Álemde kónil kóteru men bos uaqytty tiyimdi ótkizuge arnalghan kóptegen әuesqoylyq týrleri bar. Solardyng basym kópshiligi bizge beymәlim bolyp keletini de ras. Sonday ermekterding biri – úshaq aulau. IYә, úshaqty da aulaugha bolady. «Ang aulau», «balyq aulau» siyaqty ermek týrlerimen tanys qazaq tildi qauym «aulaudyn» múnday týrin birinshi ret estip otyrghan da bolar bәlkim... Búlay deytin sebebim, әlemdik dengeydegi qyzyghushylyqtyng búl týri turaly internetten qazaq tilindegi mәlimetterdi tappadym desem de bolady. Osy bir olqylyqtyng ornyn toltyru ýshin býgingi maqalamda úshaq aulau isi turaly bayandaymyn. Al orys tildi auditoriya búl mәselemen az da bolsa tanys deuge bolady.

Sonymen, úshaq aulau degenimiz ne? Búl ermekting resmy atauy – «spotting» nemese «pleynspotting». Atalmysh terminning etimologiyasyna keler bolsaq, aghylshynnyng «to spot» – «kóru», «tanu» degen sózinen shyqqan. Al «plane» - degenimiz úshaq.  Qarapayym tilmen aitsaq, spotting degenimiz úshaqtargha qarau, olardy baqylau, suretke jәne beynetaspagha týsiru. Úshaq aulau isimen shúghyldanu degenimiz osy. Balyq nemese ang aulau siyaqty hobbiyding bir týri. Ol ýshin tek qolynyzda kәsiby suretke týsiretin fotoapparatynyz bolsa jetkilikti. Hobbiyding búl týrimen shúghyldanatyn adam(dar)dy spotter(ler) dep ataydy.

Qazaqstandyqtardyng basym kópshiligi ýshin beytanys bolyp sanalatyn qyzyghushylyqtyng búl týri әlemde, әsirese damyghan elderde óte keng taralghan jәne eng zamanaui, әri eng qyzyqty hobbiylerding biri bolyp sanalady. Tipti, órkeniyettilikting ajyramas bir bóligi bolyp ketken deuge de keletindey.

Jalpy spotting eki maghynada qoldanylady: keng maghynasynda úshaqtardy baqylaumen, olardyng esebin jýrgizumen, al tar maghynasynda iri qozghalys qúraldaryn barlaumen, andyumen ainalysu. Spottingting eki týri bolady: pleynspotting jәne treynspotting.

Pleynspotting degenimiz úshaqtardy, tikúshaqtardy jәne basqa da úshu apparattaryn, al treynspotting degenimiz kóbine poyyzdardy, temirjoldardy, sonday-aq avtobustardy, jýk kólikterin, tramvaylar men trolleybustardy baqylau, suretke nemese beynege týsiru. Álemdegi eng keng taralghan týri – pleynspotting. Keyberuler ony «әue spotting» nemese «aviaspotting» dep te ataydy.

Spotterler de eki týrge bólinedi. Birinshi topqa jatatyndar qoldaryna fotoapparat emes, binokli, qalam jәne bloknot alyp úshaqtyng borttyq nomerin, qay uaqytta qonghanyn nemese úshqanyn jazumen ghana shekteledi. Álbette súlulyghyn da tamashalaydy. Ekinshi topqa jatatyndar fotoapparatpen qarulanyp, alyp temir qústardy suretke jәne beynege tartady. Spottingting birinshi týrine qaraghanda ekinshi týri әldeqayda qyzyqty jәne keng taralghan. Birinshi týri tek Angliyada ghana kezdesedi.

Naghyz spotter ýshin úshaqtardy suretke nemese beynege tartu jetkiliksiz. Ol sonday-aq úshaqtardyng tiypin, borttyq jәne seriyalyq nomerin, reysi men qay aviakompaniyagha tiyesili ekenin jaqsy bilui kerek.

Álemdik dengeydegi hobbiyding búl týrining tarihy Ekinshi Dýniyejýzilik soghys kezinde bastaldy. Sol kezde Úlybritaniyada «Korolidik baqylaushylar korpusy» qúryldy. Ol jerde azamattardy úshaqtardy baqylap, modelin, borttyq nomerin jәne qay baghytqa úshyp ketkenin jazyp alyp, arnayy organgha habarlap otyrugha dayyndady. Soghys ayaqtaldy, biraq úshaq aulaugha degen qajettilik hobbiyge ainaldy.

