Memleket tili - beybit ómir tili bostandyq pen tendik tili, әdildik pen qúqyqtyq ómir tili. Sondyqtan, keng maghynada alghanda, memlekettik til - memleket teorritoriyasynda beybit jәne әdil ómirdi ornyqtyratyn jәne onyng túraqtylyghyn qamatamasyz  etetin til. Sebebi, memleket degenimizding ózi týptep kelgende beybit ómirding әmbebap qúraly, kilti degen maghynany  beredi jәne osy maghyna memleket qúbylysynyng /fenomeninin/ shynayy tabighatyna say keletin onyng birden bir anyqtamasy. Demek, belgili bir aumaqta jәne qoghamda memleket ornatu degen sóz osy aumaqta jәne qoghamda beybit jәne qúqyqtyq ómirding әmbebap kilti әri tiregi bolar barlyq is-sharalardy dayyndap, belgilep, jariyalau olardy iske asyru jәne solardyng túraqtylyghy men ómirshendigin qamatamasyz etu degen sóz. Olay bolsa kez kelgen halyqtyng keng әri shynayy maghynadaghy memlekettik tili degenimiz - onyng tәuelsiz jәne egemen memlekettiligining tuyndysy, kórinisi jәne qúramdas bir bóligi ghana.  Sondyqtan da evrey halqy ólip  qalghan ana tilderin /ivritti/ ózderining egemen memleketterin qúrghannan keyin ghana qayta tirilte  aldy jәne ony óz memleketterining resmy memlekettik tili dәrejesine kóterdi. Búlay bolmaghan jaghdayda evrey tilinin  memlekettik til dәrejesine kóterilui ghana emes, qayta tirilui de neghaybyl bolatyn.

Memleket tili - beybit ómir tili bostandyq pen tendik tili, әdildik pen qúqyqtyq ómir tili. Sondyqtan, keng maghynada alghanda, memlekettik til - memleket teorritoriyasynda beybit jәne әdil ómirdi ornyqtyratyn jәne onyng túraqtylyghyn qamatamasyz  etetin til. Sebebi, memleket degenimizding ózi týptep kelgende beybit ómirding әmbebap qúraly, kilti degen maghynany  beredi jәne osy maghyna memleket qúbylysynyng /fenomeninin/ shynayy tabighatyna say keletin onyng birden bir anyqtamasy. Demek, belgili bir aumaqta jәne qoghamda memleket ornatu degen sóz osy aumaqta jәne qoghamda beybit jәne qúqyqtyq ómirding әmbebap kilti әri tiregi bolar barlyq is-sharalardy dayyndap, belgilep, jariyalau olardy iske asyru jәne solardyng túraqtylyghy men ómirshendigin qamatamasyz etu degen sóz. Olay bolsa kez kelgen halyqtyng keng әri shynayy maghynadaghy memlekettik tili degenimiz - onyng tәuelsiz jәne egemen memlekettiligining tuyndysy, kórinisi jәne qúramdas bir bóligi ghana.  Sondyqtan da evrey halqy ólip  qalghan ana tilderin /ivritti/ ózderining egemen memleketterin qúrghannan keyin ghana qayta tirilte  aldy jәne ony óz memleketterining resmy memlekettik tili dәrejesine kóterdi. Búlay bolmaghan jaghdayda evrey tilinin  memlekettik til dәrejesine kóterilui ghana emes, qayta tirilui de neghaybyl bolatyn.

Býgingi tanda memlekettik tilding memlekettegi jәne qoghamdaghy rólin obektivti jәne shynayy baghalaugha jol ashyp, onyng orynyn kemsitpey de, asyra siltemey de, adastyrmas aqiqat ayasynda qarastyru óte manyzdy. Memlekettik til tútastay memlekettik jýiening asa qajetti jәne ajyramas bir bólshegi ghana ekendigin jadymyzdan shygharmau kerek.

Memlekettik til turaly sóz bolghanda, ol memleketti qúraytyn onyng barlyq qúramdas bólikterimen birge jәne birlikte qaraluy kerek, /olardan bóle-jara oqshaulap qaraugha bolmaydy/ óitkeni, solarmen birigip jәne jarasymdy әri bir baghyt pen bir maqsatta júmys istegende ghana memlekettik til ózining qajetti orynyn taba alady jәne býkil memleketke jәne qoghamgha paydaly qyzmet atqara alady.

Osy túrghydan alghanda «memlekettik til» úghymy - osy memleketting oilau, sóileu jәne jazu tili degen maghynany beredi. Memlekette jýrip jatqan jәne bolashaqta iske asatyn barlyq is-sharalar memlekettik tilde josparlanyp, oy eleginen ótkizilip, sózdik balamasyn iyelenip, qaghazgha týsip jazyluy tiyis. Mineki, memlekettik tilding tól maghynadaghy úghymy osy.

Memlekettik til - memleket egemendigining basty belgilerining biri. Memlekettik tilding óz qyzmetin óz dәrejesine say atqaruy memleket tәuelsizdigining túraqtylyghyn beyneleytin jәne sony qamatamasyz etetin basty faktorlardyng biri.

Qazaqstan óz tәuelsizdigin jariyalaghannan bergi uaqyttaghy bizding Respublikamyzdaghy memlekettik til - qazaq tili. Qazaq tilining búl mәrtebesi Respublikamyzdyng 1993 jylghy Konstitusiyasynda da, qazirgi qoldanystaghy 1995 jylghy Konstitusiyada da /7 bap/ eng jogharghy qúqyqtyq retteu dәrejesinde bekitildi.

