Sәbit Múqanov - qazaq últynyng aghasyna ainalyp ómir sýrip, qazaqtyng qariyasy bolyp qartaya bilip, ómirden keshteu ótken kisi. Qazaq elining bar qasiretining basy-qasynda bolghan, bar quanyshty sәtterining jalaugeri bolghan adam - Sәbit Múqanov! Qazaq últynyng úranshysyna ainalyp, «Jol taptym bar qazaqtyng jýregine...»  dep shýkirshilik etken jalauger qalamger ózin qazaqtyng qoghamdyq ómirinen tys ústay almady. IY.Stalindi әshkereleushi, N.Hrushevpen staqan qaghystyrghan, J.Shayahmetovti - Shaygóz Amandyqovqa ainaldyryp, «Tyndaghy tolqyndar» romanynda syna­ghan, D.Qonaevty Temirtau júmysshylaryna oq atqyzdyng dep shenegen, I.Isupovty mramor siya sauytpen jusata jazdaghan Sәbit Múqanov! Ol ne aitsa - qazaq atynan aitty, ne istese - qazaq atynan atqardy. Sonyng bәrin «ólmeytin», «óshpeytin» partiya retinde úlyqtalghan kommunistik partiya atynan batyl atqardy.

Sәbit Múqanov - qazaq últynyng aghasyna ainalyp ómir sýrip, qazaqtyng qariyasy bolyp qartaya bilip, ómirden keshteu ótken kisi. Qazaq elining bar qasiretining basy-qasynda bolghan, bar quanyshty sәtterining jalaugeri bolghan adam - Sәbit Múqanov! Qazaq últynyng úranshysyna ainalyp, «Jol taptym bar qazaqtyng jýregine...»  dep shýkirshilik etken jalauger qalamger ózin qazaqtyng qoghamdyq ómirinen tys ústay almady. IY.Stalindi әshkereleushi, N.Hrushevpen staqan qaghystyrghan, J.Shayahmetovti - Shaygóz Amandyqovqa ainaldyryp, «Tyndaghy tolqyndar» romanynda syna­ghan, D.Qonaevty Temirtau júmysshylaryna oq atqyzdyng dep shenegen, I.Isupovty mramor siya sauytpen jusata jazdaghan Sәbit Múqanov! Ol ne aitsa - qazaq atynan aitty, ne istese - qazaq atynan atqardy. Sonyng bәrin «ólmeytin», «óshpeytin» partiya retinde úlyqtalghan kommunistik partiya atynan batyl atqardy.

Óz basym ózge qazaqtar sekildi, bala jastan Sәbit Múqanovty jaqsy kórip óstim. Shygharmalaryn sýiip oqydym. Almatydaghy muzeyin maytalman mәdeniyet qayratkeri Ózbekәli Jәnibek basshylyghymen qolmen qúrystym. Álemning aluan eli arhiyvin aqtaryp «Sәbittanumen» ainalystym. Arhivterde únamdy materialmen birge únamsyz material da aldymnan shyqty. Ómir. Jaqsy kórumen birge jek kóru sezimi de jýrekten oryn aldy. Madaq derlik maqala, jazushylyq qúpiyasyna enip, taldap kitap jazdym. Qazaqty qaytsek derbes el etemiz dep eminip enbektengen, sol jolda basyn bәigege tikken, janyn qighan Alashorda ókilderin әjualaghan sәtterin ayausyz synadym. Sәbit Múqanovty madaqtaghanym ýshin maqtalyp, synaghanym ýshin synalyp jattym. Nebir qayratker dep algha tútyp, tabynyp kelgen adamdarymyz Alashordanyng ýstinen IY.V.Stalinge hat jazyp, donos jasap, qazaqtyng qaymaghyn qalay sypyryp tastau jóninde jol kórsetipti. Stalin arhiyvinen iysi mýnkigen sol «qaghazdardy» oqyghaly Sәbendi qayta jantartyp jaqsy kóruge ainaldym. Oilap otyrsam, Sәbeng de Alashordamen kýresken. Kommunistik kózqaras әreketi. Biraq, Bas qanysherge hat jazyp, donos jiberip, halqyn satqan, satylghan jeri joq eken. Jәne bar mәselening basy ashyq. Sovet ókimetin qapysyz sýigen, kommunistik partiyagha qylausyz sengen adamnyng әreketi.

