Qazaqstannyng bilimi men ghylymynyng dengeyi joghary dep maqtanghanda aldymyzgha jan salmaymyz. Ángimeni elimizdegi balalar 100 payyz mekteppen qamtylghan dep bastaymyz da, oqushylarymyzdyng әlemdegi týrli bilim sayysynda top jaryp jýrgenin aitamyz, bastauyshtan bastap ghylymy júmyspen ainalysatynyn tilge tiyek etemiz jәne әlemdegi oqushylar biliminen ýzdik on elding ishindemiz dep bórkimizdi aspangha atamyz.

Balamyz bestikpen oqidy, týrik liyseyinde, terendetilgen mektepte, Nazarbaevta dep panqyghanda jer әlemge syimaymyz. Odan qaldy týrli dengeydegi ghalymdar men ghúlamalardy tizbektesek tórtkýl dýniyening bilim mekkesi osynda ma dep qalasyn. Al, aidaghanyng bes eshki, ysqyryghyng jer jarar degendey tau tau jinaghan ghylymnan da, bilimnen de esh payda kóre almay kelemiz. Qúddy bir kitap arqalaghan esekten aiyrmashylyghymyz joq.

Óziniz saralap qaranyzshy. Neshe jyldan beri mektepten týlep úshyp jatqan oqushylar ýzdik attestat, qyzyl attestat, altyn belgi alyp jatyr. Biraq, elimizde zauytty bylay qoyghanda iyne shygharatyn seh joq, jusan, adyraspen, kiyikoty sekildi mynghyrlaghan emdik shópterdi óndeytin laboratoriya bolmay otyr. Jer asty baylyqtarymyzdy óz tehnologiyamyz ben tehnikamyz shygharyp jatqan joq. Barlyghy sheteldik qúrylghylar men qondyrghylar. Eger shetelden eshqanday investor kelip jer baylyghyn qazbay qoyatyn bolsa kómirdi de qazyp ala almay kózimiz baqyrayyp otyratyny anyq. Búl býgingi siqymyz emes, búrynnan solaymyz.

IYә, qazaq sol bәz bayaghy qalpynan ózgermegen. Aqyl aitqysh, shen taqqysh, sózge sheshen, bilimge bay, biraq iske joq. Sonysymen de sorlap keledi. Búl songhy bir ghasyrdaghy kórinis. 

Basqasyn aitpaghanda koronavirus taralghan kezde tigin sehtarymyz maska tiguge ózderin dereu beyimdey almay, ýzilip-sozylyp zorgha qol ýiretti. Betin aulaq etsin, sheteldik kompaniyalar jerimizden ken óndirmeymiz dep týgel ketip qalsa, ashtyqtan qyrylyp qalamyz. Óitkeni, qolymyzdan týk te kelmeydi.

Ertede biylik qúrghan handar birin-birimen talasyp jýrip ainaladan kesh qaldy. Bolmasa Syr ónirindegi bilim iyesi atanghan ahundar men ishandargha san jetpeydi. Sonda elin aman alyp qala almaghan olardaghy ne bilim? Olaq orys dep mensinbegen kórshimiz pulemetpen kelgende Aqmyrza ahunnyng әskeri qylyshpen qarsy shapty. Osy ma bizdegi bilim men ghylymnyng siqy.

Qazir de sol, Qazaqstan 100 payyz sauatty el, oqushylarymyzdyng basynan miy aghyp jatyr dep jyrtylyp aiyrylamyz. Osy bilim qoghamgha payda әkelip jatyr ma? Qos-qos qyzyl diplom bylay túrsyn, qazir bes-besten diplomy barlar bar. Al, bazargha baryp myna tauardy Qazaqstannan shygharghan dep aita alasyz ba? Joq. Tek bolsa shetelding tehnikasymen tigip, qúiyp, qúrastyryp shygharghan birdenelerdi kórsetersiz. Biraq, sol tehnikany, eng qúryghanda iyne shygharatyn qúrylghyny ózimiz oilap taba almay jatyrmyz ghoy.

IT-tehnologiyadan ne jetistigimiz bar. Qaranyz, kompiuter, úyaly telefon óndirudi aitpaghannyng ózinde Feysbuk, Vatsap, gugl sekildi ghalamdy ýiirildirip qoyatyn qanday baghdarlama jasap shyqtyq. Eshtene, eshtene qolymyzdan kelmeydi. Sonda miy aghyp, qyzyl diplommen bitirgen balalar qayda? Barlyghy basshy ne tender arqyly memleket qazynasyn sorudy ghana oilap jýrgendey. Áriyne, búl pikirimen shegirtkening aighyrynday qarsy shyghatyndar tabylar, biraq barlyghy shetel tehnologiyasymen jasalyp jatqan song olardy tyndaghyng da kelmeydi.