Tәuelsizdik jyldary qazaq tilining memlekettik til esebinde zang túrghysynan bekitilip rәsimdelui jәne iske asuy qoghamdyq pikirde әr-týrli túrghydan qaralyp, zerttelip jәne soghan say baghalanyp jýr. Resmy organdar búl baghyttaghy qazaq tilining jetistikterin basa aitsa, biylikke oppoziyasiyalyq top ókilderi jiberip alghan mýmkindikter men kemshin tústargha nazar audaruda. Áriyne, shyndyq bir-birine teke-tires keler osy eki pikirding ortasynda ornalasqandyghy belgili. Jetken jetistikterimizdi de, jibergen kemshilikterimizdi de kóre bilip, dúrys baghalay alghanda ghana pikir talastyrushy jaqtar ózara kelisimge kelip, býkil qogham bolyp bolashaq birigip atqarar is-qimyldardyng búl mәseledegi nәtiyjeli josparyn jasay alarymyz haq.

Dau tudyrmas basy ashyq aqiqat mynada - memleket bolmay memlekettik til bolmaydy. Sodyqtan adam, azamat jәne halyq ýshin eng basty qúndylyq - olardyng ózderi qúrghan jәne ómir sýrip otyrghan memleketi. Eng aldymen osy memleketting jәne memlekettilikting qadirin bilu kerek jәne onyng barlyghyn, túraqtylyghyn әri ómirshendigin qamatamasyz etuge bar kýsh-jigerdi salu kerek.

Qazaqstan Respublikasynda egemen memleket qúryldy, onyng memlekettik tili dep býkilhalyqtyq kelisim - Konstitusiya negizinde qazaq tili anyqtaldy. Al endi tek osy Konstitusiya talabyn tolyq iske asyru - býkil Qazaqstan halqynyn, onyng azamattarynyng jәne ózge de túrghyndarynyng әri qúqyghy, әri mindeti, әri boryshy. Mineki, Qazaqstan jaghdayyndaghy memlekettik til mәselesi - memlekettik til turaly Konstitusiya talabyn oryndau turaly ghana mәsele. Sondyqtan memlekettik til turaly barlyq josparlar, is-sharalar, pikir-talastar jәne dau-damaylar da osy auqymdyghy jәne kólemdegi ghana mәseleler.

Memlekettik tilge baylanysty ekinshi basy ashyq aqiqat - azmattyghy joq adamdarda (ghylymda olar apatridter dep atalady) memlekettik til bolmaydy. Demek, memlekettik til - azamattyq dengeyge kóterilgen adamdardyng ghana qolynda bar jәne qoldana alar artyqshylyghy. Olay bolsa, ózining azamattyq dengeyin mәrtebe dep baghamday alar adam ghana memlekettik tildi óz dengeyinde qadirley de jәne osy dengeyde úqsata ústay da alady.

Memlekettik til turaly jalqy kelisim ortaq memleket qúru turaly jalpy kelisimning bir tarmaghy jәne qúramdas bóligi ghana. Memleket bolyp ómir sýru shyndyghynyng osy qaghidasyn esten shygharmaghan abzal. Memleket qúru turaly býkilhalyqtyq jalpy kelisim bolmasa jәne osy kelisim túraqty әri berik bolmasa osy memleketting memlekettik tili turaly jalqy kelisimning de túraqty әri berik bolmasy, demek iske aspasy belgili. Biz Qazaqstan memleketin qúru turaly býkilhalyqtyq kelisim (Konstitusiya) qabyldap, ony iske asyrudamyz. Osy býkilhalyqtyq kelisimning bir qúramdas tarmaghy - memlekettik til turaly kelisimge de qol jetkizdik. Biraq búl kelisimdi Qazaqstan azmattarynyng bәri birdey tegis jәne tolyq oryndamay otyrghandyghy - ómir shyndyghy. Osyghan baylanysty qoghamda memlekettik til mәrtebesin kóteru jayly әrtýrli pikirler tuyndauda. Endigi mәsele, búl pikirlerding oryndy ekendigin moyyndap, olardy memlekettik mýdde dengeyi túrghysynan dúrys eskerip әri ong baghalap, nәtiyjeli týrde iske asuyna jaghday jasau kerek. Múnday is-sharalardyng memleketimizding egemendigi men tәuelsizdigin bayandy etip, ony nyghaytudaghy bereri mol ekendigi kýmәnsiz.

Áriyne, qazir biz qazaq tilinde barlyq Qazaqstan azamattarynyng sóilegenin maqsat etip otyrmyz, qazaq tilinde balyq memlekettik qyzmetkerlerding sóilegenin, barlyq memlekettik organdardyng osy tilde qyzmet istegenin talap etudemiz. Múnday damu qazaq tilining memlekettik til esebinde «ekstensivti» әri «sandyq túrghydan» damu kezeni jәne dengeyi bolmaq.

Qazaq tilining memlekettik til esebinde sapaly týrghydan damu kezeni de alys emes ekendigin eskergen jón. Ol ýshin bizding memleketimiz, memlekettik organdarymyz, memlekettik qyzmetkerlerimiz sapalyq túrghydan alghanda joghary dengeyge kóterilui lәzim. Memleketimiz ózining beybitshildik, qúqyqtyq, halyqtyq-әleumettik, imandylyq tabighatyn aiqara asha jәne damyta bilui kerek. Sonda ghana memlekettik qazaq tili de beybit ómir tili, qúqyqtyq til, tehnika jәne óndiris tili, mәdeniyet jәne ghylym tili, iman tili retinde óz әleuetin kórsete jәne damyta alady. Qazaq tilining memlekettik til esebinde konstitusiyalyq-qúqyqtyq túrghydan bekitiluining jәne osy talaptyng iske asuynyng týpki әri basty maqsaty da osy meje bolsa kerek.

