Beysenbi, 18 Sәuir 2024
Tarih 6447 3 pikir 22 Mamyr, 2020 saghat 15:33

Qazaqtyng bas batyrlarynyng biri - Taylaq batyr

«Ruhany janghyru» degenimiz ótkenge kóz tastap, babalarymyzdyng kol jetkenderin býgingi jәne ertengi kýnge jetkizu, babalarymyzdyng kópke ýlgi bolarlyq isterining eng jarqyn betterin jarqyrata kórsetip,  keler úrpaqqa ýlgi etu. Sonday, kópke ýlgi bolarlyq ómirding iyesi, el men jer ýshin jan ayamay  jasaghan erlikting iyesi, aty anyzgha ainalghan adam - Taylaq batyr.

Búl esimdi men kishkentayymnan estip óstim. Elding ýlken  kisileri bastary qosyla kalghanda jyr etip әngimeleytinderi -  Taylaq batyr tarihy, onyng erligi  bolaty. Ol kezdegi aqsaqaldardy eske alghanda tanqalmasqa amal joq. Qansha jarysa sóilegenmen olar, biri bastaghan әngimeni búzbay, ayaghyna deyin tyndap, sodan baryp, birining aitpaghanyn ekinshisi tolyqtyryp, әserlep, tyndaushygha qyzyqty etip jetkizuge tyrysatyn. Bir keremeti olar әngimelerin qansha qaytalasa da, ózgertpey, sol bayaghy qaz-qalpynda jetkizetin. Ne degen zeyin, ne degen eske saqtau qabyleti! Sol shaldardyng kóbisi onsha bilimdi de bolmaytyn. Bar biletinderi bir-eki jyl auyl moldalarynyng aldynda otyrghandary, bolmasa jana mektepting eki-ýsh synyptyq bilimderi ghana. Biraq, atadan balagha qalghan el әngimelerin búljytpay jetkizetin.  Men býgin sol shaldardan estigen әngimelerimning bir – ekeuin ghana sizderge jetkizip kóreyin. Kimige bolsa da týsinikti boluy ýshin olar әngimeni arghy tekten bastaytyn. Men de sol jolmen jýrip kóreyin.

Birinshi aqsaqal: Alshynnan ýsh bala bolghan. Olar: Qydyr qoja (Qydyrbay bay), Sәdir qoja (Sәdirbay bay), Nәdir qoja (Nәdirbay bay). Nәdirqojadan jeti bala tuady. Olar birigip, Jeti ruly eldi qúraydy (Jeti ru). Nәdirqoja qaytys bolghannan keyin balalary «әkemning belgisin» alamyz dep jinalypty sonda:

Birinshi bolyp sóz alghan Tama túryp, men әkemning aqsha salatyn oqshantayyn alamyn, degen eken. Sondyqtan Tamada aqsha ústaghan, oqyp, bilim alghan bay adamdar kóp bolypty.
Ekinshi bolyp sóz alghan Tabyn túryp, men әkemning aibaltasyn alamyn, degen eken. Sondyqtan da, Tabynnan shyqqan batyrlar men tentekter kóp bolghan eken.
Ýshinshi bolyp sóz alghan Kerderi, men әkemning bәigige qosatyn kók arghymaghyn alamyn, depti. Sondyqtan da, ol zamanda bәigi bolsa, Kerderi jarystyng aldyn bermegen eken.Tórtinshi bolyp sóz alghan Kereyit, men әkemning qobyzyn alamyn, depti. Sondyqtan bolar, Kereyitten shyqqan qobyzyshylar, óner adamdary kóp bolypty.
Besinshi bolyp sóz alghan Ramadan әkesining aiyl- túrmanyn alsa, altynshy bolyp sóz alghan Teleu әkesining tobylghy sapty qamshysyn alypty.

Jetinshi bolyp sóz alghan Jaghalbayly, men әkemning tuyn alamyn, depti. Osylaysha Jeti rudyng әkesi – babamyz Nәdirqojanyng qonghan jerde tigetin  Tuy Jaghalbaylyda qalghan eken degen sóz bar... (sony).