Sәbit Múqanov - qazaq әdebiyetining tútas bir dәuiri. Ol - qazaq әdebiyetining qalamgeri ghana emes, qazaq әdebiyetining úiymdastyrushy jalaugeri. Osy eki arany ashynqyrap sóileuimiz kerek. Óz shygharmalary jәne qazaq әdebiyet isin úiymdas­tyrushy, sol jolda últty úlyqtaushy túlgha!

Ózderi dúrys jaza almay jýrip keybir kisiler Sәbit Múqanovty synaghysy keledi. Aqjýrek synshysyng ba, syna. Synyna kisi senetindey bolsyn biraq. Syndy Sәbit Múqanovtyng azamattyq túlghasy da, әdeby múrasy da tolyq kóteredi. Ol ómir sýrgen dәuirge oray Sәbit Múqanov osy eki túrghydan da synalugha tiyisti túlgha. Syn degennen shyghady, otyz bes jyl zerttegende angharghanym - Sәbit Múqanov bizdi týsinedi eken. Kerisinshe, Sәbit Múqanovty biz týsinbeydi ekenbiz. Masqara bolghanda Sәbit Múqanovtyng әdeby shygharmalaryn oqymay, bilmey de sóiley beretin sekildimiz. Búl endi kýnә!

Sәbit Múqanov jayynda «Jan jyluy» - 1981; «Sәbit Múqanov» - 1989; «Sәbit Múqanov» - 2000; «Jazushy sheberhanasy» - 2000 atalatyn kitaptar jazdym. Qalay jazdym?

S.Múqanovtyng kórkem shygharmalaryn oqydym. Arhiyvin aqtardym. «Qyzyl­jar» degen romanynyng deregin de taptym. Búl jóninde әdeby basylymdardyng birine arnayy jazyp ta qalarmyn. Qazirshe myna jaygha nazar audarumen shekteleyin: bayqap otyrsyz, Sәbeng romanyn «Petropovl» atamay, «Qyzyljar» ataghan. Qazaqtyng ejelgi jer atauyn roman aty etip alghan. Jazushy izimen jýrip Sovetter Odaghyn aralap shyqtym. Ol meni muzeylerge, arhivterge bastady. Mening enbekterimde kezinde Sovetter Odaghyna qaraghan talay elding arhiyvinen alynghan material paydalanylady. Qazaq әdebiyetshilerining múrnyna iyisi de barmaytyn materialdar. Demek, búl - mening taqyrybyma aq qarap, adal zerttegenimning arqasy!

Soghan qaramastan óz basym Sәbit Múqanovty әli tanyp bolghan joqpyn dep oilaymyn. Óitkeni, shyn jazushy - qashanda JÚMBAQ. Sәbit Múqanov - shyn jazushy. Shynayy jazushy. Tórtkýl dýniyedegi úly jazushylar sekildi onyng әdeby әlemi de tolayym júmbaqqa toly.

Sol jazushy júmbaghyn sheshemin be degen oimen Sәbit Múqanov shygharma­laryna qaytadan den qoyyp otyrghan jayym bar. Sәbit Múqanovtay qazaq dep ghúmyr keshken jazushy júmbaghyn sheshkisi kelgen azamatqa «kel qoldas, kel qalamdas joldas, júmbaqty birge izdeyik!» degim keledi.

1.Úrpaghymdy attap jýre bereyin be?