Qazaq tili memlekettik til retinde ornyghuy ýshin josparlanatyn jәne iske asatyn barlyq memlekettik jәne memlekettik mәni bar mәselelerdi osy tilde oilau, sóileu jәne jazu kerek, sóitip osy tilde olardyng bәrin jýzege asyru kerek. Ádette biz búl tizbekten sóileu men jazugha kóp mәn beremiz de oilaudy esten shygharyp alamyz. Shyn mәninde endi basty nazardy qazaq tilinde oilaudy memlekettik dengeydegi mәsele jәne is dep baghalasaq, sóitip osyny iske asyrsaq onda qazaq tilinde sóileu jәne jazu ózinen-ózi iske asady. Demek, bala tәrbiyesine, ýy tәrbiyesine, ata-ana jaghdayyna, bala-baqshagha, mektepke kóp kónil bólu kerek, qoghamdyq ómirding osy buyndarynda qazaqsha sezinip-oylaudyng berik oryn aluyna jaghday jasau kerek.

Qazaq tilining memlekettik til retindegi mәrtebesining bolashaq taghdyryna aitarlyqtay әser eter bir jәit - ol Respublikadaghy negizgi әlipby /alfaviyt/ mәselesi.

Memlekettik til óz mәrtebesin óz dengeyinde oryndauy ýshin ol tildi tanbalaytyn memlekettik alfavit túraqty boluy tiyis jәne ózgermeui tiyis. Ásirese, shynayy memlekettik mәrtebege kóterliui qiyn bolyp túrghan, osy jolda әrtýrli obektivti jәne subektivti kedergilerge kóp kezdesip otyrghan qazaq tili ýshin ózi tanbalanatyn әlipbiyining túraqty boluy - býgingi kýni ómirlik mәni bar mәsele.

Osyghan baylanysty keyingi kezderi baspasóz betinde jәne teledidarda kóp kóterlip jýrgen Qazaqstangha «latyn alfaviytin engizu turaly» pikirtalasqa óz oiymdy bildirsem deymin.

Birden kózge týsetin jәit mynau - latyn alfaviytin engizgisi keletin azamattardyng basty maqsaty latyn alfaviytin Qazaqstangha engizu emes. Olar osyny ózderi tolyq jәne ayaghyna deyin aiqyn sezine bermese de, olardyng uәjderi men dәlelderi bizding osy týiinimizdi joqqa shagharmaydy, kerisinshe quattaydy.

Latyn alfaviytin Qazaqstangha engizu jayly pikirdi qostaushylardyng algha tartar basty oilary mynalar:

1. Osy arqyly biz últtyq sananyng qoghamdaghy ornyn bekite týsemiz, Resey jәne Kenes dәuirlerinde qalyptasqan últtyq sanadaghy otarshyldyq kórinisterden (psihologiyadaghy, iydeologiyadaghy, túrmystaghy t.b.) arylugha jaghday jasaymyz.

2. Týrki tildes halyqtarmen baylanysymyz arta týsedi.

3. Qazaq tilining tazalyghy artady, ol orys tilining ýstemdiginen, onyng qazaq tiline tiygizip otyrghan «әlim jettik» әserinen arylady.

Áriyne, otarshyldyq /qúldyq/ sana sarqynyshaqtarynan aryludyng aqiqattyghy, týrki tildes bauyrlas halyqtarmen etene jaqyn bolu qajettigi Qazaqstan memleketi men halqy aldynda túrghan ózekti mәseleler ekendigin eshkim joqqa shygharmaydy. Búl mәselelerdi memlekettik dengeyde baqylaugha alyp, jýieli jәne pәrmendi týrde tabandylyqpen iske asyru kerek ekendigin basa aitqymyz keledi. Memleketimizding búl baghytta atqarghan jәne atqaryp jatqan is-sharalaryna da jana serpin beru kerek ekendigi de jasyryn emes.

Degenmen, atalmysh maqsattargha jetu baghytynda iske asyryrlar is-sharalar tizbegi qanday bolu kerek? Osy maqsattargha jetudegi is-sharalar tizbeginde latyn alfaviytine kóshuding alar orny qanshalyqty qomaqty? Latyn alfaviytine kóshu bizdi osy maqsattargha jetuge qanshalyqty jaqyndatady /әlde beytaraptandyrady, әlde qashyqtatady/?

Búl súraqtardy osy biz qoyghan jýiede jәne baylanysta әli eshkim bayyptap qoyghan joq jәne barlap teksergen joq. Sondyqtan qoyylghan súraqtargha baspasóz betinen ne ózge әdebiyetten qanghattandyrarlyq jauap ala almasymyz da belgili.

Sóitse de basy ashyq mәsele mynau - jogharyda atalghan maqsattargha jetu jolynda atqarylar is-sharalardyng ishinde latyn alfaviytine kóshu osy maqsattargha aparar eng basty jol jәne qúral emes. Demek, latyn alfaviytine kóshuding dittegen mejege jetudegi alar ornyn dúrys mejelep alghanymyz jón, onyng salmaghyn asyra baghalap almaghanymyz abzal. Olay bolsa osy baghytta jýrgiziler ghylymy zertteu, taldau júmystaryna óris berip, olardyn  nәtiyjelerimen qarulanyp almay latyn alfaviytine  kóshudi jogharyda atalghan maqsattargha jetuding birden-bir joly retinde jalau etip ústau - әzir erteleu ekendigi kórinip-aq túr.

