- Sherubay Qúrmanbayúly, әuelgi saualdy «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine memlekettik til sayasaty mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasynyng mәselesimen bastasaq. Osy jazda ghana qolgha alynghan jobanyng júmys mәtini júrtshylyqqa jariya bolyp, biri jaqtap, biri qarsy bolghan, qoghamdy birshama dýrliktirgen qújattyng býgingi  taghdyry neshik?

- Sherubay Qúrmanbayúly, әuelgi saualdy «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine memlekettik til sayasaty mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasynyng mәselesimen bastasaq. Osy jazda ghana qolgha alynghan jobanyng júmys mәtini júrtshylyqqa jariya bolyp, biri jaqtap, biri qarsy bolghan, qoghamdy birshama dýrliktirgen qújattyng býgingi  taghdyry neshik?

- Biyl - tilderdi damytudyng aldaghy onjyldyq kezenine arnalghan baghdarlamagha qol qoyylghan jyl. Endeshe, osy jyldan bastap biz til sayasatyn damytudyng taghy bir kezenine qadam jasap otyrmyz. Al osy baghdarlama ayasynda qolgha alynghan zang jobasyna keletin bolsaq, ony әzirleu júmystary jalghasyp jatyr. Jalpy, til mәselesining bizding elimizde eshkimdi nemqú­raydy qaldyrmaytyn nәzik te ótkir mәsele ekendigi anyq. Sondyqtan da býkil qogham­nyng nazary auyp otyrghan mәseleni jan-jaqty qarastyryp, el mýddesine núqsan keltirmeytin әri memlekettik til qoldanysyn qamtamasyz etuding tiyimdi tetigi bola alatyn zang jobasyn dayyndau óte manyzdy. Búl  - ýlken jauapkershilik. Býgingi tanda zang jobasy shenberinde qogham tarapynan kóterilgen barlyq úsynys jinaqtalyp, qorytylyp jatyr. El ýshin manyzy zor isting jauapkershiligi de óte ýlken. Sondyqtan aldymyzda zanshygharushylyq túrghydan da, qoghamdyq tyndaulardy úiymdastyru túrghysynan da auqymdy júmystar kýtip túr. Sonymen qatar til mәselesine kelgende asyghugha da, keshiguge de bolmaytynyn jaqsy týsinemiz. Soghan oray, júmysymyz uaqtyly әri óz retimen jýrip jatyr. Zan, jobasyna qatysty úsynystarymen qosa syn pikirler aityp jýrgen azamattar da júmysqa tartylyp otyr. Alda zang jobasy pysyqtalyp, jan-jaqty saraptamadan ótki­ziledi.

- Zang jobasyn әzirleu júmysy­na qoghamgha belgili azamattardan kimder tartyldy? Ásirese júmys tobynda til tónireginde salmaqty úsynys jasaghandar bar ma?

- Júmys tobynda Gharifolla Esim, Sәrsenbay Ensegenov,Uәlihan Qalijan, Rozaqúl Halmúradov siyaqty Senat pen Mәji­lis deputattary, Tólen Ábdik, Dos Kó­shim sekildi til sayasatyna kópten beri bel­sene aralasyp jýrgen azamattar, basqa da qoghamdyq úiym ókilderi boldy. Odan keyin­gi kezende Mәdeniyet ministrligi ja­nynan til mәseleleri jónindegi Qoghamdyq kenes qúru bastamasy kóterildi. Onyng qú­ra­myna Myrzatay Joldasbekov, Amangeldi Aytaly, Múhtar Shahanov, Dulat Isabekov, Smaghúl Elubay, Ázimbay Ghali, Aydos Sa­rym sekildi kóptegen elge tanymal azamat­tar, til janashyrlary, Parlament deputat­tary, til ghylymy salasynyng ghalymdary, sonday‑aq últtyq-mәdeny ortalyqtar men qoghamdyq birlestikter ókilderi engizilip otyr. Til mәselesine qatysty ústanymdary sәikes kele bermeytin, bir‑birine kereghar pikirler aityp jýrgen azamattar osy kenes qúramynda júmys isteuge shaqyryldy. Bir sózben aitqanda, tilding ózekti mәselelerin, onyng zannamalyq bazasyn jetildiruge arnalghan ashyq pikirtalas alany qúrylady, sol arqyly ortaq mәmilege qadam jasaytyn bolamyz. Qazirgi kýni Qoghamdyq kenes mýshe­lerining kelisimi alynyp, erejeleri dayyndaldy. Ol bekigen son, juyrda kenes óz júmysyn bastaytyn bolady.