Ekinshi aqsaqal: Áriyne búl anyz bolar. Anyz bolsa da, shyndyqqa  jaqyn anyz. Sol Jaghalbaylyda qalghan Jetirudyng tuyn tudy Shegen babamyz Han tauynyng basyna qadaghan eken. Ol tau qazir Reseydin,  Jayyq ózenining bastauyna jaqyn jerde, jerde jatyr. Han tauy ol kezde Jaghalbaylynyng jylda bas qosyp, babalardy eske alatyn, neshe týrli jiyndar, toy – tomalaq, týrli oiyn-sauyq, jarys ótkizetin jeri bolypty. Osynda ótkizgen bir- eki jarysta Malataudyng Áldeberlisining Qonyr degen úly, jastyghyna qaramay, belinen ústaghandardyng bәrin jyghyp, ózining jauyryny jerge tiymey, jenimpaz atanyp jýripti.

Ol zamanda Jaghalbayly asyl túqymdy jylqy ghana emes, asyl túqymdy týie de ósirgen eken. Sol asyl túqymdy týiening bir taylaghy batpaqty kólge batyp, býkil el bolyp shyghara almay jatqan uaqighanyng ýstinen shyqqan Qonyr joldastarymen әp sәtte taylaqty batpaqtan shygharyp, ayaghynan túrghyzypty. Bala Qonyrgha alghashqy kezde «taylaqty batpaqtan shygharghan batyr», degen at taghylyp, kele-kele Taylaq batyr, bolyp atanyp ketipti. Jyldar ótip, onyng sol laqap aty, naqty esimine ainalypty. Tipti ata-anasy, jora-joldastary - bәri ony óz esimi emes, sol laqap aty «Taylaq» degen esimmen ataytyn bolady.

Ýshinshi aqsaqal: Taylaq jastayynan Kishi jýzding bolashaq hany  Ábilhayyrmen joldas boldy. Óse kele ol ekeui qarulas dos bolyp,  birge talay shayqastargha qatysyp, el shetine kelgen jaulargha toytarys ta beripti. Ásirese qalmaqtar, orys kazaktarymen bolghan talay shayqastargha qatysyp, erligimen kózge týsipti. Hanmen birge ainaladaghy auldardaghy jastardy jyinap, shynyghu, әskery jattyghu júmystaryn da jýrgizip,  shayqastyng ne bir әdisterin de iygeripti. Endi ol auyl arasyndaghy jay ghana «Taylaq batyr» emes, qol bastaushysy retinde de qatarynan oza bilipti. Han Ábilhayyrmen ýzengiles jýrip, Jaghalbaylynyng qolyn da basqarghan eken.  Osylaysha ol, el arasynda  abyroy – ataqqa da  ie bolghan eken.  Onyng aty endi jaghalbayly ghana emes, býkil Jetirugha, Ábilhayyrgha qarasty barlyq jerge tarapty. Taylaqty, tipti qazaqtar men qaraqalpaqtar, bashqúrttar ghana emes, ata jauymyz qalmaqtar men orystar da jaqsy biletin bolypty. Tipti shabuylgha shyqqanda, bolmasa bekinisterdi qorghauda Taylaqtyng qoly túr, bolmasa ol shepti Taylaqtyng qoly ústap túr, degendi estise, shabuylgha shyqqan qalmaqtar men orystar  at basyn keyin búrghan  eken.

Osy ataq qoy, Taylaq batyr qol bastap, el men jerding azattyghy jolynda jongharlargha qarsy bas kótergende, aldymen jaghalbayly jastary, keyin manaydaghylardyng barlyghynyng onyng sonynan erip jýrgeni. Búl jasaqtyng qol jinap, birlese jongharlargha qarsy bas kóterulerine kýsh bergen, qazaq jasaqtarynyng Taylaq batyrgha, ózderining әskery  basshylaryna degen berik senimderi bolsa kerek. Senim ghoy, Taylaq batyr bastaghan qazaq jasaqtarynyng bastyryn biriktirip, el men jerdi azat etu jolynda jonghargha qarsy kýsh júmsaugha әkelip jýrgen,- deydi ol  (sony).

Tәuke han ólgennen keyin-aq, kóp úzamay qazaq biyleri - bireui taqqa talasyp, bireui baqqa talasyp, el arasynan birlik ketti. Qazaqtardyng arasyndaghy osy jaydy kýtip otrghan jongharlar men qalmaqtar qazaqtargha kóz alartyp, qaytken kýnde olardyng osynsha keng jeri men bar baylyghyn qolgha týsirudi oilastyra bastady.

