قازاقستاننىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ دەڭگەيى جوعارى دەپ ماقتانعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز. اڭگىمەنى ەلىمىزدەگى بالالار 100 پايىز مەكتەپپەن قامتىلعان دەپ باستايمىز دا، وقۋشىلارىمىزدىڭ الەمدەگى ءتۇرلى ءبىلىم سايىسىندا توپ جارىپ جۇرگەنىن ايتامىز، باستاۋىشتان باستاپ عىلىمي جۇمىسپەن اينالىساتىنىن تىلگە تيەك ەتەمىز جانە الەمدەگى وقۋشىلار بىلىمىنەن ۇزدىك ون ەلدىڭ ىشىندەمىز دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتامىز.

بالامىز بەستىكپەن وقيدى، تۇرىك ليتسەيىندە، تەرەڭدەتىلگەن مەكتەپتە، نازارباەۆتا دەپ پاڭقىعاندا جەر الەمگە سىيمايمىز. ودان قالدى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى عالىمدار مەن عۇلامالاردى تىزبەكتەسەك تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءبىلىم مەككەسى وسىندا ما دەپ قالاسىڭ. ال، ايداعانىڭ بەس ەشكى، ىسقىرىعىڭ جەر جارار دەگەندەي تاۋ تاۋ جيناعان عىلىمنان دا، بىلىمنەن دە ەش پايدا كورە الماي كەلەمىز. قۇددى ءبىر كىتاپ ارقالاعان ەسەكتەن ايىرماشىلىعىمىز جوق.

ءوزىڭىز سارالاپ قاراڭىزشى. نەشە جىلدان بەرى مەكتەپتەن تۇلەپ ۇشىپ جاتقان وقۋشىلار ۇزدىك اتتەستات، قىزىل اتتەستات، التىن بەلگى الىپ جاتىر. بىراق، ەلىمىزدە زاۋىتتى بىلاي قويعاندا ينە شىعاراتىن تسەح جوق، جۋسان، ادىراسپەن، كيىكوتى سەكىلدى مىڭعىرلاعان ەمدىك شوپتەردى وڭدەيتىن لابوراتوريا بولماي وتىر. جەر استى بايلىقتارىمىزدى ءوز تەحنولوگيامىز بەن تەحنيكامىز شىعارىپ جاتقان جوق. بارلىعى شەتەلدىك قۇرىلعىلار مەن قوندىرعىلار. ەگەر شەتەلدەن ەشقانداي ينۆەستور كەلىپ جەر بايلىعىن قازباي قوياتىن بولسا كومىردى دە قازىپ الا الماي كوزىمىز باقىرايىپ وتىراتىنى انىق. بۇل بۇگىنگى سيقىمىز ەمەس، بۇرىننان سولايمىز.

ءيا، قازاق سول ءباز باياعى قالپىنان وزگەرمەگەن. اقىل ايتقىش، شەن تاققىش، سوزگە شەشەن، بىلىمگە باي، بىراق ىسكە جوق. سونىسىمەن دە سورلاپ كەلەدى. بۇل سوڭعى ءبىر عاسىرداعى كورىنىس. 

باسقاسىن ايتپاعاندا كوروناۆيرۋس تارالعان كەزدە تىگىن تسەحتارىمىز ماسكا تىگۋگە وزدەرىن دەرەۋ بەيىمدەي الماي، ءۇزىلىپ-سوزىلىپ زورعا قول ۇيرەتتى. بەتىن اۋلاق ەتسىن، شەتەلدىك كومپانيالار جەرىمىزدەن كەن وندىرمەيمىز دەپ تۇگەل كەتىپ قالسا، اشتىقتان قىرىلىپ قالامىز. ويتكەنى، قولىمىزدان تۇك تە كەلمەيدى.

ەرتەدە بيلىك قۇرعان حاندار ءبىرىن-بىرىمەن تالاسىپ ءجۇرىپ اينالادان كەش قالدى. بولماسا سىر وڭىرىندەگى ءبىلىم يەسى اتانعان احۋندار مەن يشاندارعا سان جەتپەيدى. سوندا ەلىن امان الىپ قالا الماعان ولارداعى نە ءبىلىم؟ ولاق ورىس دەپ مەنسىنبەگەن كورشىمىز پۋلەمەتپەن كەلگەندە اقمىرزا احۋننىڭ اسكەرى قىلىشپەن قارسى شاپتى. وسى ما بىزدەگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ سيقى.