...1971 jyldyng 26 nauryzy. Abay atyndaghy Qazaq memlekettik pedagogika institutynda «Qazaq SSR-ning 50 jyldyghyna» arnalghan aqyndar jyr keshi bolmaq. IY.V.Stalinning qan­dy «kulitinen» arylyp, «Kulit - әdebiyetke ghana jarasady» (Ya.Smelyakov) dep jýrgen kezimiz. Últ mәselesi - «myzghymas birtútas KSRO-daghy» shetin mәsele. Soghan qaramastan alyp imperiyagha zorlyqpen keyin qosylghan Baltyq jaghalauy respublikalarynda (Litva, Latviya, Estoniya) narazylyq, Kavkaz respublikalarynda (Gruziya, Armeniya, Ázerbayjan) últtyq oyanu­shylyq bar. Solardyng әserinen be, әlde dýrkin-dýrkin ústalyp týrmege aidalyp, baryp-kelip jatatyn E.Ys­mayylov, Q.Júmaliyev, E.Bekmahanov, últshyldyghy ýshin M.Áuezovpen birge bir búiryqpen QazMU-dan quy­lyp, SOKP qatarynan shygharylatyn B.Kenjebayúly syndy professor­lar­dyng aitqan sózderi (oqyghan lek­siyalary), jasyryp oqytatyn Shәkә­rim, M.Júmabayúly, J.Aymauytúly shygharmalarynyng әseri me, әiteuir qazaq últynyng sanaly úrpaghy bo­yyn­da últtyq oyanushylyq bar. Mos­kvada oqityn qazaq jastary úiym­dastyrghan «Jas túlpar» qoghamdyq birlestigi taratylghany, Maghjan shy­gharmalaryn B.Kenjebayúly bas bo­lyp «azamattyq aqtaluyn» algha ústap, aqyn ólenderin A.Jovtiske orys tiline audartyp, T.Núrtaziyn, jazu­shy T.Ahtanov qatysyp, QazMu-da kesh ótkizip, ony bireu (atyn atamay túra túralyq) jogharygha sybyr­lap qoyyp, quyp taratylatyny bizge joghary kurs studentteri auzymen jetip jatady. Elendeymiz. Eng bastysy - últ әdebiyeti últ úrpaghyn oyatugha jetip artylarlyq «kulit» kezen. Olardyng shygharmalaryn oqu - mәse­lening mәselesi. Bir jana shygharma jaryq kóre qalsa «oqydyng ba?» dep bir-birimizden súrap jýrgenimiz. Ja­na tuyndy jalma-jan qoldan qolgha ótip jýre beredi. Ol kitap jayynda pikir alysu kez kelgen jerde jaghday tandamay jalghasyp jatady. Kórkem әdebiyetke ynta sonday kýshti. «So­sia­listik Qazaqstansyz», «Leninshil jassyz» ýy adyra qalghan ýi, qoyshy etigining qonyshynda «Júldyz» ben «Qazaq әdebiyeti» gazeti jýredi. Sәbit Múqanovtyng «Botagóz» romanyn qima­dyng dep sýiisken eki jastyng ata-anasy bir-birimen qúdalyqtan ketisip, qyrbay bolyp, Sәbit Múqa­novqa jýginetin kez (Sәbit jaryqtyq «Botagóz» romanyn sharq úryp izdep, tauyp: «Eki shal, aljymandar. Ózara sýiisken eki jastyng obalyna qala­syndar. Mine, «qalynmalyn» men tóledim, eki jastyng ýilenuine qarsy bolmandar» dep bir mәtinde eki bólek hat jazyp, «Botagóz» romanyn eki qúdagha tendey bólip salyp jiberetin kezder-ay, shirkin!) Endi oilap qara­saq, sonyng qay-qaysysy da býgingi arnayy úiymdastyrylatyn ghylymiy-praktikalyq konferensiyalardan bir­de-bir kem emes eken-au. Jazushy aghayyndar búqarany KSRO tútas­tyghyna ýndey jýrip te shygharmanyng astarly aghynymen júrtyn últtyq bolmysqa baulyp, últtyq ruhta tәrbiyeley bilgen eken-au. Biz studentpiz. Onyng ýstine QazMU-da M.O.Áuezov atyndaghy әdeby birlestik, Qyzdar pedagogikalyq institu­tynda «Qyz Jibek» estetikalyq kluby, tipti jurnalistika fakulitetinde M.Seralin atyndaghy jurnalistik birlestik júmys isteydi.