Endi bir sәt tarihshyny tyndap kórelik:

-«... qazaqtardyn arasyndaghy Tәuke han ornatqan tynyshtyq úzaqqa barmady. Kóp uaqyt ótpey-aq qazaq biyleushileri arasyndaghy ózara talas pen tartys tuyndap, búl jaydy kórshileri tiyimdi paydalana bildi. Batystan Edil qalmaqtary bas kóterse... shyghystan basqa kórshilerdi bylay qoyghanda Resey men Kytaydyng ózderin alandatqan, sol kezdegi eng quatty qolbasshy Galdan Seren bastaghan jongharldar erekshe qauip tóndirdi... (V.V. Veliyaminov – Zernov. Issledovaniya o kasimovskih saryah y sarevichah. SPb 1885. T.2. 165-166 b.b).

-«1723 jyldyng kýzining bas kezinde Edil qalmaqtarynyng hanyna jonghar qontayshasy Suan Rabtannan, qazaqtargha qarsy qol biriktireyik degen úsynyspen kezekti habarshy keldi. Ol úsynysty Ayke han quana-quana qarsy aldy. Biraq, jongharlardyng Angkemen qazaqtargha qarsy әskery odaq qúru jónindegi oylaryn sezgen, әlde tynshylary arqyly bilgen Kishi jýzding hany Ábilhayyr olardyng búl isterin iske asyrugha, sóitip qazaqtardy eki jaqtan qyspaqqa alugha jol bergen joq. Ábilhayyrdyng qajyrly qimyldary qalmaq qontayshalary Dorjy Nazarov, Hoshot - Donduk pen Lekbeylerding ýreylerin qashyryp, qazaq hany bastaghan әskerlerding ekpininen ýreylengen olar tezdetip Jayyqtyng sol qanatynan, ong jaghalauynda jatqan Krasnyy yar mekenine qaray kóshti (U. Erdniyev. Kalmyky (istoriko-etnograficheskie ocherkiy). Elista. 1980. 129-130 b.b.).

-«Qazaqtardyng búl súrapyl shabuyldarynan qoryqqan Angke endi, shyghysta jatqan jongharlarmen qazaqqa qarsy qol biriktiru bylay túrsyn, Kishi jýzding hany Ábilhayyrgha arnayy elshi jiberip, qoryqqannnan ony kelissózge shaqyrdy. Biraq, qalmaqqa әbden óshi ketken Ábilhayyr onyng ótinishine qúlaq aspay, qayta orys – qalmaq qoldaryn tyqsyryp, aldymen Dorjy Nazarovtyng úly Lobjynyng qolyn, ekinshi bir shayqasta Aykening negizgi qoldaryn tas - talqan etip jendi. Sóitip, qazaq dalasynda jongharlar men qalmaq  qoldarynyng birigip, qazaqtargha qarsy shyghularynyng  aldyn aldy». Búl jaylar tarihshy IY.Erofeevanyng 1999 jyly «Sanat» baspasynan jaryq kórgen «Abulhair han polkovodes, politik y praviyteli» degen enbeginde keng kólemde jazylghan. Búl shayqastargha Taylaq batyrdyng óz qolymen qatysqany sózsiz. Sebebi, osynday qysyltayang kezde ol ylghida, jan joldasy Ábilhayyrdyng qasynan tabylatyn. Al búl joly qalmaqtargha qarsy shayqas Taylaq batyrdyng jerinde, Jayyq ózenining jaghasynda ótip otyr.

