«قۇرلىقتار مەن ەلدەردi بولگەن مەملەكەتارالىق شەكارالار مەن ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، الەۋمەتتiك شەكتەۋلەر وركەنيەتتi ۇلتتار مەن ەلدەردiڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنا بوگەت بولۋدان قالعان» بۇگiنگi جاھاندانۋ كەزەڭiندە، بiز شىعىستىق، يا بولماسا باتىستىق ۇلگiدەگi دامۋشى ەلمiز دەپ ايتۋدىڭ ءوزi اسىلىق بولار. جان-جاقتان اعىلعان اقپاراتتار  تاسقىنى ءوز  ورتاسىن  قالىپتاستىرىپ ۇلگەردi. ناقتىلى عىلىمي نەگiزدەگi ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ تۇراقتاماۋىن تۋدىرىپ وتىرعان جايتتاردىڭ سەبەبi دە وسى بولۋ كەرەك. وسىندايدا وتكەنگە بiر كوز جiبەرiپ قويعاننان ۇتىلماسىمىز انىق.

«قۇرلىقتار مەن ەلدەردi بولگەن مەملەكەتارالىق شەكارالار مەن ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، الەۋمەتتiك شەكتەۋلەر وركەنيەتتi ۇلتتار مەن ەلدەردiڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىنا بوگەت بولۋدان قالعان» بۇگiنگi جاھاندانۋ كەزەڭiندە، بiز شىعىستىق، يا بولماسا باتىستىق ۇلگiدەگi دامۋشى ەلمiز دەپ ايتۋدىڭ ءوزi اسىلىق بولار. جان-جاقتان اعىلعان اقپاراتتار  تاسقىنى ءوز  ورتاسىن  قالىپتاستىرىپ ۇلگەردi. ناقتىلى عىلىمي نەگiزدەگi ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ تۇراقتاماۋىن تۋدىرىپ وتىرعان جايتتاردىڭ سەبەبi دە وسى بولۋ كەرەك. وسىندايدا وتكەنگە بiر كوز جiبەرiپ قويعاننان ۇتىلماسىمىز انىق.

تاريحي شەشiم قابىلدايتىن، تاڭداۋ جاساۋ جولى كەشە دە الدىمىزدى سان وراعان. ۇلى تۇركi يمپەرياسى ءوزiنiڭ iشكi قايشىلىقتارى مەن سىرتقى كۇشتiڭ سالدارىنان «بەك ۇلدارى قۇل بولىپ، پاك قىزدارى كۇڭ بولىپ» تاريح ساحناسىنان كەتكەنiن بiلەمiز. اراعا ەكi جارىم عاسىر سالىپ بوي كوتەرگەن، قاراحان مەملەكەتi تۇسىندا كەرەگە جايعان يسلام دiنiمەن قاتار، ريمدەگi كاتوليك شiركەۋلەرi ميسسيونەرلەر ەكسپەديتسياسىن تۇران دالاسىنا جiبەرiپ، دامىلسىز جۇمىس جاسادى. رۋحاني سوعىستار بiر ءسات تولاستامادى. جاڭادان بوي كوتەرگەن قاراحان مەملەكەتi ءۇشiن تاريحي كەزەڭدەگi ەڭ ۇلكەن ماسەلە - ەل باسقارۋدىڭ جاڭا تالاپتارىنا ساي يدەولوگيا قالىپتاستىرۋ، يسلامعا نەگiزدەلگەن الەۋمەتتiك-ەتيكالىق نورمالار بەكiتۋ ەدi. سول تۇستا ءال-فارابي، يبن-سينا، ماحمۇت قاشقاري، ءجۇسiپ بالاساعۇن، احمەت يۇگiنەكي، احمەت ياسساۋي سەكiلدi iرi-iرi ەنتسيكلوپەديست-عۇلامالار تۇركi جۇرتىنىڭ الەۋمەتتiك كوزقاراستارى مەن دۇنيەتانىمىن ەندiگi ۇستانار جولىن ايقىنداپ بەردi. جاڭادان ەنگەن يسلام دiنiمەن قاتار، تۇركiلەر بۇرىننان سەنiپ كەلگەن ماجۋسيلiك  نانىمنىڭ گۋمانيستiك باعىتتارى سول كۇيiندە ساقتالىپ قالدى. ودان كەيiنگi شىڭعىسحان جورىعى بiر جاعىنان قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ قالىپتاسۋىن تۋدىرسا، ەكiنشi بiر ەسكەرەتiن جايتىمىز تاعى بار. ول - ۇلى جiبەك جولى بويىنداعى كۇلi كوككە ۇشقان، iلiم-بiلiمنiڭ كونە وشاقتارى. كەرۋەنi كەرi بۇرىلعان بايىرعى، باعزى سۇرلەۋلەر... ەندi قاراڭىز، باتىس ەۋروپا - باتىس قىتايدى تۇتاستىراتىن قارقىندى تاس جولدى جۇمىلا جوندەۋگە كiرiسكەن بۇگiنگi مەملەكەت ساياساتىنىڭ ۇلى ميسسياسى - سان عاسىر ساعىم كوشكەن، قۋ مەديەنگە اينالعان دالالار توسiندەگi بوي كوتەرگەن قازاقستاننىڭ تاريحي ماڭىزىن قايتا جاڭعىرتتى.

