الەمدە كوڭىل كوتەرۋ مەن بوس ۋاقىتتى ءتيىمدى وتكىزۋگە ارنالعان كوپتەگەن اۋەسقويلىق تۇرلەرى بار. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بىزگە بەيمالىم بولىپ كەلەتىنى دە راس. سونداي ەرمەكتەردىڭ ءبىرى – ۇشاق اۋلاۋ. ءيا، ۇشاقتى دا اۋلاۋعا بولادى. «اڭ اۋلاۋ»، «بالىق اۋلاۋ» سياقتى ەرمەك تۇرلەرىمەن تانىس قازاق ءتىلدى قاۋىم «اۋلاۋدىڭ» مۇنداي ءتۇرىن ءبىرىنشى رەت ەستىپ وتىرعان دا بولار بالكىم... بۇلاي دەيتىن سەبەبىم، الەمدىك دەڭگەيدەگى قىزىعۋشىلىقتىڭ بۇل ءتۇرى تۋرالى ينتەرنەتتەن قازاق تىلىندەگى مالىمەتتەردى تاپپادىم دەسەم دە بولادى. وسى ءبىر ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن بۇگىنگى ماقالامدا ۇشاق اۋلاۋ ءىسى تۋرالى باياندايمىن. ال ورىس ءتىلدى اۋديتوريا بۇل ماسەلەمەن از دا بولسا تانىس دەۋگە بولادى.

سونىمەن، ۇشاق اۋلاۋ دەگەنىمىز نە؟ بۇل ەرمەكتىڭ رەسمي اتاۋى – «سپوتتينگ» نەمەسە «پلەينسپوتتينگ». اتالمىش تەرميننىڭ ەتيمولوگياسىنا كەلەر بولساق، اعىلشىننىڭ «to spot» – «كورۋ»، «تانۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان. ال «plane» - دەگەنىمىز ۇشاق.  قاراپايىم تىلمەن ايتساق، سپوتتينگ دەگەنىمىز ۇشاقتارعا قاراۋ، ولاردى باقىلاۋ، سۋرەتكە جانە بەينەتاسپاعا ءتۇسىرۋ. ۇشاق اۋلاۋ ىسىمەن شۇعىلدانۋ دەگەنىمىز وسى. بالىق نەمەسە اڭ اۋلاۋ سياقتى ءحوببيدىڭ ءبىر ءتۇرى. ول ءۇشىن تەك قولىڭىزدا كاسىبي سۋرەتكە تۇسىرەتىن فوتواپپاراتىڭىز بولسا جەتكىلىكتى. ءحوببيدىڭ بۇل تۇرىمەن شۇعىلداناتىن ادام(دار)دى سپوتتەر(لەر) دەپ اتايدى.

قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن بەيتانىس بولىپ سانالاتىن قىزىعۋشىلىقتىڭ بۇل ءتۇرى الەمدە، اسىرەسە دامىعان ەلدەردە وتە كەڭ تارالعان جانە ەڭ زاماناۋي، ءارى ەڭ قىزىقتى حوببيلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ءتىپتى، وركەنيەتتىلىكتىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى بولىپ كەتكەن دەۋگە دە كەلەتىندەي.

جالپى سپوتتينگ ەكى ماعىنادا قولدانىلادى: كەڭ ماعىناسىندا ۇشاقتاردى باقىلاۋمەن، ولاردىڭ ەسەبىن جۇرگىزۋمەن، ال تار ماعىناسىندا ءىرى قوزعالىس قۇرالدارىن بارلاۋمەن، اڭدىۋمەن اينالىسۋ. سپوتتينگتىڭ ەكى ءتۇرى بولادى: پلەينسپوتتينگ جانە ترەينسپوتتينگ.

پلەينسپوتتينگ دەگەنىمىز ۇشاقتاردى، تىكۇشاقتاردى جانە باسقا دا ۇشۋ اپپاراتتارىن، ال ترەينسپوتتينگ دەگەنىمىز كوبىنە پويىزداردى، تەمىرجولداردى، سونداي-اق اۆتوبۋستاردى، جۇك كولىكتەرىن، ترامۆايلار مەن تروللەيبۋستاردى باقىلاۋ، سۋرەتكە نەمەسە بەينەگە ءتۇسىرۋ. الەمدەگى ەڭ كەڭ تارالعان ءتۇرى – پلەينسپوتتينگ. كەيبەرۋلەر ونى «اۋە سپوتتينگ» نەمەسە «اۆياسپوتتينگ» دەپ تە اتايدى.