Biraq, búghan deyin qazaq dalasynyng shyghys jaghynda keremet kóp kýsh jinaghan jongharlar «sheshingen sudan tayynbas» degen qaghidany basshylyqqa alyp, qalmaqtardan habardy kýtpey-aq, qazaq jerine basyp kirgen bolatyn. Ári qaray orys tarihshysy M. Vyatkindi tyndayyq: -«Nabegy djungarskih oiratov pod predvodiytelistvom Shuny – Bahadura na kazahskie kocheviya v 1723 godu soprovojdalisi neischeslimymy bedstviyamy dlya kazahskogo naroda, poterey bogateyshih pastbish Semiyrechiya, Talasa y Syr-Darii, massovoy giybeliu skota, ubiystvom y pleneniyem mnogih tysyach kazahov. Kazahy byly vynujdeny pokinuti starye kocheviya y massamy pereselitisya v predely Sredneaziatskih hanstv- Buharskogo y Hivinskogo. Okolo 1725 goda goroda Tashkent y Turkestan byly poteryany kazahamy (M.Vyatkiyn. Syrym batyr. Almaty. «Sanat». 2002. 141.).

Iya, búl ataqty «Aqtaban shúbyryndy, Alqa kól súlamanyn», bar qazaqtyng «Elim-aylap» jylaghanynyng basy osy bolatyn.  Qojabergen jyrau tap sol kezde:

Búl zaman, qay-qay zaman, azghan zaman,

Búl júrtym apat kelip tozghan zaman.

Kórshi eki el myltyq berip, esirtken son,

Qazaqtan sasyq jonghar ozghan zaman.

Edil menen Jayyq jaqtan kósh keledi,

At pen nar әr kósh sayyn bos keledi.

Ayyrylghan jer men sudan jaman eken,

Móltildep eki kózden jas keledi,- dep jyrgha qosqan  eken.

Jaudan (jonghardan) qashqan qazaqtyng sol kóshi basy aughan jaqqa, ontýstik, әsirese Araldy ainalyp, soltýstik jaqqa kóshkeni belgili. Onda barghanda, kóshting tireletin jeri Jayyq ózeni. Jayyqqa sol jaghynan Elek ózenining qúiylaryna deyingi jeri negizinen Jaghalbaylynyng qonystanghan jeri. Kóshken el osynda kelip es jiyp, endi ne isteu kerek, qaytken kýnde tughan jerdi jaudan azat etuge bolady, jalmauyz jonghardy qaytkende jer jastandyrugha bolady?- degen súraqqa jauap izdey bastaydy.  «Aqtaban shúbyryndy, alqa kól súlama» degen súrapyl soqqydan keyin alghashqy bolyp es jighandar, sol Jayyq boyynda jatqandardan boldy. Tarihshyny tyndalyq. M.Vyatkiyn:

-« Kak ustnye predaniya kazahov, tak y zapisannye russkimy nabludatelyamy rasskazy starishin o godah «velikogo bedstviya» podcherkivait, chto reshaishui roli v organizasiy boriby s oiratamy sygraly batyry: Taylak – v Mladshem, Sanryk – v Starshem y Bókenbay – v Srednem juzah (sol enbekte 141 b.), dese, I. Erofeeva:

-«Qazaq qoldary 1727 jyly Búlanty ózenining manynda «Qarasiyr» degen jerde qalmaqtargha  birinshi ret oisyrata soqqy berdi. Keyin búl jer «Qalmaq qyrylghan» dep atalghan. A.Divaev jazyp qaldyrghan qazaqtyng tarihy әfsanasynda , búl jerde jongharlar tas – talqan bolyp jenildi. Qazaqtyng alghashqy Jenis tuyn kótergen jeri «Qarasiyr» bolatyn. Búl soghysta , qazaq jigitterinen qúralghan iri әskery toptardy basqarghan  Kishi jýzdegi Jeti rudan shyqqan Taylaq batyr men onyng jiyeni – Úly jýzdegi Oshaqty ruynan shyqqan Sanyryq batyr, erekshe kózge týsti (IY.Erofeeva. Abulhair han: polkovodes, praviyteli y politiyk. 142 b. Tap osy uaqighany jazushy Ánuar Álimjanov bylaysha jalghastyrady:

-«Try dnya sarbazy horonily svoih druzey, pavshih v bitve, prinosya v jertvu boevyh koney. K nim shly y shly ludi, inogda selymi otryadamiy. Sanryk y Taylak ustroiliy torjestvennuiy vstrechu Bogenbaiy, kogda tot posle pobedy, nad djungaramy vmeste s shestiustamy svoih sarbazov k beregam Bulanty. Roslyi, plechistyy Bogenbay byl dobrodushen y spokoen. On iskrenne, po bratsky obnyal batyrov, prostotoy svoey srazu zavoeval ih doverie y uvajeniye. Y posle toya Taylak y Sanryk ne sgovarivayasi, predlojily Bogenbay prinyati polojenie stareyshiny sredy niyh..» (A.Alimjanov. Gones. ).