قوڭىراۋلى كەرۋەنi بiر تىنباي جوڭكiلiپ جاتاتىن ۇلى جiبەك جولى، شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى ورتا ازيا، تاياۋ شىعىس، شىعىس ەۋروپا ەلدەرiن جاۋلاپ العان سوڭ ءوز ماڭىزىن جويعانىن ايتتىق. باتىستىڭ شىعىسقا جول قاراستىرۋى ەندi باسقا باعىتتا، سۋ جولدارىنىڭ دامۋىنا سەبەپكەر بولدى. كوك مۇحيتتى كەسiپ ءوتiپ، سول iزدەستiرۋ ناتيجەسiندە امەريكا دەگەن اشىلدى. العاش شىعاناق سوعىسى بۇرق ەتە قالعاندا اۋىلدا راديودان «باعداتتى بومبالاپ جاتىر» دەگەندi ەستiگەن بiر اپامىز: «وسى امەريكا دەگەن پالە قايدان شىقتى؟!» دەپ كەيiگەن ەدi. شىعىستىڭ جىر جاۋھارلارى، قيسسا-داستاندارىنان «باعدات، مىسىر» دەگەندi ءوزiنiڭ تۋعان اۋىلىنداي سەزiنiپ وسكەن اتا-اپالارىمىزدىڭ امەريكانى جەك كورەتiن ءجونi دە بار. تانىم سولاي-تۇعۇن. وڭتۇستiك افريكا ارقىلى ۇندiستانعا، قىتايعا سۋ جولى ايقىندالىپ، iرi تەڭiز ساياحاتشىلارى قايتادان باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى ساۋدا جولىن جانداندىرىپ، وسىعان سايكەس ساۋدا جولدارى وشكەن ورتا ازيا مەن تاياۋ شىعىسقا قاراعاندا پورتۋگاليا، يسپانيا، بiرتiندەپ نيدەرلاند پەن انگليا دامىعان iرi ەلدەرگە اينالعانىن تاريحتان جاقسى بiلەمiز. XVI-XVII عاسىرداعى ەۋروپاداعى «قايتا ورلەۋ» كەزەڭi ءار ەلدە وزiندiك ەرەكشەلiگiمەن كورiنiس تاپتى. ورتاعاسىرلىق دiني ۇعىمنان گورi عىلىمي دۇنيەتانىم باسىمدىق تانىتتى، رەنەسسانس ءداۋiرi مادەنيەتiنە بايلانىستى قاي ەلدە بولسىن، انتيكاعا دەگەن كوزقاراسى، دۇنيەتانىمنىڭ ەرەكشە ءۇردiسi, ءومiر ءسۇرۋ جاعدايىنىڭ وزگەرۋiن تۋدىردى. جاڭا تالاپتارعا ساي گۋمانيزم قالىپتاستى. ادام جونiندە وزگەشە پiكiرلەر ايتىلا باستادى. «ادام - قۇدايعا ۇقساس وبرازدا جاراتىلعان «جاراتىلىس باستاۋى». بار تiرشiلiك - تابيعات، ادامدى قۇداي جاراتتى. ادام اسەمدiك پەن شەبەرلiككە، ماحاببات پەن سۇيiسپەنشiلiككە تولى جان يەسi» دەگەن تۇسiنiك ورىن تەپتi. مادەنيەت پەن فيلوسوفيا شiركەۋ امiرiنەن قۇتىلىپ، ونەردiڭ جاڭاشا دامۋىنا جول اشىلدى. «قايتا ورلەۋ» داۋiرiندەگi وركەنيەتتiڭ بارلىق جەتiستiكتەرiن، «ونەركاسiپ توڭكەرiسiن» باستان كەشكەن باتىس بۇگiن دە سول ۇستەمدiگiن، ياعني ادامزات دامۋىنىڭ كوشباسشى ەكەندiگiن دالەلدەپ باعۋدا. جاھاندىق  ميگراتسيادان  پايدا  بولعان  وركەنيەتتi ەلدەردi العا تارتىپ، ۇلت دامۋىنىڭ جوعارى ساتىسى قاۋىمدىق قۇرىلىمنىڭ بار ەكەنiن ەسكەرتتi. «ناتسيا - يندۋستريالىق قوعامنىڭ زاڭدى دا شارتتى تالاپتارىنا جان-جاقتى جاۋاپ بەرە العان ۇلكەن ۇلتتىق قاۋىم دامۋىنىڭ ەڭ بيiك ساتىسى» دەگەن تەوريانى العا تارتتى. نانىم-سەنiم، ادەت-عۇرپىمىزدا شىعىستىق مەنتاليتەتتiڭ تۇعىرى بولعانمەن بۇگiنگi دامۋ بەتالىسىمىز، ونەر-بiلiمنiڭ ولشە¬مi, ساياسي جۇيەنiڭ ۇستانعان جولى ەۋروپالىق ۇلگiنi ونەگە تۇتقىسى كەلەدi. «قازاقستاندىق» مودەلدiڭ جيi باس كوتەرiپ قالاتىنى دا جايدان-جاي ەمەس. مويىنداساق تا، مويىنداماساق تا مەملەكەت يدەولوگياسىنىڭ تۇعىرناماسى وسى بولايىن دەپ تۇر. نەدەن ۇتاتىن، نەدەن ۇتىلاتىنىمىزدى بiر قۇداي بiلسiن. ءجۇز-جۇزگە، رۋ-رۋعا بولiنەتiن، باياعى دەرتiنەن ءالi ارىلا الماعان قازاق جۇرتى ءۇشiن كۇرمەۋi قيىن ماسەلەلەر ءسات ساناپ قىلاڭ بەرiپ قالادى.