Bir qyzyghy osy maqsattargha latyn alfaviytin engizbey-aq «kirillisa» alfaviytining mýmkindikterin barynsha sarqa jәne jete paydalanu arqyly da jetuge bolatyndyghyn eshkim joqqa shyghara almaydy. Demek, biz «qolda bardyng qadiri joqqa» salmay, mәselening osy jaghyna kónil audarghanymyz jón. «Kirillisanyn» qazaqy últtyq sanany janghyrtyp, ondaghy «otarshyldyq» sarqynshaqtardan arylugha degen әli paydalanylmaghan mýmkindikterin asha týsip, sonday-aq búl alfavitting týrki tildes bauyrlarymyzben ara-qatynasymyzdy bekite týsuge degen әleuetin kóre bilip, әri osy baghyttaghy «paydaly koeffisiyentin» jan-jaqty qoldanyp, sonymen birge qazaq tilining tazalyghyn saqtay biludegi, orys tilining ana tilimizge kórseter jәne kórsetui mýmkin «әlim jettik» әreketterine tosqauyl qoyar jәne mýlde joyar «kirillisanyn» biz әli paydalanbaghan «tetikterin» iske qosyp, osy qoldanystaghy alfavitting ózin-aq /ony yghystyrmay-aq, basqa alfavittermen auystyrmay-aq/ dittegen maqsattarymyzgha jetu ýshin óte tiyimdi paydalanugha bolady. Olay bolsa osyghan deyin halqymyzgha qaltyqsyz qyzmet istep kele jatqan jәne alda da әli atqarar qyzmeti kóp /qadirin bilsek boldy/ «kirillisany» basqa alfavittermen auystyrudyng qajettigi kýmәndi, tipten joq desek te qatelespeymiz.

Latyn alfaviytin engizu turaly pikirtalasqa tәn kelesi bir kózge úryp túrghan shyndyq - osy pikirtalasqa qatysushylar latyn alfaviytining Qazaqstangha resmy týrde әldeqashan enip ketkendigin kóre almaularynda. Eger qazirgi «kirillisa» alfaviyti Qazaqstan Respublikasynyng resmy týrdegi nómeri birinshi alfaviyti bolsa, latyn alfaviyti Qazaqstan memleketinde resmy týrde moyyndalatyn jәne engen nomeri ekinshi alfaviyt. Búghan dәlel retinde myna faktilerdi keltirsek bolady:

a/ Qazaqstan Respublikasyndaghy barlyq mektepterde latyn alfaviyti birinshi synyptan bastap «kirillisa» alfaviytimen qosa oqytylady. Bizding Respublikamyzda latyn alfaviytin bilmeytin, ol alfavitte oqy almaytyn adam joq dese de bolady. Sebebi bizde barlyq mektepterde bastauysh synyptan bastap evropalyq bir tildi /aghylshyn, nemis, italiyan, fransuz t.b./ ýiretu mindettelgen. Al, búl tilderdi resmy týrde mektepterde ýiretu degen sóz - latyn alfaviyti resmy týrde bizding elge engizildi degen sóz. Tek, latyn alfaviytining Qazaqstangha engizilu tәsili ghana erekshe - latyn alfaviyti bizding memleketke evropa elderining tilderin ýiretu qúraly retinde «ayqay-shusyz», «dabyrsyz» óte júmsaq jәne evolusiyalyq /revolusiyalyq emes - kirillisany «kýshpen» ysyryp, onyng ornyn mәjbýrli týrde latinisamen auystyrudy ansaytyndar úsynghanday/ jolmen enude jәne enip, ornyqty.

b/ Bizding Respublikada kompiuter engizilmegen birde-bir mektep ne mekeme, kerek deseniz kompiuter paydalanbaytyn birdi bir ýy joq dese de bolady. Al, kompiuterlik tehnikanyng negizinde latyn alfaviyti jatqanyn eskersek, kompiuterding elimizge jappay enui latyn alfaviytining elimizge kerek deseniz, býkil әlemge jappay enuining bir kórinisi emes pe?

v/ «Kirillisa» alfaviyti men  latyn alfaviytining negizi bir, olar - grek alfaviytining eki týrli tarihy tarmaghy. Eger latyn alfaviyti grek alfaviytining batys Evropa elderine beyimdelip jasalghan núsqasy bolsa, «kirilisa» - grek alfaviytining  slavyan /orys/ tiline ontaylanyp jasaghan núsqasy ekendigi - tarihy shyndyq. Demek, «kirillisa» degenimiz de, latyn alfaviyti diginimiz de - ontaylanghan grek alfvitteri eken. Olay bolsa, grek alfaviytining evropa elderine taraghan tarihy ýlgisi latyn alfaviyti ekendigin jәne osy grek alfaviytining slavyandyq núsqasy «kirilisa» ekendigin moyyndauymyz kerek. Kenes ókimetining qúramyna kirgen basqa memleketter siyaqty Qazaqstanda da grek alfaviytining slavyandyq núsqasy - «kirilisa» keng taraghan.

