nemese tól televiydeniyemiz turaly ózgeshe oi

Qazaqstannyng halyq әrtisi
T. Temenovke!

Qúrmetti, Talghat Dosymghaliyúly!

Sizdi qazaq kinosynda óz qoltanbasy bar rejisser, kórermenning kózayymy bolghan birqatar dýniyelerding avtory, ónerde ózindik orny bar kórnekti túlgha retinde qúrmetteymiz. Oghan qosa, kóp jyldan beri aghaly-inili bolyp, pikiri men oi-mýddesi ortaq jandar retinde aralasyp kelemiz.

«Feysbukte» jariyalaghan qazaq ruhaniyatyndaghy televiydenie róli turaly jazbanyzben tanysyp shyqtym. Kýndelikti qarbalastan uaqytynda qol tiymey, keshe ghana oqugha mýmkindik tudy. Sodan son, songhy tórt jylda aqparat ministri retinde de, qazirgi qyzmetimde de osy mәselemen tikeley ainalysqandyqtan pikirinizge oy qosyp, key tústargha týsinikteme berudi ózime mindet sanadym.

Eng aldymen, osylay ortaq iske alandaushylyq tanytyp, óziniz bayqaghan kemshilikter turasynda oiynyzdy aityp jatqanynyzgha alghys aitamyn. Dese de, tól televiydeniyemizding 60 jyldan astam tarihynda onyng shyn týlep, damyghan túsy egemendik alghannan keyingi kezeng ekenine eshkimning dauy joq. Múny moyyndau kerek. Ózinizge mәlim, Kenes uaqytynda tútas qazaq tilinde habar taratatyn telearna týgili, ana tilimizdegi qarapayym baghdarlamanyng ózi sausaqpen sanarlyq edi. Aqparat aludyng balama kózderi bolmaghan song júrtshylyq bar-joghy eki – onyng bireui Mәskeuden taraytyn telearnany kóruge mәjbýr bolatyn.

Ár qadamdy andap basatyn sol zamanda últ bolashaghyna alandaghan ziyalylar da az emes edi. Degenmen el aghalary aqyldasa kele, jalghyz telearnanyng jauapkershiligin Sher-aghana senip tapsyrdy. Jalghyz úly bar ata-ana balasyn qalay ayalasa, býkil ziyaly qauym da jalghyz telearnany solay ýkilep, mazmúnynyng mýltiksiz boluyna atsalysty. Oghan elding әr týkpirinen tek kәsiby mamandar tandap alyndy. Al qazir, shýkir, memlekettik telearnalarmen birge jekemenshik arnalar da kóptep ashyldy.

Jurnalisterding de sany artty. Osy qalyng aqparat nópirining ishinde keyde qatelik bolmay túrmaytyny da belgili. Biraq, osynday kópting arasynan shyn jýirikter mindetti týrde suyrylyp shyghady. Yaghni, sannan sapa tuady. Búl – zandylyq.

Ekinshi, óziniz aitqan reyting mәselesine baylanysty qoghamda ekiúday pikir bar ekenin bilemin. Biraq, qazir kórermenning qolynda pulit bar. Baghdarlama, filim nemese janalyq tartymdy bolmasa, әp-sәtte basqa arnagha auystyra salady. Kino ma, serial ma, sport pa, mulitfilim be – kórermen neni qalaydy, sony kóredi. Barlyghy kórermenning talghamy men qyzyghushylyghyna baylanysty. Ázil-syqaq, muzyka, taghy da basqa habarlardyng da óz auditoriyasy bar.

Elimizde 2017 jyldan bastap sifrlyq televiydeniyege kóshu bastalghanyn bilesiz. Ony 2022 jylgha deyin bitirudi josparlap otyrmyz. Sonyng nәtiyjesinde shalghay auyldardaghy aghayyn qazirgidey 2-3 emes, eng keminde 15 telearna kóretin bolady. Yaghni, naghyz bәseke sol kezde tuyndaydy.

Basqasha aitqanda, qogham tynysyn dóp basyp, kópshilikke únaghan baghdarlamalar jalghasa beredi, kóshke ilese almaghany qalady.

