نەمەسە ءتول تەلەۆيدەنيەمىز تۋرالى وزگەشە وي

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى
ت. تەمەنوۆكە!

قۇرمەتتى، تالعات دوسىمعاليۇلى!

ءسىزدى قازاق كينوسىندا ءوز قولتاڭباسى بار رەجيسسەر، كورەرمەننىڭ كوزايىمى بولعان بىرقاتار دۇنيەلەردىڭ اۆتورى، ونەردە وزىندىك ورنى بار كورنەكتى تۇلعا رەتىندە قۇرمەتتەيمىز. وعان قوسا، كوپ جىلدان بەرى اعالى-ءىنىلى بولىپ، پىكىرى مەن وي-مۇددەسى ورتاق جاندار رەتىندە ارالاسىپ كەلەمىز.

«فەيسبۋكتە» جاريالاعان قازاق رۋحانياتىنداعى تەلەۆيدەنيە ءرولى تۋرالى جازباڭىزبەن تانىسىپ شىقتىم. كۇندەلىكتى قاربالاستان ۋاقىتىندا قول تيمەي، كەشە عانا وقۋعا مۇمكىندىك تۋدى. سودان سوڭ، سوڭعى ءتورت جىلدا اقپارات ءمينيسترى رەتىندە دە، قازىرگى قىزمەتىمدە دە وسى ماسەلەمەن تىكەلەي اينالىسقاندىقتان پىكىرىڭىزگە وي قوسىپ، كەي تۇستارعا تۇسىنىكتەمە بەرۋدى وزىمە مىندەت سانادىم.

ەڭ الدىمەن، وسىلاي ورتاق ىسكە الاڭداۋشىلىق تانىتىپ، ءوزىڭىز بايقاعان كەمشىلىكتەر تۋراسىندا ويىڭىزدى ايتىپ جاتقانىڭىزعا العىس ايتامىن. دەسە دە، ءتول تەلەۆيدەنيەمىزدىڭ 60 جىلدان استام تاريحىندا ونىڭ شىن تۇلەپ، دامىعان تۇسى ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى كەزەڭ ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. مۇنى مويىنداۋ كەرەك. وزىڭىزگە ءمالىم، كەڭەس ۋاقىتىندا تۇتاس قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن تەلەارنا تۇگىلى، انا تىلىمىزدەگى قاراپايىم باعدارلامانىڭ ءوزى ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. اقپارات الۋدىڭ بالاما كوزدەرى بولماعان سوڭ جۇرتشىلىق بار-جوعى ەكى – ونىڭ بىرەۋى ماسكەۋدەن تارايتىن تەلەارنانى كورۋگە ءماجبۇر بولاتىن.

ءار قادامدى اڭداپ باساتىن سول زاماندا ۇلت بولاشاعىنا الاڭداعان زيالىلار دا از ەمەس ەدى. دەگەنمەن ەل اعالارى اقىلداسا كەلە، جالعىز تەلەارنانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن شەر-اعاڭا سەنىپ تاپسىردى. جالعىز ۇلى بار اتا-انا بالاسىن قالاي ايالاسا، بۇكىل زيالى قاۋىم دا جالعىز تەلەارنانى سولاي ۇكىلەپ، مازمۇنىنىڭ مۇلتىكسىز بولۋىنا اتسالىستى. وعان ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنەن تەك كاسىبي ماماندار تاڭداپ الىندى. ال قازىر، شۇكىر، مەملەكەتتىك تەلەارنالارمەن بىرگە جەكەمەنشىك ارنالار دا كوپتەپ اشىلدى.

جۋرناليستەردىڭ دە سانى ارتتى. وسى قالىڭ اقپارات ءنوپىرىنىڭ ىشىندە كەيدە قاتەلىك بولماي تۇرمايتىنى دا بەلگىلى. بىراق، وسىنداي كوپتىڭ اراسىنان شىن جۇيرىكتەر مىندەتتى تۇردە سۋىرىلىپ شىعادى. ياعني، ساننان ساپا تۋادى. بۇل – زاڭدىلىق.