قازىر دە سول، قازاقستان 100 پايىز ساۋاتتى ەل، وقۋشىلارىمىزدىڭ باسىنان ميى اعىپ جاتىر دەپ جىرتىلىپ ايىرىلامىز. وسى ءبىلىم قوعامعا پايدا اكەلىپ جاتىر ما؟ قوس-قوس قىزىل ديپلوم بىلاي تۇرسىن، قازىر بەس-بەستەن ديپلومى بارلار بار. ال، بازارعا بارىپ مىنا تاۋاردى قازاقستاننان شىعارعان دەپ ايتا الاسىز با؟ جوق. تەك بولسا شەتەلدىڭ تەحنيكاسىمەن تىگىپ، قۇيىپ، قۇراستىرىپ شىعارعان بىردەڭەلەردى كورسەتەرسىز. بىراق، سول تەحنيكانى، ەڭ قۇرىعاندا ينە شىعاراتىن قۇرىلعىنى ءوزىمىز ويلاپ تابا الماي جاتىرمىز عوي.

ءىت-تەحنولوگيادان نە جەتىستىگىمىز بار. قاراڭىز، كومپيۋتەر، ۇيالى تەلەفون ءوندىرۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە فەيسبۋك، ۆاتتساپ، گۋگل سەكىلدى عالامدى ءۇيىرىلدىرىپ قوياتىن قانداي باعدارلاما جاساپ شىقتىق. ەشتەڭە، ەشتەڭە قولىمىزدان كەلمەيدى. سوندا ميى اعىپ، قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن بالالار قايدا؟ بارلىعى باسشى نە تەندەر ارقىلى مەملەكەت قازىناسىن سورۋدى عانا ويلاپ جۇرگەندەي. ارينە، بۇل پىكىرىمەن شەگىرتكەنىڭ ايعىرىنداي قارسى شىعاتىندار تابىلار، بىراق بارلىعى شەتەل تەحنولوگياسىمەن جاسالىپ جاتقان سوڭ ولاردى تىڭداعىڭ دا كەلمەيدى.

الاشتىڭ زيالىسى اليحان بوكەيحان ايتادى: «مۇرات بىلىمنەن شىقپايدى، ويتكەنى ءىبىلىس جۇماقتان بىلىمسىزدىگىنەن قۋىلعان جوق. ەلگە قىزمەت ەتۋ، ول – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەيدى.  -سوندا ءبىز قازىر ينتەلەكتۋالدى مونىسترلاردى دايىنداپ جاتىرمىز،- دەگەن ەدى ابايتانۋشى عالىم ومار جالەل ءبىر سۇحباتىندا. 

نەگىزى ءبىلىمدى پايعامبارىمىز س.ع.س ەكىگە ءبولىپ كورسەتەدى. ءبىرىنشىسى باستاعى ءبىلىم. ول كوپشىلىككە ارنالعان. ياعني، پايداسىز ءبىلىم. ەكىنشى ءبىلىم بار، جۇرەكتەگى ءبىلىم. ول پايدالى ءبىلىم، دەيدى. سوندا قازىرگى ءبىزدىڭ مەكتەپتەر جۇرەككە تۇسپەيتىن تەك باستا عانا ساقتالىپ تۇراتىن ءبىلىمدى بەرىپ جاتىر ما. مۇندايدا دانا اباي:

-اقىلمەن ويلاپ بىلگەن ءسوز،   

بويىڭا جۇقپاس سىرعانار.

ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز،

بار تامىردى قۋالار.

ءان سالار، جاتقا الار،

تۇبىندە قۇر قالار، - دەيدى. ءيا، بۇل ءبىزدىڭ ينەسى مەن قاعاز قىستىراتىن سكرەپكاسىن شەتەلدەن اكەلىپ، بارىنەن قۇر قالىپ وتىرعان دانىشپاندار سەكىلدى. ال ءماشھۇر ءجۇسىپ بولسا «ءبىلىمنىڭ ءبىرىنشى پايداسى ءوزىن وزگەرتكەنى، ال وزگەرتە الماعاننان جاقسىلىق كۇتۋ بوس اۋرەشىلىك» دەيدى. 

ءبىز قاي بىلىمىمىزبەن ءومىردى جەتىلدىرىپ، قوعامدى جىلجىتىپ جاتىرمىز؟ قاي تەحنيكا مەن تەحنولوگيانى العا تارتا الاسىز. دەمەك قازاقتىڭ «وقىعان مەن توقىعاننىڭ ەكەۋى ەكى بولەك» دەگەنى وسى عوي. بىزدە وقىعان كوپ، بىراق جۇرەككە توقىعاندار بولماي جاتىر. ءابدۋرراحمان ءاس-ساعدي «كوپ وقىعان ادامسىڭ، ۇلگى تۇتار ءىسىڭ جوق. كىتاپ ارتقان ءبىر ەسەك، تۇك بىلمەيتىن نادانسىڭ» دەسە، اباي:

- ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر

تالاي قازاق بالاسى –

جاڭا ءوسپىرىم، كوكورىم،

بەينە قولدىڭ سالاسى.

