnamasy osy bolayyn dep túr. Neden útatyn, neden útylatynymyzdy bir Qúday bilsin. Jýz-jýzge, ru-rugha bólinetin, bayaghy dertinen әli aryla almaghan qazaq júrty ýshin kýrmeui qiyn mәseleler sәt sanap qylang berip qalady.

Batysty ýlgi tútyp, «óner-bilim bar júrttar» sanaugha kiriskenimiz qay kezennen bastalady degende, eriksiz dala jyryna ýnilip,  derek izdey bastaysyn. Jyraular poeziyasyn paraqtap  otyrghanymyzda  «Altyn ordadan» keyingi jyrlardan últtyq sana kýizelisi anyq seziledi. «Qiyr qonyp, shet jaylap, elim qaytyp kýn kórer, kók temir kóseu arqalap, erim qaytyp kýn kórer». Kýn kóristing qiyametke ainaluy - qoghamdyq, әleumettik shart-jaghdaydyng eng tómengi satysy. Demek, últtyng basyna qara búlt ýiirildi degen sóz. Aragha ýsh-tórt ghasyr salyp baryp taghy ashynyz sol betterdi, yaghni, «Zar zaman» aqyndaryn. Dulat aitady:

...Bәrin ait ta birin ait,

Úghynar múny el qayda,

Eldi bastar er qayda?

Agha súltan, abyzdar,

Elindi qamap, kórge aida,

Barsa kelmes jerge aida.

Kýsh ketken song qolynnan,

Zarlaudan, sarnau ne payda?

Kýn kórerdi  kýittegenimiz  zar ma, tәiiri? Ýzilerge jetken jannyng shyryly Zar zamanda. Qúlaghynnyng týbinen bozdaghan zarly dauys odan arman mazandy qashyrady. Búdan ne týisinemiz? Órkeniyetting oshaghy bolghan Túran dalasy, Shyghyspen tolyqqan ilim-biliminen qol ýzip, qaranghylyqqa sýngip ketken qorghansyz qoghamdy, dәrmensiz keyip-kespirdi anghartady. «Qazaq ta adam balasy» ghoy, eng qasiyeti halyq estetikasynan, Shyghyspen tolyqqan mәdeniyeti, nanym-seniminen ajyramady. Al óner-bilimnen jyraq qaldy. Tyghyryqtan shyghar endigi joldyng qay tústa ekendigin Abay hakim baghdarlady. Alty Alashqa ahiqy sózin aitty. «Barlyq ghylym orysta». Shyn mәninde Batysqa jýginer kýn tudy degendi menzese kerek. Óitkeni, Petr I-ding reformasynan keyin damudyng danghyl jolyna týsken orys qoghamynyng artynda Batys túrdy. Abay tudyrghan ruhany qysym Alash arystaryn atqa qondyrdy. Olardyng ústanghan jolyn, qyl ayaghy kiyim kiyinisin qalay bolghanyn aitpasaq ta týsinikti. Ol - últqa qyzmet etuding janasha jolyna týsken silkingen sana tandauy edi. Batystyng da býgingiden mýlde basqa, agha tútargha aqyly asqan shaghy edi. Odan keyingi jetpis jyldyq bodandyqtyng oshaghynda qaynaghan bayyrghy qazaqy jaratylysy qanday ózgeriske úshyrady? Qazirgi jahandyq toghysular tudyrghan tobyrlyq mәdeniyetterdi, kýshine engen missionerlik maqsattardy atanyz. Boyymyzdaghy Shyghys ne Batysqa tәn erekshelikterdi zerdelegende, ómir sýru formamyz, evolusiyalyq damu jolymyzda qaysysy jetekshi oryngha shyqqany osy tústa shatasa bastady. «Jalyn» jurnalynda júmys istep jýrgen kezimde, redaksiyadan kómek súrap, jylarman hәlde jazylghan hat esimnen ketpeydi. Kәrtendeu әiel adamnyng bulyqqan sheri ekeni birden bayqalady. Joldasy ómirden ozypty. Masqaranyng kókesi sonda bastalypty. Ár týrli missionerlerding azghyruyna úshyraghan otbasyndaghy ýsh-tórt bala, әkesin óz yrym-jyrymdarymen jerleuge talasady. Bayghús kempir sonysyn aityp, zar jylaydy. Bastaryn qosar aqyl-kenesti redaksiyadan ótinedi...

Ýnemi kepteliske úshyraytyn otyz ekinshi baghyttaghy avtobusta kele jatqanda, sol kempirding zary ayaq astynan sanama sap ete týsetini bar. Mening baghytymdaghy keptelis tәrizdi, býgingi qazaq qoghamynyng keskin-kelbeti jýregimdi bir shanshyp ótedi...

«Abay-aqparat»