باتىستى ۇلگi تۇتىپ، «ونەر-بiلiم بار جۇرتتار» ساناۋعا كiرiسكەنiمiز قاي كەزەڭنەن باستالادى دەگەندە، ەرiكسiز دالا جىرىنا ءۇڭiلiپ،  دەرەك iزدەي باستايسىڭ. جىراۋلار پوەزياسىن پاراقتاپ  وتىرعانىمىزدا  «التىن وردادان» كەيiنگi جىرلاردان ۇلتتىق سانا كۇيزەلiسi انىق سەزiلەدi. «قيىر قونىپ، شەت جايلاپ، ەلiم قايتىپ كۇن كورەر، كوك تەمiر كوسەۋ ارقالاپ، ەرiم قايتىپ كۇن كورەر». كۇن كورiستiڭ قيامەتكە اينالۋى - قوعامدىق، الەۋمەتتiك شارت-جاعدايدىڭ ەڭ تومەنگi ساتىسى. دەمەك، ۇلتتىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيiرiلدi دەگەن ءسوز. اراعا ءۇش-ءتورت عاسىر سالىپ بارىپ تاعى اشىڭىز سول بەتتەردi, ياعني، «زار زامان» اقىندارىن. دۋلات ايتادى:

...ءبارiن ايت تا بiرiن ايت،

ۇعىنار مۇنى ەل قايدا،

ەلدi باستار ەر قايدا؟

اعا سۇلتان، ابىزدار،

ەلiڭدi قاماپ، كورگە ايدا،

بارسا كەلمەس جەرگە ايدا.