Álgi atauly aqyndar keshi danqy әp-sәtte Almatyny kezip ketti. Yn­tyqtyq. Keshkilik. Sabaqtan shyghyp jýgire basyp, entigip jettik. Keshigip qalyppyz. Býgingi Tóle by kóshe­sindegi ghimarattyng bes jýz kisilik zalynda iyne shanshar oryn joq. Túm­syq batpaydy. Tikemizden tik túra qaldyq. Jiyrma shaqty aqyn, jazu­shy Sәbit Múqanov bastap qazday tizilip kelip «prezidiumgha» jayghasty. Súnghaq jigit, professor Serik Qiy­rabaev ózining eshkimge úqsamaytyn ýnimen keshti ashyp, «Qazaq SSR-i» jayynda sayasy filosofiya aityp, sózdi Sәbit Múqanovqa berdi. Múhtar Áuezovting danqy bar da ózi joq. Al Sәbit Múqanovtyng danqy aspandap qalyqtap túrghan shaghy. «Aqqan júldyz» ýzindileri «Júldyz» jurna­lynda jariyalanyp jatyr. Men, men ghana emes, iyin tiresip, tenselip, tebirenip túrghan 700 kisining deni osynau keshke Sәbit Múqanov qatysady eken degen daqpyrttyng qú­lyna ai­nalyp kelgenbiz. Sә­benning bedeli súm­­dyq edi.

Sәbit Múqanov ózi ómir sýrip otyrghan qo­ghamgha ókpelep sóiledi.

- Sәbitting jazghan­dary 50 tom bolatyn, - dedi ózining qar­ly­ghynqy jaryqshaq da­uysymen, - sony bas­tyrugha Qa­zaqstan, tipti SSSR qaghaz tappay qinalyp otyrghan song qayter­sin?! Sodan da kólemdi roman jazghan­dy dogha­ryp «tórt­­ta­ghan» atap rubaylar ja­­zyp jýr­min. Rubay degeninning ózi úlghay­ghan jasqa jaq­sy ma deymin. Kýshenip jat­paysyn. Ómirden kór­gen-bilgenindi, kóni­li­ne týigenindi filo­so­fiyagha ainaldyrsang - jetip jatyr. Men sol su jana rubay­larym­nan oqimyn.

Aqynnyng oqyghany «rubay» ma, joq pa, kim bilsin?! Qazaqy bolmysty tar­tymdy tórttaghandar zaldy baurady. Óleng oqityn aqyndar sayabyrsy bas­taghanda tómengi qabatqa jýgire jó­neldik. Onda «kitap jәrmenkesi» úiym­dastyrylghan. Kitap jaymasy. Kitap satyp alyp qalamgerlerden qoltanba alyp ýlgeruimiz kerek. Sәbit Múqa­novtyng ýsh tomdyq «Ómir mektebi».   Juan ýsh kitap. Baghasy da biraz. Biryn­ghay stiypendiyagha qaraytyn studentting qal­tasy tesik. Oilanyp túryp «Qazaq­stan jazushylary» («Jazushy», 1969 j.) ata­latyn ashyq qyzyl juan kitapty satyp aldym. Óitkeni onda qazaq jazu­shylarynyng ómirbayany әr betke bólek berilip, sureti basylghan. Bir emes, birneshe qalamgerden qoltanba alugha qolayly. Ghaly Ormanov, Qasym To­ghyza­qov, Múqaghaly Maqataev, lezgin aqyny Bayram Salimovqa tilek jaz­dyryp aldym. Apay tósin aiqara ashyp tastap, ekinshi qabattan birinshi qabatqa týsip kele jatqan Múqaghaly aghanyng aldynan shyqtym. Ol dosy - Ánuarbek Dýisen­biyev ýiinen biledi meni. Qolym­daghy kitapty tilek ýshin úsynghym kelip, әri-beri paraqtaymyn. Kitap ishinde Múqash agha joq. Demek, әli «SSSR Jazushylar odaghyna mýshe» emes. Tú­tas kitapty úsyndym. Anyqtama­lyq­tyng ishinde ózining joghyn aqyn biledi, әriyne. Ol kitapty qolyna alyp túryp, birinshi tys-paraghyn audaryp tastap, múqaba­nyng ekinshi betine: «Qúlbek! Adam bola bil, týsinding be? M.Ma­qataev. 26.III.71 j.» - dep qol tartty. Sóitip jýrip Sәbit Múqanovqa keshigippin. Sәbit Múqanovtyng aldynda qoltanba alugha kezekke túrghan jastarda, Sәbenshe ait­saq, qisap joq. Úzyn tizbek. Eger Sәben­nen qoltanba almasam, býgingi aqyndar keshine keluimde mәn bolmay­tyn sekildi sezinip úzyn-sonar kezekting ayaghyna kele tirkelip túra qaldym.