ەكىنشى، ءوزىڭىز ايتقان رەيتينگ ماسەلەسىنە بايلانىستى قوعامدا ەكىۇداي پىكىر بار ەكەنىن بىلەمىن. بىراق، قازىر كورەرمەننىڭ قولىندا پۋلت بار. باعدارلاما، فيلم نەمەسە جاڭالىق تارتىمدى بولماسا، ءاپ-ساتتە باسقا ارناعا اۋىستىرا سالادى. كينو ما، سەريال ما، سپورت پا، مۋلتفيلم بە – كورەرمەن نەنى قالايدى، سونى كورەدى. بارلىعى كورەرمەننىڭ تالعامى مەن قىزىعۋشىلىعىنا بايلانىستى. ءازىل-سىقاق، مۋزىكا، تاعى دا باسقا حابارلاردىڭ دا ءوز اۋديتورياسى بار.

ەلىمىزدە 2017 جىلدان باستاپ تسيفرلىق تەلەۆيدەنيەگە كوشۋ باستالعانىن بىلەسىز. ونى 2022 جىلعا دەيىن ءبىتىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە شالعاي اۋىلدارداعى اعايىن قازىرگىدەي 2-3 ەمەس، ەڭ كەمىندە 15 تەلەارنا كورەتىن بولادى. ياعني، ناعىز باسەكە سول كەزدە تۋىندايدى.

باسقاشا ايتقاندا، قوعام تىنىسىن ءدوپ باسىپ، كوپشىلىككە ۇناعان باعدارلامالار جالعاسا بەرەدى، كوشكە ىلەسە الماعانى قالادى.

وعان قوسا، بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار. جۋرناليست – قوعامنىڭ ايناسى. ونىڭ مىندەتى – ومىردە بولىپ جاتقان وقيعانى كورەرمەنگە جەتكىزۋ. ارينە، كەيدە اسەرلى ەتەم دەپ اسىرەلەپ جىبەرەتىن ساتتەر بولادى. بىراق ەشنارسەنى ويدان شىعارمايدى. مىسالى، ءوزىڭىز توقتالعان «قالاۋلىم» نەمەسە «ايەل باقىتىندا» ايتىلعان زورلىق-زومبىلىق پەن نەبىر سوراقى جايتتار قوعامدا بار. كەرىسىنشە، وسىنداي باعدارلامالاردان سوڭ ءبىراز اتا-انا بالاسىنان «قايدا باراسىڭ؟»، «كىممەن ءجۇرسىڭ؟» دەپ سۇراپ، تاربيەسىنە ءجىتى ءمان بەرە باستادى. وسىنى ەسكەرگەنىمىز ءجون.

ارينە، وتاندىق ارنالار ساپالى كونتەنت ۇسىنۋى كەرەك. بۇل – داۋسىز. بىراق كونتەنت ءارتۇرلى بولۋعا ءتيىس. جۇرتتىڭ بارلىعى ءسىزدىڭ تاماشالاعىڭىز كەلەتىن دۇنيەنى كورە بەرمەيدى عوي. بۇل تالعامنىڭ شارۋاسى. سوندىقتان، وسى ءارتۇرلى كونتەنتتى ءوزىمىز ۇسىنباساق، اقپارات كەڭىستىگىن «وزگەلەر» تولتىرادى. قازىرگىدەي مالىمەت تاسقىنى كەزىندە ول اسا قيىن شارۋا ەمەس. ايتالىق، «تاماشا» تارتىمدى بولماسا، كورەرمەن رەسەيلىك «كامەدي كلابتى» كورەدى. ودان كىم ۇتادى؟ كىم ۇتىلادى؟

ءۇشىنشى، بارلىق تەلەارنادا كوركەمدىك كەڭەستەر بار. ولار ەفيردەن بەرىلەتىن ماتەريالدى سارالاپ، سۇرىپتاپ وتىرادى. اسىرەسە، مەملەكەتتىك ارنالاردىڭ كوركەمدىك كەڭەسىنىڭ تالابى ايرىقشا قاتال.

ارينە، جۇمىس ءتارتىبىنىڭ ەرەكشەلىگىنە، ۋاقىت تاپشىلىعىنا بايلانىستى بەينەماتەريالدا قاتەلىكتەر بولىپ تۇرادى. كەيدە بەينەتۋىندى ساپاسىنا قاتىستى سىن ايتىلىپ جاتادى. بىراق بۇل – جەكەلەگەن جاعدايلار. ۇنەمى قاتەلىك كەتەدى دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك.

وزىڭىزگە ءمالىم، كينو ءتۇسىرۋ – جانكەشتى ەڭبەك پەن ۇلكەن قارجى قاجەت ەتەتىن ۇزاق پروتسەسس. تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە بۇل سالاعا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ، مول قاراجات قۇيىلدى. ناتيجەسىندە ەداۋىر دۇنيەلەر جاسالدى.