Tarihy derekterge sýiensek, әlemdegi eng kóne әlipbiylerding biri grek alfaviyti bizding zamanymyzdan búrynghy 9-8 ghasyrlarda qalyptasqan. Al, latyn alfaviyti osy alfavit negizindi batys Evropa elderinde b.z.b. 3-4 ghasyrlarda, al key maghúlmattar boyynsha b.z. 1 ghasyrynda qalyptasady. Al, osydan shamamen on ghasyr uaqyt ótkesin, 9 ghasyrda kirillisa payda bolady.[1] Qazaqstanda arab alfaviyti orta ghasyrlardan 1929 j. deyin, al 1929-1940 jyldary latyn alfaviyti, 1940 j. beri býginge deyin kirillisa qoldanyp keledi.[2] Demek, kirilisa men latyn - grek alfaviytining eki tarmaghy, onyng ýstine latyn alfaviytin bir ret paydalanyp kórdik. Áriyne, kirilisany ysyryp latyngha qayta kóshuge de bolady. Biraq, sonda ne útamyz. Eshtene útpaymyz, al útylarymyz aidan anyq. Sebebi, bәribir grek alfaviytining aumaghynda qalamyz jәne aiyrmashylyghy az әri bir-birine óte úqsas onyng bir tarihy tarmaghynyng ornyna ekinshisin ghana qabyldaymyz. Eger kirilisany latynmen auystyrushylrdyng logikasyna ersek, onda tikeley kóne grek әlipbiyine nege kóshpeske, sóitip, sol kóne grek әlipbiyinen onyng taghy bir núsqasyn - qazaqsha alfaviytin nege jasamasqa?

Kórip otyrghanymyzday, kirilisany iyterip latyndy qabyldayyq deushilerding niyetteri týzu, pighyldary adal bolghanymen (últtyq sanany nyghaytu, qazaq tiline orys tilinen keler әserdi azaytu), olardyng óz josparlaryn iske asyru ýshin úsynyp otyrghan jobalary qisynsyz, әri ayaghyna deyin tolyq oilastyrylmaghan ýstirt úsynys. Onyng ýstine, qazaqqa arab alfaviyti layyqty dep tóte jazudy úsynghan Ahmet Baytúrsynov ónegesin eskersek jәne grek alfaviytining evropalyq núsqasy - latyn alfaviytining elge enuine kezinde Halel Dosmuhamedovtyng qarsy bolghanyn (degenmen memleket qayratkeri retinde ony qazaq tiline ýilestirip jasau isine qatysqan) eske týsirsek, óz últyn bir adamday-aq sýie bilgen «Alash» kósemderining de latyn әlipbiyin tandamaq týgil, ony asa jaqtyra jәne jaqtay qoymaghanyn, kerisinshe, búl әlipbiyge «salqyndyq» tanytyp, oghan beytaraptyqpen qaraghanyn bayqaymyz.

Mәseleni osy tarihy jaghynan qarau bizding kózimizdi ýlken shyndyqqa ashady. Ol shyndyq mynada - «kirillisany» ysyryp ornyna latyn әrpin kirgizu degenimiz - grek alfaviytining «slavyandyq» núsqasyn alastap, onyng ornyna osy grek alfaviytining evropalyq núsqasyn engizu degen sóz. Grek alfaviytining bir tarihy nysanynyng ornyna onyng ekinshi nysanyn engizudi talap etu degen sóz. Osy aitylghan tarihy faktilerden shyghatyn qorytyndy mynau bolsa kerek - býgingi tanda Qazaqstandaghy qoldanystaghy alfavit - kirillisa - grek alfaviyti, biraq onyng slavyandyq ýlgidegi núsqasy. Al, eger, «kirillisanyn» da qazaq til mamandary tarapynan biraz ózgeristerge úshyraghanyn /qosymsha - z,gh,ó,n,i,q,ú әripteri engen/ onyng qazaq tilining ishki zandylyqtyryna jәne damu talaptaryna say biraz «óndelgenin» eskersek - onda Qazaqstanda qoldanyp jýrgen alfavit - grek alfaviytining kirilisa arqyly qazaqshalanghan núsqasy dese de bolady. Bizding búl tújyrymymyz «kirillisany» latyn alfaviytimen auystyramyz degen úrannyng naghyz osal jәne jalghan tústaryn әshkereleydi - búl úrandy jaqtaushylar ózderining neni kóksep jýrgenderin tolyq týsinbegen - olar elimizdegi qoldanystaghy grek alfaviytining slavyansha núsqasyn osy grek alfaviytining evropalyq núsqasymen auystyrghylary kelip jýr. Yaghni, mәsele bir alfavitti basqa bir alfavitpen auystyruda emes - mәsele osy alfavitting bir núsqasynan onyng ekinshi núsqasyna ótsek qalay bolady eken degen sәuegeylik oida, bir basqan tyrmany qayta basugha alyp barar, «reforma ýshin reforma jasaugha» ghana jeteler, útary beymәlim biraq útylysy anyq «úsynysta» bolyp túr.

«Kirillisany» latyn alfaviytimen auystyru mәselesining oidan shygharylghandyghy jәne múnday auystyrudan eshtene útpasymyz endi týsinikti bolsa kerek. Sebebi, mәseleni búlay qoy - grek alfaviytining bir núsqasyn onyng ekinshi núsqasymen auystyrudy ghana iske asyra alady, yaghni, bir «grek» alfaviytin ekinshi «grek» alfaviytimen auystyru jәili ghana mәsele qozghalyp otyrghanyn esten shygharmauymyz kerek.

«Kirillisanyn» orynyna latyn alfaviytin engizu mәselesin әlemdegi tildik ahual tónireginen qarasaq ta, otandastarymyz kóterip jýrgen taqyryptyng tayazdyghy jәne onyng qoldan jasalghan jasandylyghy aiqyndala týsedi.