Aqyndar ýidi-ýiine tarap ketti. Týn­ning bir uaghy. Kire beris foyede jazushydan Sәbit Múqanov qana qal­dy. Sәbene qaraylap bir sylynghyr qara jigit jýr. Shamasy ol da aqyn bolar. Sәbittey jazushyny ýiinen alyp kelgen, endi aparyp salugha jauapty azamat syndy. Ayyryp tanyp jatqan joqpyn. Álden uaqyt. Tizbek toqtalar emes. Áli birsypyra jas barmyz tizilip túrghan. Biz de qay jetisip túr deysiz?! Qaryn ashqan, kóz bozarghan... Sәbeng sýikektetip tilek jazyp berip otyr. Ary-beri seltendep jýrgen sylynghyr qaranyng tipti shydamy ketti bilem, taghatsyzdanyp:

- Qaytayyq ta, Sәbe, - dep qalghany. Bizding zәremiz zәr týbine ketti. Beyne tilek sózin kýtip túrghan alyp jazu­shymyz «Sharshadym, qaraqta­rym!» dep ornynan túryp keterdey ishimiz qyl­pyldap qoya berdi. Tipti boyda diril payda boldy. Moynymyzdy sozyp aqshamnan beri túrmyz ghoy, endi! Demimizdi ishimizge tartyp aldyq. Basynda qara taqiya, ýstinde qara kostum, etjendi jazushy bir sәt kezekti kitabyn jýrek tilegin jazyp úsyndy da әlgi sylynghyr qaragha jalt qarady. Oqty kózimen atyp, qazaqsha aitqanda «jaman kózimen» qarady. Qarady da:

- Myna túrghan kókórim balalar bizding bolashaghymyz. Mening jas órken úrpaghym. Sәbit atymmen, týiedey basymmen jastardyng tilegin ayaqasty etip, jerge qaratyp, úrpaghymdy attap jýre bereyin be? - dedi sosyn ajyraya qaraghan qalpy. - Onan da qarap túrmay taksy ústap әkel qaytatyn! Ói, antúrghan!

- Qoydym, Sәbe, qoydym. Mine, qa­zir, qazir taksy ústap kelemin.

Qara shanyraq KazPIY-den,

Attandyq bizder taksiymen!... -

dep taksiymen attanyp ketemiz, - dep «ayypty» sylynghyr qara jigit ólen­detip syrtqa qaray jýgire jóneldi. Keyin bildik, әlgi qara jigit Nútfolla Shәkenov eken.

«Sәbeng bizdi tastap ketip qalar ma?» dep zәre qútymyz qashqan bizding jýregimiz ornyna týsti. «Uh» dedim erkin dem alyp...

Bizge de kezek keldi.

- Atyng kim, qaraghym? - dedi jaryq­shaq dauys. Atanyn, әkening ýnindey sýikimdi estildi. «Qúlbek» dedim jal­ma-jan. Ol byrtyq salaly sausaqta­rymen myqtap ústaghan «sharikti» juan qalammen «Qúlbekke. S.Múqanov. 26-III-71 j.» - tilek sózin jazyp «Qazaq­stan jazushylary» kitabyn ózime úsyn­dy. Tilek sózi - jýrek sózi. Baqytty edim. Rahmet aityp, tolqyp basyp kezekti kelesi óspirimge berip bylay tayqyp shygha berdim.

...Jazushyny qyzyqtay baqylap qa­rap túrmyn. Mine, taghy eki-ýsh boz­balagha qoltanba syilady. Sóitti de «Bar mәzir, joq jay. Osyghan riza bolyndar, qaraqtarym. Oqushy bala­lar­syndar (student degeni bolar) ghoy. Jaqsy oqyndar. Oqymysh bolyndar. Zamandaryng keledi, úrpaqtarym, baqytty bolyndar!» - dedi. Dedi de auyr denesin aqyryn tiktep tayaghyna sýienip bayau basyp shyghyp bara jatty.

...Jataqhanagha jayau tartyp kelemin. Qolymda kitap. Qúlaghymda ja­zushy ýni kýmbirleydi. «Úrpaghymdy attap jýre bereyin be?», - degen meyirban ýn, «Za­mandaryng keledi» - degen júmbaq ýn...

2. «AZIADA» alauyna qarap otyryp...