Oghan qosa, búl mәselening ekinshi jaghy bar. Jurnalist – qoghamnyng ainasy. Onyng mindeti – ómirde bolyp jatqan oqighany kórermenge jetkizu. Áriyne, keyde әserli etem dep әsirelep jiberetin sәtter bolady. Biraq eshnәrseni oidan shygharmaydy. Mysaly, Óziniz toqtalghan «Qalaulym» nemese «Áyel baqytynda» aitylghan zorlyq-zombylyq pen nebir soraqy jayttar qoghamda bar. Kerisinshe, osynday baghdarlamalardan song biraz ata-ana balasynan «qayda barasyn?», «kimmen jýrsin?» dep súrap, tәrbiyesine jiti mәn bere bastady. Osyny eskergenimiz jón.

Áriyne, otandyq arnalar sapaly kontent úsynuy kerek. Búl – dausyz. Biraq kontent әrtýrli bolugha tiyis. Júrttyng barlyghy Sizding tamashalaghynyz keletin dýniyeni kóre bermeydi ghoy. Búl talghamnyng sharuasy. Sondyqtan, osy әrtýrli kontentti ózimiz úsynbasaq, aqparat kenistigin «ózgeler» toltyrady. Qazirgidey mәlimet tasqyny kezinde ol asa qiyn sharua emes. Aytalyq, «Tamasha» tartymdy bolmasa, kórermen reseylik «Kamedy klabty» kóredi. Odan kim útady? Kim útylady?

Ýshinshi, barlyq telearnada kórkemdik kenester bar. Olar efirden beriletin materialdy saralap, súryptap otyrady. Ásirese, memlekettik arnalardyng kórkemdik kenesining talaby airyqsha qatal.

Áriyne, júmys tәrtibining ereksheligine, uaqyt tapshylyghyna baylanysty beynematerialda qatelikter bolyp túrady. Keyde beynetuyndy sapasyna qatysty syn aitylyp jatady. Biraq búl – jekelegen jaghdaylar. Ýnemi qatelik ketedi degendi bildirmese kerek.

Ózinizge mәlim, kino týsiru – jankeshti enbek pen ýlken qarjy qajet etetin úzaq prosess. Tәuelsizdik dәuirinde búl salagha kóp kónil bólinip, mol qarajat qúiyldy. Nәtiyjesinde edәuir dýniyeler jasaldy.

Mysaly retinde «Orbúlaq shayqasy», «Dulatiy», «Keyki Mergen», «Qústar әni», «Kelinjan», «Kórshiler», «Qazaq handyghy. Altyn taq», «Qúnanbay», «Abay», «Bekzat», «Qalamger», «Án agha», «Bóri», «Arman jolynda», «Abzal jan», siyaqty kóptegen filimder men serialdardy aitugha bolady. Búl mening dәl qazir esime týskeni ghana, negizi odan da basqa jýzdegen mediatuyndy jasaldy.

Ýnemi este bolatyn taghy bir nәrse – búnyng bәri shygharmashylyq dýniyeler. Sol ýshin de bireuge únap, ekinshi adamgha únamauy zandylyq. Biraq, bir anyghy – osynyng barlyghy da ÓZIMIZDIKI. Otandyq tuyndylar. Kezinde jylyna 1-2 filim shyqqanyn jetistik sanasaq, qazir ondaghan filim men serial shyghyp jatqanyna tang qalmaymyz. Búghan quanu kerek dep sanaymyn. Osy rette, mәdeniyet baghytyndaghy «Abay» telearnasyn ashudy biylgha josparlap otyrghanymyzdy aitqym keledi.

Jazbanyzda aitylghan «Sýleymen Súltan» serialy da tosynnan týsirilgen tuyndy emes. Kóp jyldar boyy bәsekening qazanynda qaynap, kәsibiylikting kóriginde qyzghan dýniye. Sol ýshin de tanymal. Búiyrsa, biz de ol dengeyge jetemiz, tipti asyp týsemiz dep sendirgim keledi.