Tarihy óz alfavitteri bar elderding kóbisinde tól alfavitteri túraqty, negizgi әlipby esebinde qyzmet atqarady. Sonymen birge múnday elderde ekinshi, ýshinshi alfavitterding de engizilip, olardyng tól әlipbiyimen qatar ómir sýre berulerine jaghday jasalady. Qosymsha alfavitter engen kezde búrynnan kele jatqan túraqty /negizgi/ alfavitti ysyryp tastau, qoldanystan shygharyp tastau turaly mәsele tuyndamaydy, múnday «órekpulerdin» «revolusiyalyq úrandardyn» beleng aluyna jol berilmeydi. «Bir alfavitting ornyna ekinshi alfaviyt», «ne anau ne mynau» degen sholaq oy men úsynystargha tosqauyl qoyylady. Onyng ornyna «botqany maymen býldire almaysyn» /kashu maslom ne isportishi/ degendey «qosymsha alfavitter artyq etpeydi» prinsiypi basshylyqqa alynady. Aytalyq, Qytaydyng ózining negizgi alfaviyti - ieorogliyvi bolsa da, búl elde sonymen qatar grek alfaviytining evropalyq ýlgisi de (latyn) slavyandyq ýlgisi de /kirillisa/ paydalanylady, sonday-aq arab alfaviyti de elding resmy qosymsha alfavitterining biri bolyp sanalady. Ózderining tarihy tól alfavitteri bar gruzinder de grek  әlipbiyining «evropalyq» (latyn) da «slavyandyq» da /kirillisa/ núsqalaryn qosymsha әlipby esebinde teng iygergendigi bәrimizge ayan. Arab alfaviytin negizgi әlipby esebinde paydalanatyn barlyq memleketterde latyn alfaviyti qosymsha әlipby esebinde qatar engen,  tipten, Reseyding ózinde de «kirillisa» negizgi әlipby retinde, al latyn alfaviyti qosymsha alfavit retinde paydalanyluda.

Biz de әlemdik tәjiriybening osy ozyq ýlgilerin basshylyqqa alyp, býginge deyin negizgi әlipby esebinde paydalanylyp kelgen grek alfaviytining slavyandyq /kirillisa/ núsqasyn jәne onyng qazaqsha ontaylanghan jobasyn osy dәrejede elimizding týpki jәne negizgi әlipbii retinde qoldana beruimiz kerek. Al, grek alfaviytining evropalyq ýlgisi (latyn) qosymsha /«ekinshi»/ әlipby retinde elimizge engen eken, onyng osy jaghdayyn saqtap qaluymyz  jәne mýmkindiginshe odan әri jaqsarta beruimiz kerek. Grek әlipbiyining «kirillisalyq» núsqasyn ómirden alastap, onyng ornyna onyng evropalyq núsqasyn (latyndy) engizemiz degen paydasynan ziyany mol, qate de kertartpa pikirden arylghanymyz abzal.

Respublikamyzdyng әlipby salasyndaghy ómir shyndyghy elimizde qosymsha «ýshinshi» әlipby retinde arab alfaviytining /músylmandyqtyng qayta ornyna keluine baylanysty/, de ene bastaghanynan habardar etedi.

Kirillisa alfaviytining qazaqsha núsqasynyng - qazaqsha kirillisanyng /qazaqsha jazatyndar ýshin/ jәne slavyansha  núsqasynyng - slavyansha kirillisanyng /oryssha jazatyndar ýshin/ negizgi әlipby esebinde Respublikada ornyghuy jәne odan әri damuy, al latyn alfaviytining qosymsha  /ekinshi/ әlipby retinde ornyghuy, sonday-aq, ýshinshi qosymsha әlipby esebinde arab alfaviytining enui jәne damuy - mineki, býgingi tandaghy Qazaqstan Respublikasyndaghy «alfavittik» ómir alanyndaghy ómir shyndyghy jәne onyng damu baghyty osynday. Múnan biz «kirillisany» latynmen auystyramyz degen pikirtalastyng jәne oghan jalghasqan jalan  úrannyng osy ómir shyndyghyna ilese almay qalghandyghyn jәne oghan mýlde jat ekendigin bayqaymyz.

«Kirillisany» latynmen auystyramyz deushilerding negizgi aitpaq oilary mynada - olar grek alfaviytin taghy da sol grek alfaviytimen auystyrghylary keledi, dәlirek aitsaq, grek alfaviytining ózderine únamaghan bir núsqasyn  onyng ekinshi núsqasymen auystyrsaq deydi. Jәne auystyrghanda Respublikanyng «negizgi» alfaviyti esebinde grek әlipbiyining evropalyq núsqasyn alyp, al onyng slavyandyq jәne onyng qazaqshalanghan núsqalaryn elimizdegi ekinshi, «qosymsha» dengeydegi әlipby esebinde paydalanudy úsynady.

Áriyne, múnday jasandy auys-týiisting paydasy - kýmәndi, al ziyany - kórinip-aq túr. Sebebi, múnday ózgeristen eshnәrse ózgermeydi - bir grek alfaviytining ornyna ekinshi grek alfaviyti ghana keledi. Yaghny qoghamdyq belsendilikti jәne uaqytty paydasyz, qoldan jasalghan «joq» әri jalghan mәselege audaramyz, memleket qarjysyn qolda bar qoldanystaghy qazynany әdeyi býldirip, sosyn onyn  sonday ekinshi bir núsqasyn «qayta satyp» alugha júmsaghanday bolamyz.