(Sәbit Múqanovtyng «Sovetskiy sport» gazetinde jariyalanghan bir maqalasynan tuyndaghan oi)

«AZIADA» alauy qazaq jerining bir shetinen enip, ekinshi qiyryna qaray jyljyp ketip barady. Astanada әne-mine әlemdik sport dodasy bastalady. Biz taghatsyzdana kýtip otyrmyz. Álemdik sport dodasy bastalar sәtte resmy ashyluyna oray tuymyz tórge ilinip, memlekettik әnúranymyz aspan­daydy. «Altyn kýn aspany...» Qazaq azamaty arqalanady. «Men qazaqpyn!» - degen azamattyng mәrtebesi biyikter sәt! Osy sәtterdi kóz aldyma elestetemin. Elestetemin de oigha batamyn. Kónil kókjiyegine ghúmyrymnyng jary­myn arnap zerttep kele jatqan qazaq bolmysty jazushymyz Sәbit Múqanov beynesi kóteriledi. Asyly, ol kisining bizding ómirimizde qalam tartpaghan salasy joq edi-au...Sport she? Sportty da janyn shyrqyratyp otyryp jazghan. Ómirding bir qyry - qazaq shopandaryna jaghday jasalmay jatyr dep aiqaylap jýrip «Ýshtóbeden» kiyiz ýy jasaytyn fabrika ashtyrghan Sәbit Múqanov. «Qay­rat» komandasy nege qazaq jasta­rynan qúralmaydy?» - dep aiqaylaghan da Sәbeng jaryqtyq. Oh, esime týsti. Keshegi kenestik kezenning kommunistik sayasaty syzdaghan syzdauyqtay qabyn­dap túrghan sәtinde býkilodaqtyq «Sovetskiy sport» gazeti betinde «Auyl sporty, hal qalay?» - dep alpysyn­shy jyldary qoryqpay mәsele kóter­gen, on bes odaqtas respublikagha dauysyn jiberip aiqay salghan da Sәbit Múqanov emes pe edi? IYә, solay!

«Sovetskiy sporttyn» oqushyla­ry­nyng kóbi mening auylymnyng ta­rihymen dýnie jýzining kóptegen tilderine audarylghan «Ómir mektepterim» atty ómirbayandyq trilogiyamnan tanys bolar dep oilaymyn.» - dep alyp últ sporty mәselelerin buynynan ústap mәsele kóterip edi-au. Ol qanday últtyq mәsele qyzyl imperiya sayasaty qyzyp túrghan kezde qazaq jazushysy qaymyqpay kóterip jýrgen? Asyly, jazushynyng ózine sóz bergen:

«Bizding uaqytymyzda últtyq sporttyq oiyndardy mýlde basqasha ótkizuge bolar edi. Mýmkindik bar-au, biraq ótkizbeydi. Mening jastyghym­nyng sýiikti oiyndaryn eske aluym­nyng sebebi býgingi auylda sporttyng últtyq týrleri týgeldey derlik úmytylghandyqtan.

Soltýstik Qazaqstan oblysynyng sov­hozdarynda qazir әbzelderdi (at sayman), kerek-jaraqtarynyng ózin tabu qiyn. Áyteuir, biylghy jyly maghan auylda jaramdy er-toqym tauyp bere almady. Maghan auyl adamdary myna bir qyzyqty faktini aityp berdi. Ótken jyly mening jerlesterim qasqyrdy jatqan jerinen ýrkitipti. Jas jigitter jyrt­qyshqa myltyq oghy jetetin jerge jaqynday almaghanda, 70 jastaghy Beysen qart qasqyrdy quyp jetip, ýzengimen úryp taldyryp (qolynda tayaq bolmaghan son) baylap alypty. Auyl balalary ózderining qalalyq tendesteri siyaqty atqa minudi úmy­tady ghoy dep shoshimyn. Qazaqtar­dyng ýstel ýstindegi «toghyz qúmalaq» oiyndarynyng anyzgha ainalyp ketui de mýmkin. Selolyq «Qayrat» qogha­mynyng kubogi ýshin jarystarda, onyng ózi de jyl sa­yyn ótkizilmeydi, shah­mat siyaqty erteden kele jatqan oi­yndardyng chempiony ýnemi 60 jastaghy jam­byldyq qart Ra­hymbay Aqpan­betov­ting boluy kezdeys­oqtyq emes. Múnday faktiler respublika sport úiymdaryna oy sa­luy tiyis. «To­ghyz qú­malaq» myn­daghan tә­silderi men týrleri bar qyzyq­ty oiyn.