بالام زاكون ءبىلدى دەپ،

قۋانار اتا-اناسى،

ويىندا جوق ولاردىڭ

شاريعاتقا شالاسى،-دەپ ءبىلىمنىڭ تەك باسقا قالانىپ، جۇرەككە تۇسپەي جاتقانىن ايتقان ەدى. ياعني، ءتىلى سايراپ تۇرعانمەن ونى ەش جۇزەگە اسىرا المايتىنىن سىناعان. شىنىندا سولاي بولدى دا شىعا كەلدى. اتقا ەر سالۋدى، اۋىزدىق تاعۋدى ءبىزدىڭ بابالارىمىز شىعاردى، شالبار كيۋ مادەنيەتى بىزدەن باستالعان دەپ ماقتانعاننان وزگە ەشتەڭە جوق. ابايدىڭ زامانىندا سولاي، ءالى سولايمىز.

ەندى قايتپەك كەرەك. جاپونيا سەكىلدى وقۋشىلاردى بەسىنشى سىنىپتان سوڭ باسقارۋشىلىق قىزمەت، عىلىم ءبىلىم سالاسى جانە جۇمىسشى توپ دەپ بالا يكەمىنە قاراي ءبولىپ وقىتامىز با؟ جو-و-ق. ولاي ەتسەك جالعان نامىسقا قۇمار قازاق بالاسىن تەك باسشىلىق قىزمەتكە دايىندايتىن سىنىپقا وقىتادى. قابىلەتى مەن ءبىلىمى بولسىن، بولماسىن سويتەدى. ويتكەنى، مەنىڭ بالام باسشىلىق جاسايتىن وقۋشىلاردى دايىندايتىن سىنىپتا وقىپ جاتىر دەپ ماقتانۋعا كەرەك-ءتى. سودان سوڭ ناعىز بايشىكەشتىڭ بالالارى عانا بيلىكتىڭ باسىنا بارادى. ال، راسىمەن جۇرەگىنە ءىلىم تۇسكەن ەلجاندى جارلىنىڭ بالالارى قارا جۇمىستا قالا بەرمەك. ەندەشە بۇدان شىعار جول قايسى؟

بۇل ءۇشىن عىلىم مەن ءبىلىم ىزىنە تۇسكەندەردىڭ ايلىعى كوبەيسىن، بارلىق جاعدايلار جاسالسىن. ويلاپ تاپقىشتاردىڭ تۋىندىلارى قولدانىستا نەعۇرىلىم كوپ جۇرگەن سايىن وعان مەملەكەتتەن سىياقىلار تاعايىندالىپ وتىرسىن. مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى قىزمەتكەرلەردىڭ ايلىعى ءتۇسىرىلسىن، ولارعا شەكتەۋلەر كوبەيسىن. دۇنيە-مۇلكى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى، اعايىندارىنىڭ مۇلكى ەسەپكە الىنىپ وتىرسىن. ايلىعىنان ارتىق كۇدىك تۋدىرعان مۇلىك، قارجى تەكسەرۋسىز تاركىلەنسىن. سول كەزدە مەملەكەتتىك قىزمەتكە تەك ەلدىڭ جاعدايىن جاقسارتامىن دەگەن ادامدار عانا كەلەدى. قازىرگى عىلىمعا ءوز ۇلەسىمدى قوسسام دەگەن ادامدار عانا عىلىمعا كەلىپ جاتقانداي. سوندا سىبايلاستىقپەن كۇرەسۋدىڭ قاجەتى جوق بولىپ قالادى.

قارا جۇمىسشىلاردىڭ مارتەبەسى كوتەرىلسىن، اراسىنان ۇزدىكتەر شىعارىلىپ، ناسيحاتتالىپ، ولاردىڭ ىشىنەن قالاۋلىلار تاعايىندالسىن، تۇلعالار جاسالسىن. سوندا اۋل شارۋاشىلىعى داميدى. قىزمەتكە تۇرام دەپ ەشكىم ۇرىنىپ، سىبايلاستىق جاسامايدى. مىنە، سوندا عانا ءبىلىم مەن بىلىك ەلدى دامىتادى. 

ساكەن الداشباەۆ

Abai.kz