Ayta ketetin bir jәit, grek alfaviytining evropalyq núsqasynyng ózining birneshe týrleri bar - anglo-saksondyq, amerikandyq, kontenintalidyq t.b. Eger biz «kirillisanyn» ornyna latyn  alfaviytin engizemiz desek, onda onyng qay týrin tandaymyz degen «sheti» joq tandaular men alfavittik ózgerister legine tap bolamyz.

Evropalyq ýlgidegi grek alfaviytin (latyndy) engizu - slavyan  ýlgisindegi grek alfaviytin (kirilisany) Qazaqstan Respublikasy aumaghynan tolyq yghystyra almaydy. Eger iske asyp jatsa búl shara tek kirillisagha qosa latyn alfaviytin elge engizumen shekteledi. Yaghni, múnday jaghdayda Qazaqstanda grek alfaviytining eki núsqasy birden qoldanylatyn bolady: 1/ grek alfaviytining slavyandyq núsqasy - kirillisa; 2/ evropalyq ýlgidegi grek alfaviyti - latyn alfaviyti.

Grek alfaviytining slavyandyq núsqasynyng /kirillisa/ Qazaqstanda resmy alfavit bolyp qala beretinining basty sebebi - orys tilinde  oqityn jәne jazatyn barlyq mekemelerde oqu oryndarynda, memlekettik mekemelerde búl alfavit negizgi әlipby bolyp qala beredi. Onyng ýstine orys tili bizding memlekette resmy týrde qoldanylatyn til ekendigin eskersek, grek alfaviytining slavyandyq núsqasynyng memlekettik dengeyde qorghalatyn jәne qoldanatyn memleketimizding resmy alfaviyti esebinde әzir elden yghystyra qoyyluy kýmәndi.

Demek, kirillisanyng ornyna latyn alfaviytin engiziemiz degen úrannyng obektivti aqiqat beynesi - kirillisagha qosa grek alfaviytining evropalyq núsqasyn da engizeyik degenge sayady. Nemese, slavyandar kezinde grek alfaviytin óz tilderine beyimdep kirillisa alfaviytin jasady, al biz bolsaq kirillisany qazaq tiline beymdedik, endi odan bas tartayyq ta grek alfaviytining evropalyq núsqasy - latyn alfaviytin tikeley engizeyik jәne ony qazaq tiline beyimdep «latyn alfaviytining qazaqsha jana núsqasyn jasayyq» degen úrangha sayady. Múnday is bizge kerek pe, әlde joq pa? Áleumet oilanyp óz pikirlerin bildirer.

Búl aitylghan uәjderden shyghar taghy bir qorytyndy - latyn әlipbiyin engizu, basqa «kólenkeli» tústaryn aitpaghanda, elimizdegi qazaq tilining memlekettik mәrtebe dәrejesine is jýzinde kóterluine kedergi keltiretindigi, búl prosesting ayaghyna túsau bolyp baylanyp, oghan ziyan keltirer qoldan jasalghan «jasandy» tosqauyldardyng biri bolatyndyghy.

Sebebi, eger biz kirillisamen birge latyn alfaviytin (demek onyng «jana qazaqsha» núsqasyn da) engizsek, onda orys tildiler ýshin búl janalyq memlekettik tildi ýirenbeuding qosymsha  «jeleui» bolady, al ýirengisi keletinder ýshin shyn  mәninde qoldan jasalghan jasandy kedergilerding birine ainalady, óitkeni, olargha qosymsha ekinshi  «jana» alfavitti iygeruge tura keledi.

Býkil bir últqa ortaq bir alfavitting boluy, әriyne, búl últ ókilderining ózara qarym-qatynasynyng jaqsaruyna jaghday jasaydy. Degenmen, últ birligin ornyqtyruda, saqtauda jәne bekitude ortaq alfavit sheshushi roli oinamaydy, sondyqtan ortaq alfavitting búl maqsatty iske asyrudaghy orynyn asyra siltep jiberu - jansaq pikirlerge, týiinder men baghamdaulargha jәne jansaq qadamdargha bastauy mýmkin. Ortaq alfavitting boluy kóptegen últtardyng etnikalyq, memlekettik jәne әleumettik-ekonomikalyq tútastyghyn saqtap qalugha qauqarsyz bolghandyghyn kóne tarih ta, jana tarih ta, kýndelikti ómir de dәleldep otyr. Ortaq alfaviyti bar tútastay arab  últynyng otyzgha tarta memleketterge bólinui, Soltýstik jәne Ontýstik Koreya memleketterining arasyndaghy dýrdarazdyq, ortaq tili jәne ortaq alfaviyti bar Afrika halyqtarynyng ózara jaulasuy jәne bólshektenui - mine osynyng bәri - ortaq alfavitting últ birligin saqtaudaghy orynyn kemsitpey de asyra da baghalamay obektivti shyndyqqa say baghalauymyzdy talap etedi. Tipten keshe ghana kirillisany tastap latyn alfaviytin qabyldaghan Ózbek aghayyndarymyzdyng ózge týrki halyqtarymen qarym-qatynasy osydan keyin kýrt jaqsardy deu de әzir kýmәndi.

Últ birligin saqtap, qamatamasyz etu - әrbir últ ókilining isi, jalpy últtyng isi, últtyq memleketting isi. Al, jalpyúlttyq alfavit - osy últtyq birlikti qamtamasyz etude sheshushi roli bolmasa da belgili bir roli oinaydy. Sonday ortaq alfavit rolin býgingi kýnge deyin qazaq halqy ýshin grek alfaviytinin  slavyandyq núsqasy jәne sonyng negizinde jasaghan kirillisa alfaviytining qazaqsha núsqasy (qazaqsha kirillisa) oryndap keledi. Al, endi ony alyp tastap, onyng orynyna grek alfaviytining europalyq núsqasy bolyp tabylatyn latyn alfaviytin engizemiz deu - әriyne, tarihy túrghydan artqa sheginis nemese bir istegen isti qayta isteu bolar edi.