Tórtinshi, telearna basshylaryna kire almau turaly aitypsyz. Tәke, men ministr bolghanda qabyldauyma ýnemi esh kedergisiz, bir telefon qonyrauymen-aq kirip jýrdiniz emes pe? Árdayym erkin pikirlesip, mәselelerdi ashyq talqylamap pa edik? Ministri osylay bolghanda, arna basshylary sizdi qalay qabyldamaghanyna jәne maghan nege ony uaqytynda eskertpegeninizge tanym bar.

Sonday kezdesuding birinde men Sizge «El Arnadan» «Temenov aptalyghyn» jasap, Óziniz týsirgen kinolardy kórseteyik dep úsynys jasaghanda filimderinizding avtorlyq qúqyghy rettelmegenin aittynyz. Sol kýii osy sharuanyng orayy kelmedi.

Al, jazbada kórsetilgen «Sudaghy iz» telehikayasyna, onyng sapasy men serialdar sanyna qatysty telearnamen aranyzda tuyndaghan dau ózinizge ayan.

Búl serialdy «Qazaqstan» arnasy 4 ret kórsetken. Songhy ret efirden byltyr qazan aiynda 65 jasqa toluynyzgha oray berilipti. Búl jerde mәsele sizding kәsibiyliginizde emes, serialdyng reytingine baylanysty bolyp otyr. Jasyratyny joq, reyting telearna mamandaryn alandatqany ras. Onyng ýstine, kórermendi jalyqtyrmas ýshin telearna bir serialdy qayta-qayta kórsetpeydi.

Siz aitqan «Qasym» telehikayasyna qatysty mәsele de osyghan úqsas – ol bir ghana Últtyq arnada songhy 6 jylda 8 ret kórsetilipti. Sondyqtan, telearnalarda Jenis kýnine arnap «Mәnshýk turaly dastan», «Mergender», «Anagha aparar jol», «Bauyrjan Momyshúly», «Dala qyrandary» siyaqty filimder men serialdar berildi.

Besinshi, jazbanyzda «Sherhan Múrtazadan keyin «Qazaq televiydeniyesy» bir basshygha jarymay-aq qoydy» degeninizdi emosiyamen aitylghan oy dep qabyldadym. Shyn mәninde, Sherhan aghanyng aldynda, ol kisimen ýzengiles bolghan jәne izin basqan qanshama bilikti basshylar júmys istedi. Bayqausyzda úmyt qaldyryp, renjitip almayyn degen oimen eshkimning atyn atamaudy jón kórdim. Áytpese, tól arnamyz kәsiby basshylyqtyng arqasynda ghana býgingi kýige jetkeni anyq.

Taghy bir mәseleni basa aitqym keledi. Hatynyzda «Jәne bir aita ketetin mәsele osy telearnadaghy mamandar mәselesin qarasanyzdar eken. Óitkeni ondaghy operatorlardyng kópshiligi ózderi ýide ýirengender «samopal» operatorlar, rejisserlardyng da jetisip túrghany shamaly» dep bagha beripsiz.

Áriyne, búl ýlken janashyrlyqpen aitylghan pikir. Alayda, qazir arnalardaghy rejisser, operator, tehnikalyq qyzmetkerlerding deni kezinde Óziniz biraz jyl basqarghan T. Jýrgenov atyndaghy Óner akademiyasy men býginde Óziniz bilim berip jýrgen Elordadaghy «Shabyt» uniyversiytetining talantty týlekteri, yaghny Siz tәrbiyelegen shәkirtter. Barlyghy «ústazymyz Talghat Temenov» dep, Sizden bilim alghanyn maqtan tútady.

Olar kәsiby bolmasa, kýndiz-týni janalyq berilip, efir qazirgidey mýltiksiz jýrip túrmas edi. Sondyqtan olardyng sheberligine min taghyp, bərine birdey kýie jaqqan әbestik bolady.