Alashtyng ziyalysy Alihan Bókeyhan aitady: «Múrat bilimnen shyqpaydy, óitkeni Ibilis júmaqtan bilimsizdiginen quylghan joq. Elge qyzmet etu, ol – bilimnen emes, minezden» deydi.  -Sonda biz qazir intelektualdy monystrlardy dayyndap jatyrmyz,- degen edi Abaytanushy ghalym Omar Jәlel bir súhbatynda. 

Negizi bilimdi Payghambarymyz s.gh.s ekige bólip kórsetedi. Birinshisi bastaghy bilim. Ol kópshilikke arnalghan. Yaghni, paydasyz bilim. Ekinshi bilim bar, jýrektegi bilim. Ol paydaly bilim, deydi. Sonda qazirgi bizding mektepter jýrekke týspeytin tek basta ghana saqtalyp túratyn bilimdi berip jatyr ma. Múndayda dana Abay:

-Aqylmen oilap bilgen sóz,   

Boyyna júqpas syrghanar.

Yntaly jýrek sezgen sóz,

Bar tamyrdy qualar.

Án salar, jatqa alar,

Týbinde qúr qalar, - deydi. IYә, búl bizding iynesi men qaghaz qystyratyn skrepkasyn shetelden әkelip, bәrinen qúr qalyp otyrghan danyshpandar sekildi. Al Mәshhýr Jýsip bolsa «Bilimning birinshi paydasy ózin ózgertkeni, al ózgerte almaghannan jaqsylyq kýtu bos әureshilik» deydi. 

Biz qay bilimimizben ómirdi jetildirip, qoghamdy jyljytyp jatyrmyz? Qay tehnika men tehnologiyany algha tarta alasyz. Demek qazaqtyng «Oqyghan men toqyghannyng ekeui eki bólek» degeni osy ghoy. Bizde oqyghan kóp, biraq jýrekke toqyghandar bolmay jatyr. Ábdurrahman әs-Saghdy «Kóp oqyghan adamsyn, ýlgi tútar ising joq. Kitap artqan bir esek, týk bilmeytin nadansyn» dese, Abay:

- Internatta oqyp jýr

Talay qazaq balasy –

Jana óspirim, kókórim,

Beyne qoldyng salasy.

Balam zakon bildi dep,

Quanar ata-anasy,

Oyynda joq olardyn

Sharighatqa shalasy,-dep bilimning tek basqa qalanyp, jýrekke týspey jatqanyn aitqan edi. Yaghni, tili sayrap túrghanmen ony esh jýzege asyra almaytynyn synaghan. Shynynda solay boldy da shygha keldi. Atqa er saludy, auyzdyq taghudy bizding babalarymyz shyghardy, shalbar kii mәdeniyeti bizden bastalghan dep maqtanghannan ózge eshtene joq. Abaydyng zamanynda solay, әli solaymyz.

Endi qaytpek kerek. Japoniya sekildi oqushylardy besinshi synyptan song basqarushylyq qyzmet, ghylym bilim salasy jәne júmysshy top dep bala iykemine qaray bólip oqytamyz ba? Jo-o-q. Olay etsek jalghan namysqa qúmar qazaq balasyn tek basshylyq qyzmetke dayyndaytyn synypqa oqytady. Qabileti men bilimi bolsyn, bolmasyn sóitedi. Óitkeni, mening balam basshylyq jasaytyn oqushylardy dayyndaytyn synypta oqyp jatyr dep maqtanugha kerek-ti. Sodan song naghyz bayshikeshting balalary ghana biylikting basyna barady. Al, rasymen jýregine ilim týsken eljandy jarlynyng balalary qara júmysta qala bermek. Endeshe búdan shyghar jol qaysy?

Búl ýshin ghylym men bilim izine týskenderding ailyghy kóbeysin, barlyq jaghdaylar jasalsyn. Oilap tapqyshtardyng tuyndylary qoldanysta neghúrylym kóp jýrgen sayyn oghan memleketten syiaqylar taghayyndalyp otyrsyn. Memlekettik qyzmettegi qyzmetkerlerding ailyghy týsirilsin, olargha shekteuler kóbeysin. Dýniye-mýlki men jýris-túrysy, aghayyndarynyng mýlki esepke alynyp otyrsyn. Aylyghynan artyq kýdik tudyrghan mýlik, qarjy tekserusiz tәrkilensin. Sol kezde memlekettik qyzmetke tek elding jaghdayyn jaqsartamyn degen adamdar ghana keledi. Qazirgi ghylymgha óz ýlesimdi qossam degen adamdar ghana ghylymgha kelip jatqanday. Sonda sybaylastyqpen kýresuding qajeti joq bolyp qalady.

Qara júmysshylardyng mәrtebesi kóterilsin, arasynan ýzdikter shygharylyp, nasihattalyp, olardyng ishinen qalaulylar taghayyndalsyn, túlghalar jasalsyn. Sonda aul sharuashylyghy damidy. Qyzmetke túram dep eshkim úrynyp, sybaylastyq jasamaydy. Mine, sonda ghana bilim men bilik eldi damytady. 

Sәken Aldashbaev

Abai.kz