«بەلگىسىز پنەۆمانيا» تاراپ جاتىر – دەپ ەلىمىز الەمنىڭ اۆانگارد مەديا رەسۋرستارىنىڭ باستى بەتتەرىنە شىقتى. وكىنىشكە وراي، ەكسپو دا، استانانىڭ نۇرسۇلتان بولىپ وزگەرۋى دە، 80 جىلدىق وتشاشۋ دا، شەتەل تۋريستەرى مەن ينۆەستورلارىن تارتۋعا جۇمسالاتىن ميللياردتاعان قارجى دا بىزگە مۇنداي تريۋمف الىپ كەلمەدى. كەيدە وسىلاي فياسكو «جەڭىس» الىپ كەلەتىندەي پارادوكس تا بولىپ تۇرادى ەكەن.

قىتاي ەلشىسىنىڭ ءدال وسىلاي «دابىل» قاعۋىنا ەكى سەبەپ بار. ءبىرى – پاندەمياعا قاتىستى قىتايدى اسسوتسياتسيالاۋدى ازايتۋ نەمەسە قىتايدى ايىپتاۋدى از بولسا دا دوعارۋ. سەبەبى قىتاي ەلشىسى قازاقستاندا بەلەڭ الىپ جاتقان «بەلگىسىز پنەۆمانيانى» COVID-19-دان دا قاۋىپتى دەپ سيپاتتايدى. سوسىن بۇل پنەۆمانيانىڭ «بەلگىسىز» دەپ اتالۋى دا بەكەر ەمەس. قازاق مەديتسيناسى پنەۆمانيانىڭ سەبەبىن انىقتاي الماي الەك. ايتايىن دەگەنىم، جاپپاي تاراپ جاتقان قانداي پنەۆمانيا ەكەنى بەلگىسىز. ول كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانىنان بولىپ جاتىر ما الدە ناۋقاستارعا جاپپاي انتيبيوتيك قابىلداۋىنان باكتەريالىق پنەۆمانيا ءورشىم جاتىر ما، بىزگە قاراڭعى.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (WHO) رەسمي سايتىندا انتيوبيوتيكتەردىڭ كوروناۆيرۋسقا قارسى كۇرەسپەيتىنى جازىلعان. ولار ناقتى باكتەريالارعا قارسى قابىلدانادى. مىسالى، جوتەلدى باساتىن دارىلەردى دە قابىلداماۋ كەرەك. سەبەبى ادام جوتەلۋ ارقىلى وكپەدەگى ۆيرۋستاردى كەڭىردەككە قاراي شىعارا الادى. سول شىققان ۆيرۋستى شايۋ ءۇشىن ءجيى قايناتىلعان سۋ ءىشىپ تۇرۋ كەرەك. سوسىن بۋمەن دەمالۋ ارقىلى دا وكپەگە بارعان بۋدى سۋعا اينالىپ، ازداپ بولسا دا، ۆيرۋستى شايۋ مۇمكىندىگى بار.

انتيوبيوتيكتەر جاعدايدى قالاي قيىنداتىپ جىبەرۋى مۇمكىن؟ مىسالى، ادام كوروناۆيرۋستى جۇقتىرعان كەزدە ءوزىن ءالسىز سەزىنىپ، جوتەل پايدا بولىپ، ىستىعى كوتەرىلەدى. سول كەزدە انتيوبيوتيك قابىلداسا، ول ادام دەنەسىندەگى ۆيرۋسقا اسەر ەتپەي، پنەۆمانياعا الىپ كەلەتىن باكتەريالاردىڭ قارسى تۇرۋ قابىلەتىن كۇشەيتەدى (انتيوبيوتيكتەردىڭ باكتەريانى جويا الماۋى يممۋنيتەتتىڭ ناشار بولۋىنا بايلانىستى). ناتيجەسىندە، ادام وكپەسىندە كوروناۆيرۋسقا قوسا، باكتەريالى پنەۆمانيا پايدا بولادى.

مۇندا دارىگەرلەردى دە ايىپتاۋعا بولمايدى. سەبەبى ولار كوروناۆيرۋس جۇقتىرعان ادامداردى قالاي ەمدەۋ نەمەسە قانداي پروفيلاكتيكا جاساۋ كەرەك ەكەنىنەن حابارسىز. ولاردى از بولسا دا دايىندىقتان وتكىزۋ ۇكىمەتتىڭ مىندەتى ەدى. وكىنىشكە وراي، ەشقانداي ترەنينگتەر، ونلاين ءتۇسىندىرۋ ۆيدەولارى جاسالمادى.

