Ýsh jasqa kelse de, sóiley almaghan qyzynyng jayyna uayymday bastaghan jas erli – zayypty, ony logopedtting aldynan bir aq shygharady. Odan, psihologqa aparyp teksertedi. Sóitse, bar kinә nede deysizder ghoy?! Bar kinә, besikte jatqan kezinen anasy balasynyng aldyna orys tilinde týrli mulitfilimderdi «itub» әleumettik jeli arnasyn qosyp qoyyp, aldandyryp, júbatyp kelgen eken. Ananyng jauapkershiliksizdigi men bilimsizdigi, tәrbiyesizdigi óz aldyna bólek әngime. Uaqyt óte kele «ntubsyz» tynystau mýmkin bolmay, onysy sәt sayynghy әdetke ainalghan. Orys tilindegi mulitfilimderdi kóru arqyly sanasyna orys tili ornyqqan sәby óse kele, ata –anasy azaq tilinde sóilegende týsinbegen son, psihologiyalyq dertke úshyrap, tilsiz qalghan. Mine, búl kezinde balalar filimine deyin saudagha salyp, orys tili men ózge elding әdet-ghúrpymen bala sanasyn ulaudyng kesapaty. Búl jerdegi mәsele - tek bala sanasy ghana emes, últ sanasyna kelip tireledi. Últ sanasyn mәngýrttendiruding eng tóte joly osy bolsa, últtyqqa oraludyng amaly da osy, qazaqy, últtyq boyauy qanyq, qazaq tilinde týsirgen balalar filimin kóbeytude bolyp túr. Bala tәrbiyesindegi osy mәsele, tek osy bir otbasyndaghy ata –ananyng basyndaghy bolyp jatqan jay emes. Búl, kýlli qazaq otbasynyng basyndaghy keship jatqan jaghday. Búdan keyingi kezde, osy balalar filimine qatysty naryqtyq kózqarasty ózgertetin uaqyt jetken siyaqty. Saudanyng jóni osy eken dep, balalardyng jan –dýniyesine deyin saudagha ainaldyrghannan útqan joqpyz, últ retinde útyldyq. Bәrimizge belgili, qazir satyp әperetin birden –bir balagha qyzyqty, әri tartymdy orys tilindegi «Masha men ai» mýlitfilimi. Onyng ýstine, internette qaptap jýrgen әleumettik jelilerge salynyp jatqan týrli pighyldaghy sheteldik mulitfilimder. Ázirge, shetelding giyper belsendi bala sanasyn ýiirip әketetin mulitfilimderine bәsekge tótep beretin qazaq mulitfilimderi joqtyng qasy. Orys tiline audarylyp kórsetiletin mulitfilim kórip ósken balanyng tili ghana emes, appaq aq qaghazday sanasy da oryssha qalyptasady. Sol sebepti, balanyng últtyq sanasy qalyptasatyn psihologiyalyq kýrdeli kezeninde ózge elderding mulitfilimderin optikalyq týrde de, akustikalyq týrde de, balagha kórsetuge bolmaydy. Mysaly, Egiypette balalar filimderin jasau memleket tarpynan qatang baqylanady. Balalar filimderin týsiruge memleket arnayy qaytarymsyz qarajat bóledi de, onyng oryndaluyn, ne týsirilip jatqanyn bakylaydy eken. Sebebi, balanyng psiologiyasyn búzugha, últtyq sanasyn ózge elding saltymen, әdebimen shatastyrugha jol bermeu kerek dep sanaydy. Al, bizding elimizde, jan әlemine qatysty shygharmashylyq dýniyelerding últtyq qalypqa kelmese de, japa tarmaghay sanagha sinirude. Qazaqtardy mulitfilim týsire almaydy deuge bolmaydy. Kenes ýkimeti túsynda bolsa da, qazaqtyng mulitfilim janrynda últtyq bolmysqa tәn mulitfilim týsirgen rejisser Ámen Haydarovtyng «Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr» degen ónimi edi. Búl mulitfilimning tili de, sujeti de, balagha, jalpy eresek adamgha da beretin últtyq tәrbiyesi, filimnen kórermen sanasyna jetetin aurasy da qazaqy dersin! Bizde Ámin Haydarov taghlymyn alghan mektep bar. Maman joq dep auyzdy kúr shóppen sýrte almaymyz. Sol rejisser Ámin Haydarov úlaghatyn jalghastyrugha mýmkindik te bar. Tek, joghary jaqtan qoldau ghana kerek siyaqty.