مىسالى رەتىندە «وربۇلاق شايقاسى»، «دۋلاتي»، «كەيكى مەرگەن»، «قۇستار ءانى»، «كەلىنجان»، «كورشىلەر»، «قازاق حاندىعى. التىن تاق»، «قۇنانباي»، «اباي»، «بەكزات»، «قالامگەر»، «ءان اعا»، «ءبورى»، «ارمان جولىندا»، «ابزال جان»، سياقتى كوپتەگەن فيلمدەر مەن سەريالداردى ايتۋعا بولادى. بۇل مەنىڭ ءدال قازىر ەسىمە تۇسكەنى عانا، نەگىزى ودان دا باسقا جۇزدەگەن مەدياتۋىندى جاسالدى.

ۇنەمى ەستە بولاتىن تاعى ءبىر نارسە – بۇنىڭ ءبارى شىعارماشىلىق دۇنيەلەر. سول ءۇشىن دە بىرەۋگە ۇناپ، ەكىنشى ادامعا ۇناماۋى زاڭدىلىق. بىراق، ءبىر انىعى – وسىنىڭ بارلىعى دا وزىمىزدىكى. وتاندىق تۋىندىلار. كەزىندە جىلىنا 1-2 فيلم شىققانىن جەتىستىك ساناساق، قازىر ونداعان فيلم مەن سەريال شىعىپ جاتقانىنا تاڭ قالمايمىز. بۇعان قۋانۋ كەرەك دەپ سانايمىن. وسى رەتتە، مادەنيەت باعىتىنداعى «اباي» تەلەارناسىن اشۋدى بيىلعا جوسپارلاپ وتىرعانىمىزدى ايتقىم كەلەدى.

جازباڭىزدا ايتىلعان «سۇلەيمەن سۇلتان» سەريالى دا توسىننان تۇسىرىلگەن تۋىندى ەمەس. كوپ جىلدار بويى باسەكەنىڭ قازانىندا قايناپ، كاسىبيلىكتىڭ كورىگىندە قىزعان دۇنيە. سول ءۇشىن دە تانىمال. بۇيىرسا، ءبىز دە ول دەڭگەيگە جەتەمىز، ءتىپتى اسىپ تۇسەمىز دەپ سەندىرگىم كەلەدى.

ءتورتىنشى، تەلەارنا باسشىلارىنا كىرە الماۋ تۋرالى ايتىپسىز. تاكە، مەن مينيستر بولعاندا قابىلداۋىما ۇنەمى ەش كەدەرگىسىز، ءبىر تەلەفون قوڭىراۋىمەن-اق كىرىپ ءجۇردىڭىز ەمەس پە؟ ءاردايىم ەركىن پىكىرلەسىپ، ماسەلەلەردى اشىق تالقىلاماپ پا ەدىك؟ ءمينيسترى وسىلاي بولعاندا، ارنا باسشىلارى ءسىزدى قالاي قابىلداماعانىنا جانە ماعان نەگە ونى ۋاقىتىندا ەسكەرتپەگەنىڭىزگە تاڭىم بار.

سونداي كەزدەسۋدىڭ بىرىندە مەن سىزگە «ەل ارنادان» «تەمەنوۆ اپتالىعىن» جاساپ، ءوزىڭىز تۇسىرگەن كينولاردى كورسەتەيىك دەپ ۇسىنىس جاساعاندا فيلمدەرىڭىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعى رەتتەلمەگەنىن ايتتىڭىز. سول كۇيى وسى شارۋانىڭ ورايى كەلمەدى.

ال، جازبادا كورسەتىلگەن «سۋداعى ءىز» تەلەحيكاياسىنا، ونىڭ ساپاسى مەن سەريالدار سانىنا قاتىستى تەلەارنامەن اراڭىزدا تۋىنداعان داۋ وزىڭىزگە ايان.

بۇل سەريالدى «قازاقستان» ارناسى 4 رەت كورسەتكەن. سوڭعى رەت ەفيردەن بىلتىر قازان ايىندا 65 جاسقا تولۋىڭىزعا وراي بەرىلىپتى. بۇل جەردە ماسەلە ءسىزدىڭ كاسىبيلىگىڭىزدە ەمەس، سەريالدىڭ رەيتينگىنە بايلانىستى بولىپ وتىر. جاسىراتىنى جوق، رەيتينگ تەلەارنا ماماندارىن الاڭداتقانى راس. ونىڭ ۇستىنە، كورەرمەندى جالىقتىرماس ءۇشىن تەلەارنا ءبىر سەريالدى قايتا-قايتا كورسەتپەيدى.