سپوتتەرلەر دە ەكى تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشى توپقا جاتاتىندار قولدارىنا فوتواپپارات ەمەس، بينوكل، قالام جانە بلوكنوت الىپ ۇشاقتىڭ بورتتىق نومەرىن، قاي ۋاقىتتا قونعانىن نەمەسە ۇشقانىن جازۋمەن عانا شەكتەلەدى. البەتتە سۇلۋلىعىن دا تاماشالايدى. ەكىنشى توپقا جاتاتىندار فوتواپپاراتپەن قارۋلانىپ، الىپ تەمىر قۇستاردى سۋرەتكە جانە بەينەگە تارتادى. سپوتتينگتىڭ ءبىرىنشى تۇرىنە قاراعاندا ەكىنشى ءتۇرى الدەقايدا قىزىقتى جانە كەڭ تارالعان. ءبىرىنشى ءتۇرى تەك انگليادا عانا كەزدەسەدى.

ناعىز سپوتتەر ءۇشىن ۇشاقتاردى سۋرەتكە نەمەسە بەينەگە تارتۋ جەتكىلىكسىز. ول سونداي-اق ۇشاقتاردىڭ ءتيپىن، بورتتىق جانە سەريالىق نومەرىن، رەيسى مەن قاي اۆياكومپانياعا تيەسىلى ەكەنىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك.

الەمدىك دەڭگەيدەگى ءحوببيدىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ تاريحى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە باستالدى. سول كەزدە ۇلىبريتانيادا «كورولدىك باقىلاۋشىلار كورپۋسى» قۇرىلدى. ول جەردە ازاماتتاردى ۇشاقتاردى باقىلاپ، مودەلىن، بورتتىق نومەرىن جانە قاي باعىتقا ۇشىپ كەتكەنىن جازىپ الىپ، ارنايى ورگانعا حابارلاپ وتىرۋعا دايىندادى. سوعىس اياقتالدى، بىراق ۇشاق اۋلاۋعا دەگەن قاجەتتىلىك حوببيگە اينالدى.

قىرعي-قاباق سوعىس جىلدارىندا اقش-تا كوپتەگەن ەرىكتى اۆيا-اۋەسقويلار سوتسياليستىك ەلدەردەن ۇشىپ كەلگەن ۇشاقتاردىڭ نومەرلەرىن جازىپ الاتىن. ۋاقىت وتە كەلە جازبالاردىڭ ورنىن فوتوسۋرەتتەر الماستىردى. وسىلايشا، اۆياتسيا تابىنۋشىلارىنىڭ سانى ارتىپ، سپوتتينگ بۇقارالىق ەرمەك تۇرىنە اينالدى.

سپوتتينگتىڭ الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋى - وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنا سايكەس كەلدى. بۇل ءتىپتى، «تەمىر شىمىلدىقتىڭ» بەرگى جاعىنا دا ءوتىپ، كەڭەس وداعىنا دا جەتتى. كەڭەستىك سپوتتەرلەردىڭ ەرەكشەلىگى – ولار ۇشاقتاردى الىستان جانە ۇلكەن راكۋرسپەن تۇسىرەتىن.

قازىردىڭ وزىندە، ءاربىر سەكۋند سايىن، الەم بويىنشا جۇزدەگەن، مىڭداعان ۇشاق اۋلاۋشىلار فوتواپپاراتتارىن شىرتىلداتىپ، ۇشاق اۋلاپ جاتىر. كەيبىر قالالاردىڭ اۋەجايلارىندا سپوتتەرلەر ءۇشىن ارنايى پلوششادكالار دا اشىلعان جانە جىلىنا بىرنەشە رەت اۆياكومپانيالاردىڭ وزدەرى دە رەسمي سپوتتينگتەر وتكىزىپ تۇرادى. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى رەسمي سپوتتينگ 2011 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىنا تامان Air Astana اۋەكومپانياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن الماتى حالىقارالىق اۋەجايىندا وتكىزىلدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستان سپوتتەرلەرىنىڭ سانى «ەكى تاڭبالى» ساننىڭ ارىجاق-بەرىجاعىندا. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىنى الماتى قالاسىندا. ولاردىڭ ارنايى كلۋبتارى دا بار. ال دامىعان ەلدەردىڭ ءاربىر قالاسىنىڭ وزىندە مىڭداعان ۇشاق اۋلاۋشىلارى بار.