Meni olimpia­da­lyq oiyndargha qar­sy dep oilama­nyz­dar. Olardy jan-jaq­ty damytyp, au­yl­gha ýdete engizu kerek. Biraq, olar ha­lyqtan shyghyp, ha­lyqtyng sýiikti óne­rine ainalghan sport­tyng últtyq týrlerin kólenkede qal­dyr­mauy tiyis. Halyq­tyng sport týrlerining damuyna danghyl jol ashqan kýnde kla­s­sikalyq týrlerin en­gizu prosesin tezdetuge kómekteser edi. Qazaqstan sambisteri men erkin kýres seksiyalaryna kóp­tegen baluandar qa­zaqsha kýresten keldi.

Býkilrossiyalyq sporttyng ýlken әlemine fransuzsha kýresting dýniye­jýzilik chempiony Qajymúqan Mú­nayt­pasov ta osynday jolmen kel­gen-di. Men onymen et jaqyn tanys edim. Tabighat keremettey kýsh syi­laghan tamasha adam bolatyn. Ol Ivan Poddubnyidyng dosy edi. Men taghy bir aty el arasynda anyzgha ainalyp ketken Baluan Sholaqpen de dos boldym. Ol jóninde bir kezde roman da jazghanmyn. Mening oiymsha ol osy kezde tusa, sózsiz, dýnie jýzining chempiony bolar edi.» - deydi («Sovetskiy sport» gazetinde jariya­lan­ghan maqala. «Sport» №48(514) 23 noyabri 1968 j. Sany boyynsha berilip otyr) qazaq jazushysy!

1968 jyly jazylghan maqala. Ol kez - kenestik kezen. Kenestik kezende, terezesi teng on bes respublika dep alqyna sóilep, shyn mәninde qazaq elining basynan qiqu ketirmeu, eline kóz alartu, jerine súghyn qadau - dýrkin-dýrkin qaytalanyp, últtyq dәstýrge shabuyl sәt sayyn kórinip te, kórinbey de jýrgizilip qazaqtyng basynan qúy qazghan zaman. Nege olar últtyq dәs­týrge shabuyl jasaydy? Últtyq dәstýr - últty kommunistik basqyn­shylyqtan saqtap qala alatyn jalghyz faktor edi. Últtyq dәstýr ayasynda tәr­biyelengen azamat eli ýshin túra alatyn, jeri ýshin túrysa alatyn. J.Tәshenov syndy birtuar azamattyn: «Jer - qazaqtiki, Nikita Sergeevich, siz aitty eken dep qazaq jeri berilsin dep qol qoyyp, qolyna ústatyp jibere almay­myn» dep KPSS Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy N.S.Hrushevqa qas­qayyp qarsy túra aluy da qazaq qayratkerining últtyq ruhqa adaldyghy. Últtyq dәstýrde tәrbiyelenbese, «jeti basty jalmauyzdan» jaman kommunistik bas­qynshylyqqa qarsy túra alar ma edi?! Túra almas edi ghoy. Sondyqtan saqta­rymyz últtyq dәstýr, ayalarymyz últtyq ruh bolsyn de!

Sәbit Múqanovtyng jәy sport tura­ly maqalasyn qaytalap oqyp, qatty riza bolyp otyrghan sebebimiz de últ­tyq dәstýrge baylanysty. Qazaqy bol­mysty jazushy qazaqtyng dәstýrli spor­ty turaly batyl aityp, býkilodaqtyq gazet betinde 1968 jyly mәsele kóterip otyr. Dәstýrli sport týrlerine súrau salyp, joqtaghan bolyp sóilep te qazaqtyng últtyq dәstýrin saqtaugha batyl ýndep otyr. Shynyna kelgende últtyq ruhqa shaqyryp otyr!