Búl ne degen sóz? Búl kórgendik. Ýlkendi syilau, qazaqtyng qanyna bitken qasiyet. Búl degeniniz, búghan deyin Qarasiyr jazyghynda úly jenisting tútqasy Taylaq pen Sanyryqtyng qolynda boldy, degen sóz. Qazaq qoldaryn bastaushylar da osy jastar bolghanyn kórsetse kerek.  Ýlkendi syilap ýirengen jas batyrlar Jenis tuyn aghalaryna - Bógenbaygha berip jatqandary ghoy.

Qazaq halqynyng taghdyry sheshiletin tústa birinshi bolyp bas kóterip, qalghan eldi bastap, 1723 jyly qazaqtardy jenip, jan-jaqqa qanghyrtyp jibergen, qylyshynan qany tamghan jonghardy osylay jenip, atoylatyp, jonghardyng jauyngerlerin at bauyryna baylaghan Taylaq batyr men Sanyryq batyrdy elimizge osynau Jenisti alyp kelip jýrgen, ol jenisting tuyn qazaqtyng salty boyynsha aghalary Bógenbagha ústattqandary ýshin, jas batyrlardyng Úly Jenisterin qalaysha ózderine búiyrtpaymyz. Bizshe, solay bolyp otyr. Barlyq jerde jenis tuyn Bógenbaygha baylap, jas batyrlardy esten shygharyp jýrmiz.  Nelikten?

Jogharyda biz, qazaqtardyng alghashqy jeniske jetken jeri «Qarasiyr» degen bolatynbyz. Tarihshylar ol jerde bolmaghan son, ol jerdi kórmegen song Qarasiyrdyng qay jerde  ekenin dúrys jazbay jýr. Qarasiyr jazyghy býgingi Qostanay oblysy, Qamysty audanynyng ontýstigi men Aqtóbe oblysy Áyteke by audanynyng ortasynda jatyr. Eni 30 - 40 shaqyrymgha, úzyndyghy elu - alpys shaqyrymgha sozylyp jatqan tep - tegis, en dala. «Qarasiyr» jazyghynyng soltýstik jaghynda «Kindikti» dep atalatyn ýlken kól jatyr. Sol kólding qaq ortasynda, kólding kindigendey bolyp «Qaratóbe» degen aral bar. Auyl aqsaqaldarynyng aitulary boyynsha, osy Qarasiyr shayqasynda qaza bolghan batyrlar men súltandardy Qaratóbening tóbesine jerlegen eken. Bylaysha aitqanda, Qaratóbe, sol sheshushi shayqasta qaza bolghan batyrlar men súltandardyng panteony bolghangha úqsaydy. Osydan 30-40 jyl búryn sol Qaratóbening basynda 30 shaqty, keremet kók tastan jasalghan otyz shaqty qúlyptas bolatyn. Býginde bir de bir qúlyptas qalmapty. Shamasy, ol kóktastar Orkash auylynyng sol manda salynghan ýilerining irge tastaryna ketken bolar.

Qarasiyr jazyghynan keyin Taylaq bastaghan qazaqtar qoly jongharlardy quyp, Torghay jaghyna, ol jerlerde de birneshe «qalmaq qyrylghan» degen jerler bar. Odan ontýstikke qaray jýrip, Búlanty men Bólenti ózenderining jaghalarynda da talay qyrghyn bolyp, qazaqtar ol jerde de jongharlardy qyrghyngha úshyratyp, Úly Jenisting songhy nýktesin Anraqay jazyghynda qoyady. Osy shayqastardyng barlyghynda Taylaq batyr bastaghan qol erlik kórsetip, qazaq әskerining Bas qolbasshysy Ábilhayyr hannyng tapsyrmasymen qazaqtar  endi qaytyp qazaq jerine ayaq baspasyn degen oimen, jongharlardy Ertisting arghy betine  quyp salady. Ertisten ótkizip qana qoymay, Ábilhayyr han Taylaq batyr bastaghan Kishi jýzding 40 mynday qolyn Tarbaghatay jaqta qaldyrady. Ol jaqtay Taylaq batyr bastaghan qoldyng qansha jyl túrghany belgisiz, biraq olardyng otyrghan jerlerin Semey jaqtyng qazaqtary býginge deyin «Jaghalbayly jotasy» deydi eken. Osydan birneshe jyl búryn Kerey Jәnibek batyrdyng toyyna barghanda, sol jaqtyng ghalymdarynyng auyzdarynan estigen edim.