سپوتتەرلەردىڭ نەگىزگى جۇمىس الاڭى – اۋەجايلار مەن ونىڭ ماڭايىنداعى جەرلەر. ادەتتە ولار ۇشىپ-قونۋ جولاعىنىڭ گليسسيدالارىن تاڭدايدى دا كوككە كوتەرىلىپ بارا جاتقان نەمەسە جەرگە قونۋعا كەلە جاتقان ۇشاقتاردى تۇسىرەدى. بىراق بۇلاي جاساۋ مىندەتتى ەمەس. جەردە قونىپ تۇرعان ۇشاقتى دا كەز-كەلگەن راكۋرستا ءتۇسىرۋ سپوتتينگ بويىپ سانالادى. ەڭ باستىسى تۇسىرگەن سۋرەتىنىڭىز ساپالى بولسا بولعانى.

تۇسىرىلگەن ۇشاق سۋرەتتەرىن جينايتىن airliners.net, jetphotos.net, planespotters.net سياقتى الەمدىك دەرەكقورلارى بار. وندا كۇن سايىن سپوتتەرلەردەن ميلليونداعان سۋرەتتەر كەلىپ ءتۇسىپ جاتادى. بىراق ول جەردە ىرىكتەۋ وتە قاتاڭ تۇردە جۇرگىزىلەدى. ەڭ ساپالى سۋرەتتەر عانا سايتقا شىعارىلادى. ول جەرگە تۇسىرگەن سۋرەتىنىڭ جاريالانۋى كاسىبي سپوتتەرلەر ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش جانە اتاپ وتۋگە تۇرارلىق مەرەكە. ەگەر ءسىزدىڭ دە تۇسىرگەن سۋرەتىڭىز جاريالانىپ جاتسا جولىم بولدى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز...

سپوتتينگ ءۇشىن الەمنىڭ ەشبىر ەلىندە زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلماعان. دەمەك، كەز-كەلگەن ادامنىڭ ەشتەڭەدەن قورىقپاي ءحوببيدىڭ وسى تۇرىمەن اينالىسا بەرۋىنە مۇمكىندىگى بار. وسى ۋاقىتقا دەيىن الەم بويىنشا سپوتتەرلەردى جاۋاپقا تارقان ءبىر عانا وقيعا بولدى: 2001 جىلى گرەكيادا اسكەري اۋە بازاسىنداعى ۇشاقتاردى سۋرەتكە تۇسىرگەن 14 سپوتتەر قاماۋعا الىندى. تەرگەۋ بىرنەشە ايعا سوزىلىپ، كەيىن ءبارى دە بوساتىلدى. مۇننان وزگە وقيعا تىركەلگەن ەمەس.

قالاي دەگەنمەن دە، ۇشىپ بارا جاتقان ۇشاققا جاي عانا كوز تاستاۋدىڭ ءوزى قيالىڭىزدى شارىقتاتادى ەمەس پە...؟

P.S. سپوتتينگ بولاشاعى بار حوببي ءتۇرى. ءتىپتى، تۋريزمگە دە اينالىپ كەلە جاتىر. قازاقستانعا جىل سايىن شەتەلدەن ونداعان سپوتتەرلەر دە كەلىپ جاتادى. بوينگتەر مەن ەيرباستاردى تۇسىرۋدەن جالىققان شەتەلدىك سپوتتەرلەر ءۇشىن الەم بويىنشا قاتارى سيرەپ بارا جاتقان، الايدا قازاقستاندا ءالى دە بولسا قولدانىستا جۇرگەن كەڭەستىك ەسكى ۇشاقتار تاپسىرماس فوتومودەلدەر. سوندىقتان دا، سوعىس ارداگەرلەرى سياقتى قاتارى كۇننەن كۇنگە سيرەپ بارا جاتىرعان ەسكى ۇشاقتاردى ۋتيليزاتسياعا جىبەرمەي، ارنايى الاڭدار قۇرىپ، اشىق اسپان استىنداعى ەكسپونات رەتىندە ساقتاپ قويساق جانە جارنامالاساق الداعى ۋاقىتتا الەم سپوتتەرلەرىن وزىنە ماگنيتشە تارتاتىنى انىق. تۋريزم ەكونوميكاعا ۇلكەن كىرىس اكەلەتىن تابىس ءتۇرى. الەمدە تەك ءتۋريزمنىڭ عانا ەسەبىنەن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلدەر بار...

ورالبەك ج. وتەعۇلوۆ

Abai.kz