- Songhy uaqytta til ýshin, tildik orta ýshin teketires kýsheyip túr.  Múny nemen týsindirer ediniz? Ásirese Tәuelsizdikting 20 jyldy­ghyn­da til mәselesine qatysty ýdere qarsy shyghudyng sebebine ne aitasyz?

- Ashyq qoghamda pikir aluandyghyna esh shekteu bolmauy shart. Meyli ol internet jelisi bolsyn, meyli BAQ arqyly bolsyn kez kelgen adam ózining pikirin bildiruge qúqyly. Áytse de basqa esimdi býrkenip alyp, tasadan tas atu, aragha ot tútatu sekildi teris pighyldyng shylauynda ketpegenimiz abzal. Ghalamtordaghy últtyq qúndylyqtar­gha, tilding mәrtebesine qatysty keybir aran­datushy pikirlerdi býgingi tildik ahual­dyng naqty kórinisi dep qabyldaugha bolmaydy. Dәl býgin qazaqstandyqtardyng basym kópshiligining memlekettik tilding Ata Zanda belgilengen mәrtebesin moyyndaytynyn, onyng bolashaghyna senetinin, qúrmetteytinin, ony týrli dengeyde mengergendigin basa aituymyz kerek. Memlekettik tilding elimiz­ding býkil halqynyng basyn biriktiretin basty faktor ekendigin әr azamattyng sanasyna siniru mindet.

Al, jalpy, qazaq tilining býgingi ahualyna keletin bolsaq, biz bir shyndyqtyng betine tura qarauymyz jәne ony ashyq aituymyz kerek. Ol: bir kezderi keng taraghan, qogham­dyq ómirding san týrli salasyndaghy qolda­nysy qalyptasqan, úzaq uaqyt boyy ýstem­dikke ie bolghan qanday da bolsyn til onay­shylyqpen yghysyp, ózining ornyn basqa bir tilge bere qoymaydy. Siz aityp otyrghan teketiresting ar jaghynda bizding әsirese songhy jetpis jyldyq tarihymyz, sonyng negizinde qalyptasqan býgingi ómir shyndyghy túr. Múny esh jasyra almaymyz. Biz Tәuelsizdigimizding 20 jyldyghynda eleuli jetistikterge jetkenimizdi aitugha tiyispiz. Sonymen qatar qazaqtyng ózi úl-qyzyna jappay qazaqsha bilim men tәrbie berip, býkil halyq bolyp bir-birimen ana tilinde sóilesetin últ dengeyine әli kóterile alghan joqpyz. Búl  - bizding ýlken kemshiligimiz. Ony moyyndaghan lazym. Múny bizding últtyq sanamyzdyng qazirgi dengeyining kór­setkishi desek te bolady. Últynyng tarihyn qúrmettep, mәdeniyeti men әdebiyetin boyy­na sinirip, ónerinen susyndap, salt-dәstýrin ústanyp, ana tilinde sóilemeytin halyqtyng últtyq sanasy da óspeydi. «Batpandap kir­gen dert mysqaldap shyghady» degen - osy. Áytse de ótkendi qaralay bergenmen, is ongha baspaydy. Biz bir nәrseni biluimiz ke­rek. Ol mynau: memlekettik tilding qoldany­syn qalyptastyrudyng yadrosy da, tildik ortany qalyptastyrudyng negizi de, irgetasy da - qazaq. Sondyqtan әrbir otbasy, qalyng qazaq balasyn qazaqsha tәrbiyelep, qazaq­sha oqytpayynsha, bir-birimen qazaqsha sóilesetin kýnge jetpeyinshe, qazaq tilining mәselesi týbegeyli sheshimin tappaydy. Ózderi sóilemeytin, balasyn oqytpaytyn, kәsiby qyzmetinde qoldanbaytyn júrttyng tilin ózgeler ne ýshin ýirenui kerek? Basqa­syn aitpaghanda, osyny týsinu ýshin kóp aqyl kerek dep oilamaymyn. Sondyqtan da ashyp aitayyq: qazaqtyng ózi ózge otan­dastarymyzgha memlekettik tildi mengeru men qoldanudyng ýlgisin kórsete almay otyr. Memlekettik tildi mengergen orys, nemis, ukraiyn, kәris últynyng ókilderin kór­gende kәdimgidey quanyp, al mektepte oryssha oqyp, kóshede, qoghamdyq oryn­darda biri-birimen, ata-anasymen óz tilinde sóilesetin qazaqtyng jastaryn kórgende jýreging qan jylaydy. Namystan kirerge jer tappaysyn. Osyghan kim kinәli? Bala­myz­dy ata dәstýrimen tәrbiyelep, qazaqsha tilin shygharu ýshin, oqytu ýshin әr qazaqqa jeke-jeke zang shygharyp beruimiz kerek pe? Biz kinәni ýnemi syrttan izdeuge beyim túramyz. Ózimizding ishimizge ýnilip, minimizdi kórgimiz kelmeydi. Abaysha aitqanda: «Mini­mizdi úrlap, jasyryp qalay bәige almaqpyz?» Tәuelsizdik túsynda balamyzdy tek óz tilimizde oqytsaq, kim qolymyzdan qaghyp, bir-birimizben qazaqsha sóilessek, kim bizding tilimizdi baylap qoydy? Basynan tayaq tiygen adam esengirep, mәngirip jýre bermey, bir uaqyttarda esin jiyp, ózine-ózi keletin sekildi edi. Bizding óz-ózimizge keluimiz bayau jýrip jatqan synayly. Soghan qaraghanda, otarlaudyng tayaghy qazaqty ondyrmaghan-au dep qalasyn. Eger biz ózi­miz­di-ózimiz aldamay, shynymen-aq tili­mizding kósegesin kógertemiz desek - barsha qazaq balasyn ýide, balabaqshada qazaqsha tәrbiyelep, qazaq mektebinde oqytuymyz kerek. Ózimiz bir-birimizben qazaqsha sóile­sip, tilimizdi kәsiby qyzmetimizde qoldanyp, ony qúrmetteuding ýlgisin, eng aldymen, ózimiz kórsetuimiz qajet. Sonda memlekettik tildi ózge otandastarymyz da qúrmetteydi, bizding tóniregimizge toptasady. Memlekettik til býkil qazaqstandyqtardyng basyn biriktiretin tilge ainalady. Búl bizding mem­lekettik sayasatymyzdyn, til sayasa­ty­nyn, bilim sayasatynyng basty baghyty, ózegi bolugha tiyis. Osyny jýzege asyrsaq, mәsele sheshimin tabady. Al olay ete almasaq, eshkimge ókpeleuding qajeti joq.