Taylaq batyr jayly әngimeni osymen ayaqtaugha da bolar edi, biraq songhy jyldary Taylaq batyr kimning babasy, yaghni, onyng naqty ruy kim, degen talas әngimeler kóbeyip ketti. Shynymen de Taylaq batyrdyng Jeti rudan ekeni ras, solay bola túryp, batyr sol Jeti rudyng qaysysynan? Bas batyrgha Jeti rudyng barlyghy ie bolghysy keletin siyaqty. Olar- jeteu. Bir batyrdy jetige qalay bólemiz?

Taylaq batyr jayly sóz bastaghan aqyn Qojabergen jyrau bolatyn. Ol ózining «Elim-ay» dastanynda:

Qatysty Kishi jýzden Taylaq mergen,

Súlatty kózdegenin atqan jerden.

Bir mergen Sanyryq atty jaralandy,

Taylaqtyng joldas bolyp sonyna ergen.

Ekeui Kishi jýzden «shekti» edi...

Qojabergen jyrau bolsa ekeuin de  «batyr» emes, «mergen» deydi. Onymen qoymay ekeuin de «shekti» deydi. Al osy mәselege baylanysty talasqa týsip, gazet-jornaldargha týrli materialdardy  jariyalap jýrgen ghalym, jornalshylar da Taylaq batyrdy ózderining  atalaryna qaray tartyp, bireuleri ony Teleu

(filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Berikbay Saghyndyqúly), endi biri ony –Kereyit (ólketanushy Tynyshbek Dayrabayúly) dese, bir top jaghalbaylylyqtar Taylaq batyrdy- Jaghalbayly, dep ózderine qaray tartady. Sonda, erligimen kózge týsip, 1726 jyly, Ýsh jýzding iygi jaqsylary bas qosqan, Ordabasydaghy jiynda Kishi jýz jasaqtarynyng qolbasshysy bolyp saylanghan Taylaq batyr Jeti rudyng qay atasyna jatady? Meninshe, o basta bir adamnan (Qojabergen jyraudan bolsa kerek) ketken qatelik talay adamdy dúrys joldan taydyryp, adastyryp otyrghany ras. Olay deytinimiz, onshaqty tarihshy «batyr» dep tanyghan Taylaqty «mergen» dep basqa jolgha týsirip otyrghany kórinip-aq túr. Taylaq batyr bolghan. Batyr bolmasa,  Ordabasyda ony nege Kishi jýz әskerining qolbasshysy etip saylady? Ózi qazaq әskerining Bas qolbasshysy bolyp saylanghannan keyin, Ábilhayyr han ózining ornyna Taylaq batyrdy úsynyp otryghan joq pa? Búl basy ashyq mәsele, nemese Qojabergen jyrau basqa bir Taylaq pen Sanyryqty aityp otyr ma?

Menimshe, qateleskenderding ishinde Qazaq últtyq ensiklopediyasynyng avtory da bar. Ol ýlken enbektin 8 - shi tomynyng 177 betinde –«Taylaq Mәtiúly... Kishi jýzdin Jeti ruynan shyqqan, dep jazypty. Taylaq batyr shynymen de Mәti biyding úly ma? Bizding biluimizshe Taylaq batyr Kishi jýzding hany Ábilhayyrmen qúrdas bolghan deydi biletinder. Ábilhayyr han bolsa 1693 jyly tughan. Yaghni, Taylaq batyr da sol jylghy – 1693 jylghy. Al Taylaq batyrdyng әkesi dep jýrgen Mәti bi, Qyzylorda oblysynyng ensiklopediyasynda, shamamen 1627 jyly tuyp, 1711 jyly qaytys boldy delingen. Sonda Taylaq batyr dýniyege kelgende, onyng әkesi dep jýrgen babamyz Mәti biy 86 jasta eken. 86 jastaghy shaldan (әruaghy keshirsin) bala tuuy mýmkin, al Taylaqtay batyr bala tudy, degenge senu tipti de qiyn. Múny bir dep qoyalyq.