Altynshy, últtyq kod turaly alandauynyz óte oryndy. Últtyq kod óz aldyna jeke-dara ómir sýrmeytini de belgili. Ol tilimizde, ónerimizde, saltymyz ben dәstýrimizde. Sonymen birge, Óziniz sekildi últtyq masshtabtaghy dýniyeler jasap jýrgen Túlghalardyng boyynda.

Sondyqtan, sol últtyq kodymyzdy saqtap, keyingi úrpaqqa tabystau maqsatynda elimizdegi biregey oqu oryndarynda ústazdyq etip, shәkirt tәrbiyelep jýrgeninizdi óte joghary baghalaymyn.

Sonday-aq, jigerli әri talapty jastardy izdeseniz, Sizdi «Qazmedia» ortalyghyna shaqyramyn. Ol jerden kózinde oty bar, bilimdi, shynayy otansýigish talay qyz-jigitterdi kóresiz. Mine, tap solar tól televiydeniyemizding erteni emes dep kim aita alady? Ómirde qyzmet te, lauazym da, barlyghy uaqytsha. Biraq, óshpeytin bir nәrse – mәdeny múra, ruhany qúndylyq. Sonyng biri – teatr men kino. Osy túrghydan alghanda Siz tútas qazaqtyng shoqtyghy biyik rejiyserlerining biri bolyp qala beresiz.

Aytpaqshy, býgin ghana «Feysbuk» paraqshanyzda shyqqan qazaq әnderi turaly jazbanyzdy kórdim. Ol jerdegi emosiyanyzdyng nópiri myna jazbadaghy emosiyany on oraytynday eken.

Foliklortanushylar mynaday bir qyzyq derek keltiredi. Án – halyq jaghdayynyng ainasy. Ánge qarap, zamanyn tanugha bolady. Mysaly, Aqtaban shúbyryndy kezinde halyq «Elim-aylap» jylasa, kәmpeske, ashtyq, soghys siyaqty zobalannyng bәrinen ótip, endi ense tiktegen tústa ýmit pen syrgha, mahabbat pen sezimge toly lirikalyq әnderdi tughyzdy. Jerimizge qauip tóngen sәtte «Mening Qazaqstanym» dep, tútas últtyng niyeti bir әnge – bir ýnge toghysty.

Sol siyaqty, qazir de maghynasy men әuezi erekshe әnder jetkilikti. Ásirese, jastar arasynda ýninen jana lep seziletin әuezder kóp. Keyde dóreki sózder paydalanatyn shyghar. Biraq, jastargha búlqynu tәn ghoy. Oghan aghalyq bildirip, aqylymyzdy aityp, týsinistik tanytayyq.

Cóz sonynda, Tәke, osynday kýrdeli kezende últ taghdyryna alandaushylyq tanytyp, óte ózekti mәsele kótergeniniz ýshin Sizge taghy da rizashylyghymdy aitamyn. Pikir almasyp, talqylap, kelisimmen ghana iygi nәtiyjege jetuge bolary anyq. El iygiligi jolyndaghy enbeginiz jemisti bolsyn!

Qúrmetpen, Dәuren Abaev.

P.S. Jazbanyzda erekshe ekpin týsirip, jiyrma retten asa qaytalanghan «iydeologiya» týsinigi taza kýide qazir tek Soltýstik Koreyada saqtalghan. Basqa elderding ózine tәn iydeologiyasy bar. Bizding halyq ta týrli iydeologiyanyng kuәsi boldy. Bireuin ústandy (kommunizm), ekinshi bireuine qarsy kýresti (fashizm). Alayda, tarihtan alghan taghylym – bizding jalghyz-aq últtyq iydeologiyamyz bar. Ol – Otandy sýi, Tәuelsizdikti saqtau, qoghamdy sapalyq túrghydan damytu ýshin tynymsyz enbek etu! Sonda ghana memleket órkendeydi. Áriyne, synsyz, minsiz qogham bolmaydy. Alayda syn da, min de shyn bolugha tiyis. Jazbanyzdy oqyghanda osy qaghidany basa aitar dep kýtken edim. Ókinishke qaray, ony kóre almadym.

Abai.kz