- Bayaghy әngime, bayaghy problema Tәuelsizdikten beri aitylyp keledi desem artyq emes shyghar. Sonda qay baghytqa kónil bólinbey jýr?

- Til mәselesine kelgende Tәuelsizdik jyldarynda qay salada da atqarylghan iygi ister, ilgerileushilikter bolghanyn aitugha tiyispiz. Jýzdegen qazaq balbaqshalary men mektepteri ashyldy. Olardyng sany jyl­dan-jylgha ósip jatyr. Mine, múny naqty atqarylyp jatqan is deuge bolady. Til mәselelerin sheshude biz әli sol bayaghy 90-jyldardaghy ornymyzda qozghalmay túrghan joqpyz. Eldegi tildik ahual kóp ózgerdi, al­da­ghy uaqytta búl ong ýrdis jana qarqynmen jalghasa beredi. Jalpy, elding tildik ortany qalyptastyrudyng negizgi tetigi, ózegi bolyp sanalatyn salalar bar. Solardyng ishinde tildik ortany qalyptastyruda bilim beru jýiesi basty ról atqarady. Býkil әlemde tildik josparlau kezinde búl salagha kez kelgen memleket airyqsha mәn beredi. Bizde de solay.  Elbasynyng Jarlyghymen bekitilgen tilderdi damytu men qoldanudyng memlekettik baghdarlamasynda mektepke erekshe mәn berilip, 2020 jyly mektep týlekterining 100 payyzy   memlekettik tildi mengerui kózdelgeni de sondyqtan. Biz osyny qalay da qamtamasyz etuimiz kerek. Balalargha orys, aghylshyn, qytay, japon t.b. shet tilderin ýiretkenimiz dúrys. Biraq búl tilder qazaq balalarynyng tәrbie men bilim alatyn tili bolmauy qajet. Shet til­deri olardyng tanym kókjiyegin keneytetin, aqparat alu mýmkindigin arttyratyn, әlem­dik ghylym men mәdeniyetting jetistikterin iygeruge qajetti qúraly ekendigin aldymen ózimiz úqpasaq, onda baladan ne kýtemiz? Basqasyn aitpaghanda, qazaq balalaryn jappay qazaqsha oqytugha býgin-erteng kóshpesek, aldaghy 20 jyldan keyin de qazaq tilinde is jýrgize bilmeytin, óz tilinde kәsiby qyzmetin atqara almaytyn, tilimizdi ghylym men bilim beruge, el basqarugha mým­kindigi jetpeytindey kóretin úrpaq ósirip alyp, solarmen kýresip jýruimiz mýmkin. Mine, sondyqtan da býgingi úrpaqtyng tәrbie men bilim alatyn tiline airyqsha mәn bermesek, qazaq tilining bolashaqta da bilim men ghylymnyn, ekonomika men aqparattyq tehnologiyalar tiline ainaluyna berik negiz qalanbaydy.