ءسىز ايتقان «قاسىم» تەلەحيكاياسىنا قاتىستى ماسەلە دە وسىعان ۇقساس – ول ءبىر عانا ۇلتتىق ارنادا سوڭعى 6 جىلدا 8 رەت كورسەتىلىپتى. سوندىقتان، تەلەارنالاردا جەڭىس كۇنىنە ارناپ «مانشۇك تۋرالى داستان»، «مەرگەندەر»، «اناعا اپارار جول»، «باۋىرجان مومىشۇلى»، «دالا قىراندارى» سياقتى فيلمدەر مەن سەريالدار بەرىلدى.

بەسىنشى، جازباڭىزدا «شەرحان مۇرتازادان كەيىن «قازاق تەلەۆيدەنيەسى» ءبىر باسشىعا جارىماي-اق قويدى» دەگەنىڭىزدى ەموتسيامەن ايتىلعان وي دەپ قابىلدادىم. شىن مانىندە، شەرحان اعانىڭ الدىندا، ول كىسىمەن ۇزەڭگىلەس بولعان جانە ءىزىن باسقان قانشاما بىلىكتى باسشىلار جۇمىس ىستەدى. بايقاۋسىزدا ۇمىت قالدىرىپ، رەنجىتىپ المايىن دەگەن ويمەن ەشكىمنىڭ اتىن اتاماۋدى ءجون كوردىم. ايتپەسە، ءتول ارنامىز كاسىبي باسشىلىقتىڭ ارقاسىندا عانا بۇگىنگى كۇيگە جەتكەنى انىق.

تاعى ءبىر ماسەلەنى باسا ايتقىم كەلەدى. حاتىڭىزدا «جانە ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە وسى تەلەارناداعى ماماندار ماسەلەسىن قاراساڭىزدار ەكەن. ويتكەنى ونداعى وپەراتورلاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرى ۇيدە ۇيرەنگەندەر «ساموپال» وپەراتورلار، رەجيسسەرلاردىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى» دەپ باعا بەرىپسىز.

ارينە، بۇل ۇلكەن جاناشىرلىقپەن ايتىلعان پىكىر. الايدا، قازىر ارنالارداعى رەجيسسەر، وپەراتور، تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەردىڭ دەنى كەزىندە ءوزىڭىز ءبىراز جىل باسقارعان ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسى مەن بۇگىندە ءوزىڭىز ءبىلىم بەرىپ جۇرگەن ەلورداداعى «شابىت» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تالانتتى تۇلەكتەرى، ياعني ءسىز تاربيەلەگەن شاكىرتتەر. بارلىعى «ۇستازىمىز تالعات تەمەنوۆ» دەپ، سىزدەن ءبىلىم العانىن ماقتان تۇتادى.

ولار كاسىبي بولماسا، كۇندىز-ءتۇنى جاڭالىق بەرىلىپ، ەفير قازىرگىدەي مۇلتىكسىز ءجۇرىپ تۇرماس ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ شەبەرلىگىنە ءمىن تاعىپ، بəرىنە بىردەي كۇيە جاققان ابەستىك بولادى.

التىنشى، ۇلتتىق كود تۋرالى الاڭداۋىڭىز وتە ورىندى. ۇلتتىق كود ءوز الدىنا جەكە-دارا ءومىر سۇرمەيتىنى دە بەلگىلى. ول تىلىمىزدە، ونەرىمىزدە، سالتىمىز بەن داستۇرىمىزدە. سونىمەن بىرگە، ءوزىڭىز سەكىلدى ۇلتتىق ماسشتابتاعى دۇنيەلەر جاساپ جۇرگەن تۇلعالاردىڭ بويىندا.

سوندىقتان، سول ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاپ، كەيىنگى ۇرپاققا تابىستاۋ ماقساتىندا ەلىمىزدەگى بىرەگەي وقۋ ورىندارىندا ۇستازدىق ەتىپ، شاكىرت تاربيەلەپ جۇرگەنىڭىزدى وتە جوعارى باعالايمىن.