Qoghamdyq pikirde qalyptasqan jansaq pikirlerding biri - Qytay Respublikasynda ornalasqan qazaqstardyng /qazaqstardyng shet jerdegi eng kóp diasporasy  - 2 mln.-day qazaq/  negizgi alfaviyti arab alfaviyti /tóte jazu/ degen pikir. Qytay qazaqstary ýshin eng basty jәne negizgi әlipby - qytay iyerogliyfi, al arab alfaviyti olardyng ekinshi jәne qosymsha, óz ishterinde qoldanatyn alfaviyti. Olar latyn alfaviytin de iygergen jәne ony halyqaralyq dengeydegi alfavit retinde, ýshinshi qosymsha alfavit retinde paydalanuda jәne olar Qazaqstanda qoldanylatyn grek alfaviytining slavyandyq núsqasyn da, qazaqsha núsqasyn da iygergen, al iygermegenderi ýshin ony paydalanu asa qiyngha soqpaydy. Osy jaghday shetelde jýrgen qazaq diasporalarynyng bәrine tәn. Olardyng barlyghy sol ózderi túratyn memleketting alfaviytin ózderining negizgi alfavitteri retinde paydalanady da, al, qosymsha әlipby retinde ózge alfavitterdi, onyng ishinde latyn adfaviytin mindetti týrde paydalanady. Sebebi, latyn  alfaviytin  bilmeytin jәne iygermegen qazir әlemde birdi-bir ózin sauattymyn dep esepteytin halyq joq ekendigi belgili. Demek, óz memlekettigin óz jerinde qúra bilgen Qazaqstan Respublikasynyng azamattary ýshin de jәne Respublikadan tys jerde túratyn qazaq últynyng ókilderi ýshin de latyn alfaviytining slavyandyq ýlgisi - kirillisa jәne ony qazaq tiline beyimdeu nәtiyjesinde payda bolghan býgingi qazaq alfaviyti Respublikadaghy ortaq memlekettik alfavit ghana emes, býkil әlemdegi qazaqqa ortaq jalpy últtyq әlipby dәrejesin de abyroymen atqaryp keledi, atqara beredi jәne bolashaqta atqara alady degen týiinge keluge әbden bolady.

Múnan shyghar qorytyndy - әlipby mәselesinde bizge de ozyq әlemdik tәjiriybege sýienu kerektigi. Ol tәjiriybe boyynsha elde tarihy qalyptasqan negizgi әlipby ózgermeui tiyis. Al, odan ózge әlipbiyler zaman talabyna say qosymsha - «ekinshi», «ýshinshi» әlipbiyler rólderin atqara beredi.

Bizding Respublikada grek alfaviytining slavyandyq /kirillisa/ jәne kirillisanyng qazaqsha núsqalary /birinshisi - orys tildiler, ekinshisi - qazaq tildiler ýshin/ negizgi resmy әlipby esebinde enip ornyqqan. Al, latyn alfaviyti elimizge ekinshi, qosymsha әlipby retinde resmy týrde engen, ornyqqan jәne barlyq mektepterde, joghary oqu oryndarynda oqytylady.

Ózining negizgi әlipbiyin ózgerte beretin el - osy ziyandy әdetinen arylmasa, onda әlipbiydi ózgertudi  ózining «negizgi әlipbiyi» qylyp alatynyn, sóitip, әlsin-әlsin «esten tanyp», qaranghylyq qúshaghyna ene beretinin bilgeni abzal.

Qazir әlemde tanymal ondaghan «әlipbiyler» bar. Olardyng qay-qaysysy da kez kelgen elding túraqty da negizgi әlipbii rólin atqara alatyndyqtaryn dәleldedi. Mәsele, búl alfavitterding qaysysyn tandap aluda emes, mәsele - osy bir tandap alynghan әlipbiyding qadirin bilip, sony túraqty memlekettik negizgi әlipby retinde paydalana bilude.

Sonday әlemdik dengeyde ózining kez-kelgen elding túraqty әri negizgi әlipbii bola alatyndyghyn dәleldegen әlipbiylerding biri - bizding elde qoldanylyp jýrgen grek alfaviytining slavyansha  núsqasy/kirillisa/ jәne onyng qazaqsha ontaylanghan jobasy Elimizge 70-jyldan beri qyzmet istep kele jatqan jәne memleketimizding túraqty әlipbii dәrejesine kóterilgen osy qyzmetin abyroymen atqaryp otyrghan әlipbiyimizding qadirin bileyik, aghayyn joq jerden jelikpeyik,  asyl qazynamyzgha arasha týse bileyik!

Kenjaliyev Zaylaghy Jantughanúly

zang ghylymdarynyng doktory,

professor

«Abay-aqparat»

[1] Qaranyz: Lingvisticheskiy ensiklopedicheskiy slovari. Moskva, «Sovetskaya ensiklopediya», 1990, str.119,222,253.

Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya.6 tom. Almaty, «Qazaq  ensiklopediyasynyn» Bas redaksiyasy, 2004, 238 b.

[2] Qazaqstan. Últtyq ensiklopediya.1 tom, Almaty, 1998, 178 b.