- Degenmen til sayasatyna qyruar qarjy bólinedi. Ásirese qashangha deyin orta, joghary bilimi bar eresek azamattarymyzdyng til ýirenuine qarjy bóle beruimiz kerek?

- Býgin biz memlekettik budjet qazy­nasynan qarajat bólip, memlekettik tildi eresek azamattarymyzgha oqytyp jatyr­myz. Múny býgingi shynayy tildik ahualgha oray, azamattarymyzdyng memlekettik til men ózge de tilderdi mengeruine jasalyp otyrghan memlekettik qamqorlyq dep úqqan dúrys bolar. Sonymen qatar balabaqsha, mektep, joghary oqu oryndarynda da tildi mengeruge arnayy saghattar bólinip, qarjy júmsalyp otyrghanyn úmytpauymyz kerek. Balabaqshada ýsh-tórt jyl, on bir jyl mektepte, odan keyin uniyversiytette bes-alty jyl, yaghny bas-ayaghy 15-20 jyl oqy­ghan adam  elining memlekettik tilin jәne kem degende bir shet tilin mengerip shyghuy tiyis qoy. Al bizde tabaqtay diplomy bar keybir qyzmetkerlerding til ýirenuding bastauysh tobyna kelip otyratyndyghyn kóruge bolady. Sonda ol mektepte, uniyversiytette ne oqyghan? Aghylshyn tilining qajettiligine oray, júrt óz qaltasynan qarajat shyghyn­dap oqityny sekildi memlekettik tilge de sonday qajettilik bolsa deysin. Al bir maqsatqa qayta-qayta budjet qarajatyn shashpau ýshin bizding azamattarymyz óz mýmkindikterin paydalanyp, balabaqshadan bastap bilim beruding barlyq satysynda memlekettik tildi oqyp-ýirenuge erekshe kónil bólui tiyis. Qazaqstandaghy kez kelgen maman qolyna diplomyn alghanda memle­kettik tildi de mengerip shyghu qajettigin olar­dyng sanasyna siniru óte manyzdy. Árbir ata-ana, ústaz, mektep, jalpy, býkil qogham bolyp balalardyng sanasyna múny siniruge mindettimiz. Sonda ghana qazaq tili shyn mәnindegi qazaqstandyqtardyng basyn biriktiretin faktorgha ainalady. Biz Angliya, Resey nemese basqa bir el ýshin maman dayyndap jatqan joqpyz ghoy. Qazaqstan ýshin, qazaq eline qyzmet etsin dep maman dayarlaymyz.  Múnday jauapty isti tek bilim salasy qyzmetkerlerining mindeti dep qarau az, múnyng ar jaghynda eldik mýdde túrghanyn әr azamat sezinse eken deymiz. 

- Tilge qajettilikting ózi qazir ýlken dau tudyrdy emes pe? Mәselen, 1997 jyly qa­byl­danghan Til za­nyna sәikes memlekettik til­di bilui mindetti týrde talap etiletin qyzmet­kerler tizbesin bekitu júmy­sy 2002 jylgha deyin jýrgizilui tiyis bo­latyn. Anyq kórsetilse de, osy talap әli kýnge shegerilip keledi. Sonymen birge qoghamnyng tilge degen qa­jet­tiligi de ysyrylyp kelgenin bayqaymyz. Al toghyz jyl boyy keyinge ysyrghannan ne taptyq? Keshegi qarsylyq ta osy tónirekte tuyndaghan joq pa?