Qyrghiy-qabaq soghys jyldarynda AQSh-ta kóptegen erikti avia-әuesqoylar sosialistik elderden úshyp kelgen úshaqtardyng nomerlerin jazyp alatyn. Uaqyt óte kele jazbalardyng ornyn fotosuretter almastyrdy. Osylaysha, aviasiya tabynushylarynyng sany artyp, spotting búqaralyq ermek týrine ainaldy.

Spottingting әlemdik dengeyge kóterilui - ótken ghasyrdyng 80-jyldaryna sәikes keldi. Búl tipti, «temir shymyldyqtyn» bergi jaghyna da ótip, Kenes Odaghyna da jetti. Kenestik spotterlerding ereksheligi – olar úshaqtardy alystan jәne ýlken rakurspen týsiretin.

Qazirding ózinde, әrbir sekund sayyn, әlem boyynsha jýzdegen, myndaghan úshaq aulaushylar fotoapparattaryn shyrtyldatyp, úshaq aulap jatyr. Keybir qalalardyng әuejaylarynda spotterler ýshin arnayy ploshadkalar da ashylghan jәne jylyna birneshe ret aviakompaniyalardyng ózderi de resmy spottingter ótkizip túrady. Qazaqstandaghy eng alghashqy resmy spotting 2011 jyly sәuir aiynyng sonyna taman Air Astana әuekompaniyasynyng úiymdastyruymen Almaty halyqaralyq әuejayynda ótkizildi. Qazirgi tanda Qazaqstan spotterlerining sany «eki tanbaly» sannyng әrijaq-berijaghynda. Olardyng basym kópshilini Almaty qalasynda. Olardyng arnayy klubtary da bar. Al damyghan elderding әrbir qalasynyng ózinde myndaghan úshaq aulaushylary bar.

Spotterlerding negizgi júmys alany – әuejaylar men onyng manayyndaghy jerler. Ádette olar úshyp-qonu jolaghynyng glissidalaryn tandaydy da kókke kóterilip bara jatqan nemese jerge qonugha kele jatqan úshaqtardy týsiredi. Biraq búlay jasau mindetti emes. Jerde qonyp túrghan úshaqty da kez-kelgen rakursta týsiru spotting boyyp sanalady. Eng bastysy týsirgen suretininiz sapaly bolsa bolghany.

Týsirilgen úshaq suretterin jinaytyn airliners.net, jetphotos.net, planespotters.net siyaqty әlemdik derekqorlary bar. Onda kýn sayyn spotterlerden milliondaghan suretter kelip týsip jatady. Biraq ol jerde irikteu óte qatang týrde jýrgiziledi. Eng sapaly suretter ghana saytqa shygharylady. Ol jerge týsirgen suretining jariyalanuy kәsiby spotterler ýshin ýlken quanysh jәne atap ótuge túrarlyq mereke. Eger sizding de týsirgen suretiniz jariyalanyp jatsa jolym boldy dep eseptey beriniz...

Spotting ýshin әlemning eshbir elinde zandyq jauapkershilik qarastyrylmaghan. Demek, kez-kelgen adamnyng eshteneden qoryqpay hobbiyding osy týrimen ainalysa beruine mýmkindigi bar. Osy uaqytqa deyin әlem boyynsha spotterlerdi jauapqa tarqan bir ghana oqigha boldy: 2001 jyly Grekiyada әskery әue bazasyndaghy úshaqtardy suretke týsirgen 14 spotter qamaugha alyndy. Tergeu birneshe aigha sozylyp, keyin bәri de bosatyldy. Múnnan ózge oqigha tirkelgen emes.

Qalay degenmen de, úshyp bara jatqan úshaqqa jay ghana kóz tastaudyng ózi qiyalynyzdy sharyqtatady emes pe...?

P.S. Spotting bolashaghy bar hobby týri. Tipti, turizmge de ainalyp kele jatyr. Qazaqstangha jyl sayyn shetelden ondaghan spotterler de kelip jatady. Boingter men Eyrbastardy týsiruden jalyqqan sheteldik spotterler ýshin әlem boyynsha qatary siyrep bara jatqan, alayda Qazaqstanda әli de bolsa qoldanysta jýrgen kenestik eski úshaqtar tapsyrmas fotomodelider. Sondyqtan da, soghys ardagerleri siyaqty qatary kýnnen kýnge siyrep bara jatyrghan eski úshaqtardy utilizasiyagha jibermey, arnayy alandar qúryp, ashyq aspan astyndaghy eksponat retinde saqtap qoysaq jәne jarnamalasaq aldaghy uaqytta әlem spotterlerin ózine magnitshe tartatyny anyq. Turizm ekonomikagha ýlken kiris әkeletin tabys týri. Álemde tek turizmning ghana esebinen ómir sýrip otyrghan elder bar...

Oralbek J. Óteghúlov

Abai.kz