«Belgisiz Pnevmaniya» tarap jatyr – dep elimiz әlemning avangard media resurstarynyng basty betterine shyqty. Ókinishke oray, EKSPO da, Astananyng Núrsúltan bolyp ózgerui de, 80 jyldyq otshashu da, shetel turisteri men investorlaryn tartugha júmsalatyn milliardtaghan qarjy da bizge múnday triumf alyp kelmedi. Keyde osylay fiasko «jenis» alyp keletindey paradoks ta bolyp túrady eken.

Qytay elshisining dәl osylay «dabyl» qaghuyna eki sebep bar. Biri – pandemiyagha qatysty Qytaydy assosiasiyalaudy azaytu nemese Qytaydy aiyptaudy az bolsa da dogharu. Sebebi Qytay elshisi Qazaqstanda beleng alyp jatqan «belgisiz pnevmaniyany» COVID-19-dan da qauipti dep sipattaydy. Sosyn búl pnevmaniyanyng «belgisiz» dep ataluy da beker emes. Qazaq medisinasy pnevmaniyanyng sebebin anyqtay almay әlek. Aytayyn degenim, jappay tarap jatqan qanday pnevmaniya ekeni belgisiz. Ol koronavirus júqtyrghanynan bolyp jatyr ma әlde nauqastargha jappay antibiotik qabyldauynan bakteriyalyq pnevmaniya órshim jatyr ma, bizge qaranghy.

Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng (WHO) resmy saytynda antiobiotikterding koronavirusqa qarsy kýrespeytini jazylghan. Olar naqty bakteriyalargha qarsy qabyldanady. Mysaly, jóteldi basatyn dәrilerdi de qabyldamau kerek. Sebebi adam jótelu arqyly ókpedegi virustardy kenirdekke qaray shyghara alady. Sol shyqqan virusty shai ýshin jii qaynatylghan su iship túru kerek. Sosyn bumen demalu arqyly da ókpege barghan budy sugha ainalyp, azdap bolsa da, virusty shai mýmkindigi bar.

Antiobiotikter jaghdaydy qalay qiyndatyp jiberui mýmkin? Mysaly, adam koronavirusty júqtyrghan kezde ózin әlsiz sezinip, jótel payda bolyp, ystyghy kóteriledi. Sol kezde antiobiotik qabyldasa, ol adam denesindegi virusqa әser etpey, pnevmaniyagha alyp keletin bakteriyalardyng qarsy túru qabyletin kýsheytedi (antiobiotikterding bakteriyany joya almauy immuniytetting nashar boluyna baylanysty). Nәtiyjesinde, adam ókpesinde koronavirusqa qosa, bakteriyaly pnevmaniya payda bolady.

Múnda dәrigerlerdi de aiyptaugha bolmaydy. Sebebi olar koronavirus júqtyrghan adamdardy qalay emdeu nemese qanday profilaktika jasau kerek ekeninen habarsyz. Olardy az bolsa da dayyndyqtan ótkizu ýkimetting mindeti edi. Ókinishke oray, eshqanday treningter, onlayn týsindiru viydeolary jasalmady.

Qazirgi qiyn jaghdaydaghy ýkimetting pozisiyasyna kelsek. Múnda preziydent bolsyn, ýkimet basshysy nemese ministrlikter bolsyn halyqpen naqty kommunikasiyalyq arnalardy úiymdastyruy tiyis edi. Toqaevtyng «tyndaytyn ýkimeti» ókinishke oray dәrmensiz. Qarjyny fleshmobtargha júmsamay, halyqqa týsindiru júmystaryn jasauy tiyis edi. Mysaly, mamyr aiynyng sonyna deyin halyqtyng basym bóligi virusqa mýlde senbey keldi. Oghan da ýkimet ózi qarjylandyratyn memlekettik arnalar men media resurstar, tender arqyly maqala jazugha mindetteytin basqa da jartylay erkin media resurstar arqyly týsindiru júmystaryn jýrgizui tiyis edi. Batysta songhy 10 jylda «týsindirmeli jurnalistika» (explanatory journalism) degen sala qalyptasty. Halyqqa kýrdeli bolghan mәselelerdi jurnalister onay tilmen, vizualdy týrde jetkizip otyrudy aitady. Búl әsirese, viydeo resurstar arqyly tiyimdi iske asyrylyp keledi. Adamdardyng senimdi media resurstargha sýienbey, әleumettik jeliler arqyly rastalmaghan/provokasiyagha toly nemese motiyvi biznes bolghan resurstardy izdeui de osy kommunikasiyalyq kanaldardyng joq ekenin bildiredi. AQSh-ta qúdaydyng qútty kýni Aq Ýide press-brifing bolyp jatady. Aymaqtaghy gubernatorlar baspasóz mәslihatyn jii úiymdastyrady. Al jurnalister ministrlikterge hat joldap, jauabyn ailap kýtkenshe, sol jiyndarda halyqtyng kókeyinde jýrgen súraqtargha lezde jauap ala alady. Al bizde, ókinishke oray, densaulyq saqtau ministrligi koronavirus pen pnevmaniya statistikasyn ashyq týrde kýn sayyn bere almaydy. Eger naqty statistikany osynday qiyn jaghdaydy jyldam úiymdastyra almasaq, «Didjital Qazaqstan» dep әlemge jar salghanymyz ben Elbasy, arnayy Elobasy ýshin, basqa eshkimge emes, innovasiyalyq kórmelerdi úiymdastyrghanymyz kók tiyn.

Ashyq statistikalyq mәlimetterding der kezinde shyghuy nege kerek? Adamdar әr aimaqta virustyng qalay taralyp jatqanyn, aimaqtyng ishindegi aimaq, yaghny audandar men auyldarda virustyng qanshalyqtyng beleng alghanyn statistikalyq kartalardyng kómegimen bilip, ózderin keybir әreketterding shekteydi. Sosyn múnday derekter qoljetimdi bolsa, jurnalister de, datany narrativke sýiemeldep, halyqtyng sanasyna jetkizuge tyrysady. Dәl osylay myndaghan keyster men ólimderding aldyn aluymyz mýmkin edi.

Dәl qazir qazaqtar jaghdayy auyr tuystaryn emhanalargha aparugha da qorqyp otyr. Sebebi ol jaqta barlyq nәrse tapshy. Sosyn ol jerde jaqsy kýtim boluy da ekitalay. Sebebi auyrghan adamdar kóp. Olargha qaraytyn medisina qyzmetkerleri az. Sondyqtan ýide asa múqiyattyqpen emdelui tiyimdirek bolyp otyr.

Kez kelgen profilaktikanyng 1-2 aigha deyin ýzbeu kerek. Sebebi bir tuysymyz bir aptada emdelgendey bolyp, júmysyna shyghyp ketken edi. Taghy bir aptadan keyin qayta jatyp qaldy. Sondyqtan júmysqa qayta oralugha, tipti ýidegi azdy-kópti sharualardy jasaugha asyqpau kerek. Kýtinu kerek.

Aman bolynyzdar! Osynday jazyp, kenesterinizben bólisken barlyqtarynyzgha raqmet. Tuystarynyzqa qamqor bolynyzdar!