- Aytalyq, «Qazaqstan Respublika­syndaghy til turaly» Qazaqstan Respubliy­kasy  Zanynyng 23-baby ýshinshi bóligine sәikes memlekettik tildi mindetti týrde bilu talap etiletin kәsipter, mamandyqtar men lauazymdar tizbesin jasap, bekitu turaly mәselening sheshilui til sayasatyn dәiekti týrde jýzege asyrudyng birden-bir kepili ekendigi sózsiz. Ýkimet bekitken is-sharalar josparyna sәikes, atalghan zang jobasyn әzir­leu Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau men Mәdeniyet ministrlikterine jәne Memlekettik qyzmet agenttigine jýk­telip, merzimi 2003 jyldyng III toqsany dep belgilengen. Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi josparlanghan merzimde jobany mýddeli ministrlikterding basym kópshiligimen jәne Memlekettik qyzmet iste­ri jónindegi agenttikpen kelisuden ótkiz­gen. Atalghan tizbege barlyghy 220 maman­dyq pen kәsip qamtylyp, qúqyq qorghau, bi­lim beru, mәdeniyet, densaulyq saqtau, baylanys, kólik jәne qarjy salalary qyzmetkerlerinin, sonday-aq memlekettik qyzmetshiler lauazymdary engizilgen. Alay­da ministrliktermen kelisilu bary­synda atalghan tizbege qatysty birqatar kelispeushilikterden keyin zang jobasyn  pysyqtau qajettigi tuyndaghan edi. Degenmen búl baghytta jasalyp jatqan júmys, is-shara­lar osymen toqtap qaldy degen qory­tyndy jasaugha bolmaydy. Ýkimet basshy­synyng tóraghalyghymen ótken Memlekettik til sayasatyn odan әri jetildiru jónindegi komissiyanyng 2008 jylghy 27 qarashadaghy otyrysynda osy zannyng atalghan baby jan-jaqty qaralyp,  «Qazaqstan Respubliy­ka­synyng keybir zannamalyq aktilerine memlekettik til sayasaty mәseleleri boyyn­sha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasyn әzirleu Mәdeniyet ministrligine jýkteldi. Elbasynyng «Bolashaqtyng irgesin birge qalaymyz!» atty Qazaqstan halqyna Joldauyn jýzege asyru jónindegi Jalpy­últ­­tyq is-sharalar josparynyng 10-tarma­ghynda da atalghan zang jobasyn әzirlep, Parlament qarauyna engizu tapsyrylghan.

Ángime basynda-aq biz osy zang jobasy turaly aityp ketkenbiz. Taghy qaytalayyn, ortalyq jәne jergilikti atqarushy organdar tarapynan berilgen úsynys-pikirlerge oray, tolyqtyrular әli de jasalyp jatyr.  Zang jobasyn Ýkimetke engizu merzimi 2012 jylgha belgilengen. Zandy qabyldau - elimizde tildik ahualdyng sapaly týrde jaqsaruy ýshin ontayly jaghday jasaugha, tildik ortany qalyptastyrugha, memlekettik til sayasatyn iske asyru tetikterin jetildi­ruge, ekonomika salalarynda, birinshi kezekte halyqqa qyzmet kórsetu salasynda memlekettik tildi mengergen qyzmetkerlerdi kezen-kezenimen dayarlaugha jol ashady dep bilemiz.

- Osy zang jobasynda onomastika mәselesi boyynsha nendey ózgerister qarastyryldy? Osyghan toqtalyp ótseniz...