كۇش كەتكەن سوڭ قولىڭنان،

زارلاۋدان، سارناۋ نە پايدا؟

كۇن كورەردi  كۇيتتەگەنiمiز  زار ما، ءتايiرi? ۇزiلەرگە جەتكەن جاننىڭ شىرىلى زار زاماندا. قۇلاعىڭنىڭ تۇبiنەن بوزداعان زارلى داۋىس ودان ارمان مازاڭدى قاشىرادى. بۇدان نە تۇيسiنەمiز؟ وركەنيەتتiڭ وشاعى بولعان تۇران دالاسى، شىعىسپەن تولىققان iلiم-بiلiمiنەن قول ءۇزiپ، قاراڭعىلىققا سۇڭگiپ كەتكەن قورعانسىز قوعامدى، دارمەنسiز كەيiپ-كەسپiردi اڭعارتادى. «قازاق تا ادام بالاسى» عوي، ەڭ قاسيەتi حالىق ەستەتيكاسىنان، شىعىسپەن تولىققان مادەنيەتi, نانىم-سەنiمiنەن اجىرامادى. ال ونەر-بiلiمنەن جىراق قالدى. تىعىرىقتان شىعار ەندiگi جولدىڭ قاي تۇستا ەكەندiگiن اباي حاكiم باعدارلادى. التى الاشقا احيقي ءسوزiن ايتتى. «بارلىق عىلىم ورىستا». شىن مانiندە باتىسقا جۇگiنەر كۇن تۋدى دەگەندi مەڭزەسە كەرەك. ويتكەنi, پەتر I-دiڭ رەفورماسىنان كەيiن دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن ورىس قوعامىنىڭ ارتىندا باتىس تۇردى. اباي تۋدىرعان رۋحاني قىسىم الاش ارىستارىن اتقا قوندىردى. ولاردىڭ ۇستانعان جولىن، قىل اياعى كيiم كيiنiسiن قالاي بولعانىن ايتپاساق تا تۇسiنiكتi. ول - ۇلتقا قىزمەت ەتۋدiڭ جاڭاشا جولىنا تۇسكەن سiلكiنگەن سانا تاڭداۋى ەدi. باتىستىڭ دا بۇگiنگiدەن مۇلدە باسقا، اعا تۇتارعا اقىلى اسقان شاعى ەدi. ودان كەيiنگi جەتپiس جىلدىق بوداندىقتىڭ وشاعىندا قايناعان بايىرعى قازاقى جاراتىلىسى قانداي وزگەرiسكە ۇشىرادى؟ قازiرگi جاھاندىق توعىسۋلار تۋدىرعان توبىرلىق مادەنيەتتەردi, كۇشiنە ەنگەن ميسسيونەرلiك ماقساتتاردى اتاڭىز. بويىمىزداعى شىعىس نە باتىسقا ءتان ەرەكشەلiكتەردi زەردەلەگەندە، ءومiر ءسۇرۋ فورمامىز، ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىمىزدا قايسىسى جەتەكشi ورىنعا شىققانى وسى تۇستا شاتاسا باستادى. «جالىن» جۋرنالىندا جۇمىس iستەپ جۇرگەن كەزiمدە، رەداكتسيادان كومەك سۇراپ، جىلارمان حالدە جازىلعان حات ەسiمنەن كەتپەيدi. كارتەڭدەۋ ايەل ادامنىڭ بۋلىققان شەرi ەكەنi بiردەن بايقالادى. جولداسى ومiردەن وزىپتى. ماسقارانىڭ كوكەسi سوندا باستالىپتى. ءار ءتۇرلi ميسسيونەرلەردiڭ ازعىرۋىنا ۇشىراعان وتباسىنداعى ءۇش-ءتورت بالا، اكەسiن ءوز ىرىم-جىرىمدارىمەن جەرلەۋگە تالاسادى. بايعۇس كەمپiر سونىسىن ايتىپ، زار جىلايدى. باستارىن قوسار اقىل-كەڭەستi رەداكتسيادان وتiنەدi...

ۇنەمi كەپتەلiسكە ۇشىرايتىن وتىز ەكiنشi باعىتتاعى اۆتوبۋستا كەلە جاتقاندا، سول كەمپiردiڭ زارى اياق استىنان ساناما ساپ ەتە تۇسەتiنi بار. مەنiڭ باعىتىمداعى كەپتەلiس ءتارiزدi, بۇگiنگi قازاق قوعامىنىڭ كەسكiن-كەلبەتi جۇرەگiمدi بiر شانشىپ وتەدi...

«اباي-اقپارات»