قازىرگى قيىن جاعدايداعى ۇكىمەتتىڭ پوزيتسياسىنا كەلسەك. مۇندا پرەزيدەنت بولسىن، ۇكىمەت باسشىسى نەمەسە مينيسترلىكتەر بولسىن حالىقپەن ناقتى كوممۋنيكاتسيالىق ارنالاردى ۇيىمداستىرۋى ءتيىس ەدى. توقاەۆتىڭ «تىڭدايتىن ۇكىمەتى» وكىنىشكە وراي دارمەنسىز. قارجىنى فلەشموبتارعا جۇمساماي، حالىققا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جاساۋى ءتيىس ەدى. مىسالى، مامىر ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن حالىقتىڭ باسىم بولىگى ۆيرۋسقا مۇلدە سەنبەي كەلدى. وعان دا ۇكىمەت ءوزى قارجىلاندىراتىن مەملەكەتتىك ارنالار مەن مەديا رەسۋرستار، تەندەر ارقىلى ماقالا جازۋعا مىندەتتەيتىن باسقا دا جارتىلاي ەركىن مەديا رەسۋرستار ارقىلى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋى ءتيىس ەدى. باتىستا سوڭعى 10 جىلدا «تۇسىندىرمەلى جۋرناليستيكا» (explanatory journalism) دەگەن سالا قالىپتاستى. حالىققا كۇردەلى بولعان ماسەلەلەردى جۋرناليستەر وڭاي تىلمەن، ۆيزۋالدى تۇردە جەتكىزىپ وتىرۋدى ايتادى. بۇل اسىرەسە، ۆيدەو رەسۋرستار ارقىلى ءتيىمدى ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى. ادامداردىڭ سەنىمدى مەديا رەسۋرستارعا سۇيەنبەي، الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى راستالماعان/پروۆوكاتسياعا تولى نەمەسە ءموتيۆى بيزنەس بولعان رەسۋرستاردى ىزدەۋى دە وسى كوممۋنيكاتسيالىق كانالداردىڭ جوق ەكەنىن بىلدىرەدى. اقش-تا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى اق ۇيدە پرەسس-بريفينگ بولىپ جاتادى. ايماقتاعى گۋبەرناتورلار ءباسپاسوز ءماسليحاتىن ءجيى ۇيىمداستىرادى. ال جۋرناليستەر مينيسترلىكتەرگە حات جولداپ، جاۋابىن ايلاپ كۇتكەنشە، سول جيىنداردا حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتارعا لەزدە جاۋاپ الا الادى. ال بىزدە، وكىنىشكە وراي، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى كوروناۆيرۋس پەن پنەۆمانيا ستاتيستيكاسىن اشىق تۇردە كۇن سايىن بەرە المايدى. ەگەر ناقتى ستاتيستيكانى وسىنداي قيىن جاعدايدى جىلدام ۇيىمداستىرا الماساق، «ديدجيتال قازاقستان» دەپ الەمگە جار سالعانىمىز بەن ەلباسى، ارنايى ەلوباسى ءۇشىن، باسقا ەشكىمگە ەمەس، يننوۆاتسيالىق كورمەلەردى ۇيىمداستىرعانىمىز كوك تيىن.

اشىق ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردىڭ دەر كەزىندە شىعۋى نەگە كەرەك؟ ادامدار ءار ايماقتا ۆيرۋستىڭ قالاي تارالىپ جاتقانىن، ايماقتىڭ ىشىندەگى ايماق، ياعني اۋداندار مەن اۋىلداردا ۆيرۋستىڭ قانشالىقتىڭ بەلەڭ العانىن ستاتيستيكالىق كارتالاردىڭ كومەگىمەن ءبىلىپ، وزدەرىن كەيبىر ارەكەتتەردىڭ شەكتەيدى. سوسىن مۇنداي دەرەكتەر قولجەتىمدى بولسا، جۋرناليستەر دە، داتانى نارراتيۆكە سۇيەمەلدەپ، حالىقتىڭ ساناسىنا جەتكىزۋگە تىرىسادى. ءدال وسىلاي مىڭداعان كەيستەر مەن ولىمدەردىڭ الدىن الۋىمىز مۇمكىن ەدى.

ءدال قازىر قازاقتار جاعدايى اۋىر تۋىستارىن ەمحانالارعا اپارۋعا دا قورقىپ وتىر. سەبەبى ول جاقتا بارلىق نارسە تاپشى. سوسىن ول جەردە جاقسى كۇتىم بولۋى دا ەكىتالاي. سەبەبى اۋىرعان ادامدار كوپ. ولارعا قارايتىن مەديتسينا قىزمەتكەرلەرى از. سوندىقتان ۇيدە اسا مۇقياتتىقپەن ەمدەلۋى تيىمدىرەك بولىپ وتىر.

كەز كەلگەن پروفيلاكتيكانىڭ 1-2 ايعا دەيىن ۇزبەۋ كەرەك. سەبەبى ءبىر تۋىسىمىز ءبىر اپتادا ەمدەلگەندەي بولىپ، جۇمىسىنا شىعىپ كەتكەن ەدى. تاعى ءبىر اپتادان كەيىن قايتا جاتىپ قالدى. سوندىقتان جۇمىسقا قايتا ورالۋعا، ءتىپتى ۇيدەگى ازدى-كوپتى شارۋالاردى جاساۋعا اسىقپاۋ كەرەك. كۇتىنۋ كەرەك.

امان بولىڭىزدار! وسىنداي جازىپ، كەڭەستەرىڭىزبەن بولىسكەن بارلىقتارىڭىزعا راقمەت. تۋىستارىڭىزقا قامقور بولىڭىزدار!