- Memleketting últtyq sipatyn tany­tatyn onomastika salasy býginde ghylymiy-tәjiriybelik, mәdeniy-tarihi, sonday-aq qoghamdyq-sayasy manyzgha ie ekendigi bel­gili. Últtyq onomastika - halqymyzdyn, óskeleng úrpaqtyng eljandylyghyn, eline degen últtyq maqtanyshyn bildiretin tәrbiyelik, ruhani, mәdeny manyzy zor faktorlardyng biri. Songhy eki-ýsh jyldan beri elimizdegi qoghamdyq-sayasy mәselelerge baylanysty onomastikalyq ataulardy ózgertuge moratoriy jariyalanyp otyrgha­nyn da biletin bolarsyzdar. Al zang joba­syn­daghy onomastika mәselesine keletin bolsaq, múnda birneshe baghyt qamtylyp otyr. Birinshiden, anyqtamalardy biriz­dendiru. Aytalyq, elimizdegi onomastika mәseleleri jónindegi basty konsulita­siya­lyq-kenesu organy - Qazaqstan Respublika­sy Ýkimeti janyndaghy Respublikalyq onomastika komissiyasy týrli normativtik qúqyqtyq aktilerde týrlishe atalghan. Son­day-aq onomastikalyq júmys nysanyna atau beru men sanamalauda da aiyrmashy­lyqtar oryn alghan. Osy olqylyq joyy­lady. Ekinshiden, onomastikalyq júmys­tardy jýrgizude sheshim qabyldau bary­syndaghy jauapkershilik satysy engiziledi. Zang jobasy arqyly oblys ortalyqtary, respublikalyq manyzy bar qala, astana­nyng nysandaryna atau beru jәne onyng atyn ózgertude Respublikalyq onomastika komissiyasymen mindetti týrde kelisu qa­jettiligi eskeriledi. Soghan sәkes,   audan­­dar, oblystyq manyzy bar qalalar dengeyindegi onomastikalyq júmystardy jýrgizu barysynda mindetti týrde oblystyq ono­mas­tika komissiyasymen kelisu qajettigi kózdeledi. Atalghan týzetuler blogy onomas­tika salasynda sheshim qabyldau barysyn­daghy ortaq jauapkershilik qaghidatyn en­gizu­ge baghyttalyp otyr. Ýshinshiden, ono­mas­tikalyq júmys nysandaryna atau beru men ony ózgertu turaly sheshim qabyldau barysynda jergilikti júrtshylyqtyng piki­rin eskeru. Qazirgi tanda qoghamdyq pikirdi esepke alu mindettiligi bolghanymen, ony esepke alu tәrtibi zang jýzinde qamtyl­may otyr.

- Keshiriniz, «jergilikti júrtshy­lyqtyng pikirleri eskerilui tiyis» de­gen mәseleni kishkene týsininkire­mey­tin­deymiz. Mәselen, elding teriskeyinde orys últynyng ókili basym túrady. Al bizge otarlaudan múragha qalghan, әli kýnge aryla almay otyrghan ataulardyng basym bóligi de - soltýstiktegi oryssha ataular. Endeshe, sol jergilikti júrttyng basym bóligi ataudy auystyrugha qarsy bolsa, olardiki maqúl bolady degendi bildirip túr ma, sonda? Búlay istesek, biz  jergi­likti júrttyng pikiri dep soltýstiktegi qala ataularyn qazaqshalaugha mýl­dem qol jetkize almaytynymyz anyq emes pe? Tura sol sekildi bizde úighyr últy kóp shoghyrlanghan  audan bar. Sol ónirdegi jer atauyn qazaqshagha qotaru ýshin de úighyr­lardyng pikirine jýginuimiz kerek pe?

- Órkeniyetti әlemde qalyptasqan tәji­riybeler, BÚÚ dengeyinde kiriktirilgen nor­malar bar. Ol boyynsha kez kelgen ónirde, onyng ishinde búryn otarda bolghan memle­ketterde júrttyng bayyrghy tarihy ataulary dәleldenip jatsa, sonday tarihy ataulardy qaytadan qalpyna keltiruge, janghyrtugha әbden bolady. Búl túrghyda qazaq jerindegi bir kezderi otarlau sayasaty arqyly óshiril­gen ataulardy qayta janghyrtugha tolyq qúqymyz bar. Al ol ýshin, eng aldymen, sonday tarihy ataulardy  ghylymy túrghyda dәleldep, júrttyng kózin soghan jetkizip, nasihattau júmysy keninen jýrgizilui shart. Siz aityp otyrghan soltýstik ónirdegi qala ataularyna qatysty da osynday ústanym dúrys bolar. Múnday manyzdy mәseleler  búqaralyq aqparat qúraldary, onyng ishin­de budjetten qarjylandyrylatyn orys­tildi gazetter arqyly da keninen nasihat­talghany jón. Keybir nәzik mәselelerdi «ayttym bitti, kestim ýzildi» deytin әkimshil-әmirshil tәsilmen emes, órkeniyetti jolmen sheshkenimiz lazym. Endeshe, jergilikti túrghyndardyng arasynda dau-damay tudyrmau ýshin tarihi, ghylymy derekterge kópshilikting kózin jetkizgen oryndy. Jer-sudyng tarihy ataularyn qaytaru - tarihy әdilettilik. Al tarihy әdilettilikke qol jetkizu ýshin tabandy, jýieli júmystar jýrgizsek qana isimiz nәtiyjeli bolmaq.