سونداي-اق، جىگەرلى ءارى تالاپتى جاستاردى ىزدەسەڭىز، ءسىزدى «قازمەديا» ورتالىعىنا شاقىرامىن. ول جەردەن كوزىندە وتى بار، ءبىلىمدى، شىنايى وتانسۇيگىش تالاي قىز-جىگىتتەردى كورەسىز. مىنە، تاپ سولار ءتول تەلەۆيدەنيەمىزدىڭ ەرتەڭى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ ومىردە قىزمەت تە، لاۋازىم دا، بارلىعى ۋاقىتشا. بىراق، وشپەيتىن ءبىر نارسە – مادەني مۇرا، رۋحاني قۇندىلىق. سونىڭ ءبىرى – تەاتر مەن كينو. وسى تۇرعىدان العاندا ءسىز تۇتاس قازاقتىڭ شوقتىعى بيىك رەجيسەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەسىز.

ايتپاقشى، بۇگىن عانا «فەيسبۋك» پاراقشاڭىزدا شىققان قازاق اندەرى تۋرالى جازباڭىزدى كوردىم. ول جەردەگى ەموتسياڭىزدىڭ ءنوپىرى مىنا جازباداعى ەموتسيانى ون ورايتىنداي ەكەن.

فولكلورتانۋشىلار مىناداي ءبىر قىزىق دەرەك كەلتىرەدى. ءان – حالىق جاعدايىنىڭ ايناسى. انگە قاراپ، زامانىن تانۋعا بولادى. مىسالى، اقتابان شۇبىرىندى كەزىندە حالىق «ەلىم-ايلاپ» جىلاسا، كامپەسكە، اشتىق، سوعىس سياقتى زوبالاڭنىڭ بارىنەن ءوتىپ، ەندى ەڭسە تىكتەگەن تۇستا ءۇمىت پەن سىرعا، ماحاببات پەن سەزىمگە تولى ليريكالىق اندەردى تۋعىزدى. جەرىمىزگە قاۋىپ تونگەن ساتتە «مەنىڭ قازاقستانىم» دەپ، تۇتاس ۇلتتىڭ نيەتى ءبىر انگە – ءبىر ۇنگە توعىستى.

سول سياقتى، قازىر دە ماعىناسى مەن اۋەزى ەرەكشە اندەر جەتكىلىكتى. اسىرەسە، جاستار اراسىندا ۇنىنەن جاڭا لەپ سەزىلەتىن اۋەزدەر كوپ. كەيدە دورەكى سوزدەر پايدالاناتىن شىعار. بىراق، جاستارعا بۇلقىنۋ ءتان عوي. وعان اعالىق ءبىلدىرىپ، اقىلىمىزدى ايتىپ، تۇسىنىستىك تانىتايىق.

ءCوز سوڭىندا، تاكە، وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە ۇلت تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق تانىتىپ، وتە وزەكتى ماسەلە كوتەرگەنىڭىز ءۇشىن سىزگە تاعى دا ريزاشىلىعىمدى ايتامىن. پىكىر الماسىپ، تالقىلاپ، كەلىسىممەن عانا يگى ناتيجەگە جەتۋگە بولارى انىق. ەل يگىلىگى جولىنداعى ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولسىن!

قۇرمەتپەن، داۋرەن اباەۆ.

P.S. جازباڭىزدا ەرەكشە ەكپىن ءتۇسىرىپ، جيىرما رەتتەن اسا قايتالانعان «يدەولوگيا» تۇسىنىگى تازا كۇيدە قازىر تەك سولتۇستىك كورەيادا ساقتالعان. باسقا ەلدەردىڭ وزىنە ءتان يدەولوگياسى بار. ءبىزدىڭ حالىق تا ءتۇرلى يدەولوگيانىڭ كۋاسى بولدى. بىرەۋىن ۇستاندى (كوممۋنيزم), ەكىنشى بىرەۋىنە قارسى كۇرەستى (فاشيزم). الايدا، تاريحتان العان تاعىلىم – ءبىزدىڭ جالعىز-اق ۇلتتىق يدەولوگيامىز بار. ول – وتاندى ءسۇيۋ، تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋ، قوعامدى ساپالىق تۇرعىدان دامىتۋ ءۇشىن تىنىمسىز ەڭبەك ەتۋ! سوندا عانا مەملەكەت وركەندەيدى. ارينە، سىنسىز، ءمىنسىز قوعام بولمايدى. الايدا سىن دا، ءمىن دە شىن بولۋعا ءتيىس. جازباڭىزدى وقىعاندا وسى قاعيدانى باسا ايتار دەپ كۇتكەن ەدىم. وكىنىشكە قاراي، ونى كورە المادىم.

Abai.kz