Ekinshi: Semey jaqtaghy «Jaghalbayly jotasy» degenimiz, biraz mәselening betin ashary sózsiz. Nege ol jerdi «Jaghalbayly jotasy» dep ataghan. Ne ol jerde jaghalbayly jauyngerleri qazaq jerin jonghardan qorghyp túrghan, bolmasa ol әskerding qolbasshysy jaghalbayly azamaty bolghany. Biz Taylaq batyrdyn, 1726 jylgha deyin Jaghalbayly qolynyn qolbasshysy bolghanyn jaqsy bilemiz. Búny eki delik.

Ýshinshi aitarym, aldaghy uaqytta  tarihy mәselege kelgende, anau «alay» dedi, mynau «bylay» dedi, degenge asa kónil bólmegen dúrys bolar. Sebebi, qazaqta «janylmaytyn jaq, sýrinbeytin túyaq joq», degen úghym bar. Qatelespeytin adam joq. Bәrimiz de qatelesemiz. Eng bastysy, dәlel kerek. Býgingi Taylaq babamyz jayly jazghandardyng biri – birinde de dәlel joq. Taylaq babamyz jayly jazghandardyng ishinde, bәrin bylay qoyghanda, kónilge qayau týsiretin «Ayqyn» gazetining biylghy jylghy 127 sanyndaghy «Taylaq batyrdyng tegi qanday?» degen material boldy. Avtor ózi Taylaq batyr turaly jazghandardyng enbekterine «esh dәleli joq», dey otyryp, ózining jazghan materialynda da eshqanday naqty dәlel keltirmeydi. Materialdyng key jerlerinde adamnyng namysyna tiyer sózder aityp, Myrzabay Jaqsylyqov pen Bayanghaly Qúltaevtyng jer-jebirine jetken. «.. óli aruaqtardyng sóiley almaytynyna arqa sýiep otyr-au», degeni ne degen sóz? Jurnalistikada – «syna, biraq eshkimning namysyna tiymeytindey etip syna», degen úghym bar edi. Sol jaghy eskerilmedi-au deymin.

Taylaq batyr jayly әli de talay materialdar jazylar. Biraq,  kóp bolyp búl taqyrypty әli de terenirek zerttesek  dúrys bolar edi. Sosyn baryp óz oiymyzdy ortagha salayyq, aghayyn. Sebebi, Taylaq batyr kóp batyrlardyng biri emes. Ol «qazaq» degen halyqtyng basyna kýn tuyp, jonghar degen jalmauyz jútyp qoyamyn dep túrghan kezde, jaudyng aibynynan jasqanbay, birinshi bolyp bas kóterip, artynan myndardy ertip, el men jer bostandyghy jolynda ózinen eki-ýsh  ese kýshti jaumen jan alyp, jan bere kýresip, jauyn jengen, elding soltýstiginde  kótergen Jenis tuyn, elding ontýstigine әkelip, ataqty Anraqay shayqasynan keyin, qansha jyl qoqandaghan jaudy  jenip, jer betinen «jonghar» degen halyqty týbegeyli joyyp jibergen qazaqtyng Bas batyry –Taylaq batyr. Ony bilu, onyng erligin nasihattau әr qazaqtyng mindeti bolsa kerek. Al bas batyrdy ózining atasyna tartyp, óz atasynyng  ghana maqtanyshy etip kórsetuge tyrysqan jazghyshtargha aitarym, dәlelsiz tarihy materil jazbay aq qoysaq dúrys bolar edi. Kózining tirisinde bar qazaqtyng amandyghy, el men jerding birligi ýshin kýresken Bas batyrdyng  erligi men esimi, sol qazaq rulary ókilderining arasyna irtki salyp jýr. Bas batyrdyng esimin, maqtanysh ýshin toqtysha tartqansha, onyng esimin býkil qazaqtyng maqtanyshyna ainaldyrghanymyz dúrys bolar edi, aghayyn!

Quanyshbay Ormanov

Abai.kz

3 pikir