- Latyn әlipbiyine kóshuge qatysty pikirinizdi estisek?

- Latyn әlipbiyine kóshuge qatysty 2007-2008 jyldary Bilim jәne ghylym ministrligi tilshi, tarihshy ghalymdardan túratyn júmys tobyn qúryp, olar  latyngha kóshken týrki memleketterining tәjiriybesimen tanysyp, ony tútas zerdelep shyqqan bolatyn. Jazu auystyrudyng tәjiriybeleri, kemshilikteri  tolyq saralandy. Olardyng zertteuleri arnayy ghylymy jinaq týrinde jariyalandy. Kóptegen әlipby jobalary úsynyldy. Tilshi ghalymdar solardy elep-ekshep, tilimizding dybystyq jýiesin dәl beyneleytin týrkitildes eldermen qarym-qatynas kezinde ýilesimdi bolatyn jobalar da dayyndady. Álipby almastyru tek lingvistikalyq qana emes, sayasy qyry da bar mәsele ekenin de úmytpaghan dúrys. Búl - býkil qoghamgha qatysty asa manyzdy mәsele. Ol jan-jaqty zertteulerge negiz­delgen jýieli, kezen-kezenmen jýzege asu­gha tiyis júmystardy qajet etedi. Jalpy, tilimizding tól dybystyq jýiesine negizdel­gen әlipby týzu men otarlau saldarynan arylamyz, týrkitildester yntymaqtastyghyn nyghaytamyz, әlemdik aqparat kenestigine keng jol ashamyz desek, latyn әlipbiyine kóshuding artyqshylyqtary bar ekenin aitugha bolady.

- Sizding oiynyzsha, latyn jazuyna auysu jalpytýrkilik birlik iydeyasymen qabysa ma?

- Áriyne, latyngha kóshuding onday týrkilik yqpaldastyq ýshin jaghymdy jaghyn joqqa shygharmaymyz. Degenmen men basqa mәselege nazar audarghym keledi. Jazu kez kelgen halyqtyng tólqújaty, bet‑beynesi ispettes. Biz tól jazuyn saqtap kelgen neme­se ony qayta tiriltken halyqtargha ýlken mәdeniyet iyesi, órkeniyetke eleuli ýles qosqan júrt retinde zor qúrmetpen, qyzygha qaraymyz. Osy túrghydan keler bolsaq, týrkilerding de tól jazuy bar ghoy. Ata-baba­myzdyng tasqa oiyp jazyp, múragha qaldyryp ketken kóne týrki jazuyn jan­ghyrta alsaq, búl naghyz jasampazdyq bolar edi. Býgin-ertenimizben ghana shektelmey, alysty kózdesek, týrki әlemining shynayy tútastyghyn oilasaq, latyngha kóshken kýnning ózinde de kóne týrki jazuyn qazirgi uaqytqa layyqtap tiriltip, sony nasihattau, úrpaq sanasyna birtindep sinire beru úzaqmerzim­dik asqaq maqsatymyz bolsa dep oilaymyn. Búl, әriyne, ýlken erik-jigerdi qajet etetin, ótkenimiz ben bolashaghymyzdy úshtastyrugha baghyttalghan batyl qadam bolar edi. Týrki memleketteri nyghaysa, búl qadam da jasa­lar.

Alashqa aitar datym...

Qazaq balasyna ertenge qaldyrmay, býginnen, kelesi oqu jylynan bastap josparly, maqsatty týrde qazaq balabaqshasyna,  qazaq mektebine baruyna jaghday jasap, sony týbegeyli jýzege asyrsaq eken. Osy mәseleni juyrda sheshpeytin bolsaq, onda til sayasatyndaghy sheshimin tappaghan mәseleler endigi 20 jylda da, 40 jylda da qaytalana beredi. Memlekettik tilding bolashaghy ýshin qazaqtyng qazaq tilinde tәrbie men bilim alatyn úrpaghynyng orny airyqsha. Tildik ortany qalyptastyrudyng berik irgetasyn qalau degenimiz - osy.

Avtor: Qanat Qazy

http://alashainasy.kz/person/28744/