Qazaq halqy ejelden «Bala ber, sana bermesen, ala ber» dep, balanyng sanasyna asa mәn beui tegin emes. «Úrpghyndy óz tәrbiyenmen emes, últtyng salt –dәstýrimen tәrbiyele» dep ósiyet qaldyrghan babalarymyzdyn, әlbette búl jerde últtyq sana turaly aitqany anyq. Kózi qaraqty, kónili zerek kórermen songhy kezderi teledidardan ýzdiksiz kórsetiletin «Aldar kóse» mulitfilimining últtyq úghymgha kereghar, últtyq sana men dәstýrdi, tәrbiyeni búrmalap nasihattap jýrgeni turaly jii aitdy. Bay-baquatty adamnyng qarny qabaqtay, aldanyp qala beretin anqau bayghús keypinde berse, últtyq keyipker Aldar kóse eldi aldap kýn kórgen naghyz alayaq, zymiyannyng ózi ghyp kórsetedi. Al, anyz boyynsha Aldar kóse, әlsiz elge óktemdik kórsetken әdiletsizden elding ketken esesin aqylymen qaytaryp berip jýrgen el janashyry edi. El biyleushisi әrkimning otbasyn búzyp jýrgen onbaghan, al anasy kýieuining kózine qaraday shóp salghan jenil jýristi әiel keyipinde beynelegen. Qay zamanda bolmasyn últymyzda shygharmashylyq pen óner adamdary halyqty izgilikke, imandylyqqa tәrbiyelegen. Sonda, rejisser A. Kraustyng múnday mulitfilim týsirudegi maqsaty ne degen oigha qalasyn. Álde, búghan da yqpalyn tiygizip otyrghan naryqtyq kózqaras pen jan –dýnie saudasy ma?! Árbirden keyin, búl «Aldar kóse» siyaqty últtyq shygharmashylyq túlghasyn keleke etu. Búl mulitfilimdi kórgen balanyng sanasynda últtyq qúndylyqqa degen jek kórushilik sezim oyanady.
Búl jerde ata – analardyng balalarynyng jan dýniyesining qalyptasuyna jauapsyzdyghy da, qara niyettilerding ong jambasynan kelip, jasóspirim sәbiyler sanasyn onay ulanuyna әserin tiygizude. Bala tәrtibine nemqúrayly ata-ana qaptap ketken әleumettik jeli arnalaryndaghy kórsetilimderdi tekserip jatpaydy. Ras qoy! Sol sebepti, balanyn qanday filim kórip jýrgenin bilu mýmkin emes. Ayta aita, jauyr bolghan mәsele desek te, úrpaq saulyghyna qatysty әrbir is kýn tәrtibinen týspeui tiyis mәsele! «Balalardyng densaulyghyna ziyan tiygizetin jaghymsyz aqparattardan qorghau» turaly zang jobasynyng mәjiliste qolgha alynghanyna segiz jyldan asty. 2012 jyldan beri talqylauda. Odan beri qanshama jasóspirimning sanasy ulandy. Salauatty ómirmen hosh aitysty. Bala tәrbiyesine, densaulyghyna, jan dýniyesining qalyptasuyna keri әseri bar dýniyeler qoldanystan alynyp tastaluy óz kezegin әli kýtude!

Kezinde, naryq dep jýrip, saudagha salynbauy tiyis mәselelerdi saudalap jiberdik. Endi, bala sanasyn qorghaymyz desek, balalar tәrbiyesine, sanasyna, tiline ziyandy animasiyalyq filimderge Egiypet eli siyaqty bizding de naryqtyq kózqarasty dogharyp, qayta qaraytyn uaqyt jetken siyaqty.

Zýbәira Ákimning jelidegi jazbasy

Abai.kz