Maqala «Sovetskiy sport» gazetinde basylypty. Ádeyi kezindegi tilmen aitqanda «býkilodaqtyq» basylym betinde sóilegen. Jәne qanyn sorghala­typ últtyq pishinde sóilegen. Qan­shalyqty dilger mәsele kótergen, son­shalyqty tamasha etip kótergen. Qalay ghana osydan keyin Sәbit Mú­qanov jaryqtyqty jaqsy kórmessin?! Jaqsy kórip ketesin. Qúranda «O, Qúday, pendenning bilip, bilmey jasaghan kýnәlaryn keshkeysin...» - degen tilek údayy birge aitylyp, birge jýredi. Tolymdy shygharmalarynda aita al­maghan últtyq mәselelerdi oimaqtay ghana maqalasymen «odaqtyq» gazet betinde aita alghany ýshin de Sәbeng jaryqtyqtyng «bilip, bilmey jasaghan kýnәlәrin» keshirging kelip ketedi...

Byltyr jaz S.Múqanovtyng tugha­nyna 110 jyl toluyna oray bas sәbiyt­tanushy rayynda shaqyryldym da jazu­shynyng tughan auylyna baryp qayttym. Oblys ortalyghynan toyy ótip jatqan jazushynyng baghangha ilingen auqymdy bir suretin kóre almay qarnym ashty. Sәbeng eskertkishine gýl shoghyn qoyghanda da jaltaqtyq kórset­kendey boldyq. Qashan jazushynyng tughan topyraghyna (audany) baryp jetkenshe S.Múqanovqa arnalghan ashyq-jarqyn jarnamany kóre almadyq... Jol boyy «Petropavldan» bastalghan oryssha toponimder... «Qyzyljargha» kelgende tanabymyz tartyla qalady... Onysy nesi? «Egemen Qazaqstan» bastap birsypyra basylym Parlament Mәjilisining deputaty Jarasbay Sýley­menovting Soltýstik Qazaqstan oblysy­nyng ortalyghyn «Qyzyljar» dep atayyq­shy degen pikirine namystandyq kelip. Ne boldy osy bizge?

Ángime Sәbit Múqanovtay qazaqy bolmysty jazushynyng «Auyl sporty, hal qalay?» atalatyn mәseleli (prob­lemalyq) maqalasynan sabaqta­lyp edi-au. Jaryqtyqtyng ózi de últtyq sport oiyndaryn bedelge salyp, býkilodaq­tyq dengeyge kótergende kórip otyr­ghany­myzday ózining «Ómir mektebi» («Me­­ning mektepterim») memuaryna sýie­ne sóile­gen eken. Biz de bir maqa­lasynan bastal­ghan sózdi onyng «Ómir mektebi» memua­rymen sabaqtastyryp, jazushy tuyp-ósken ónir - «Qyzyl­jar» mәsele­sinen bir-aq kelip shyq­tyq... Shashyla sóilep kettik bilem. Son­da ayaghyn zamana jeline kóp shal­dyrghan ýlken jazushy qalam qara­ketinen tuar tәlim, týier týiin qanday? Eger biz el bolyp, egemendigimizdi saqtap, tәuel­sizdigimizdi órken­detudi oilasaq - últymyzdy memleket qúrau­shy últqa ainaldyruymyz kerek eken. Býgingi úrpaqty agha buyn dәstý­rinde últtyq dәstýrde tәrbiyelep, últtyq qúndylyqtardy kózding qarashy­ghynday saqtaudy tәrbie ýrdisine ainal­dyruy­myz jón-aq! Últtyq dәstýrge baryp saymaytyn últ tirliginde birde-bir shetin mәsele joq. Olay bolsa últtyq qadir-qasiyetti úrpaq boyyna sini­ru - mәselening mәselesi! Últtyq dәstýr - últ mәselesinde ghana ma, últ­tyq dәstýr - últ ókilderi ýshin ghana ma? Bastauy solay bolghanymen, qazaq últy boyyn­daghy (tarihyndaghy) óskeleng últ­tyq dәstýr - barlyq qazaqstandyq ýshin shart. Últtyq dәstýrdi saqtau ony or­nyq­­tyrudan bastalady. Sonymen qatar, últtyq dәstýrdi saqtau - ony damytu, iygilikti istermen molyqtyru degen úly mindetten túrady. Olay bolsa últ boyyn­daghy últtyq dәstýr tútugha bola­tyn qúndylyqtardy «últtyq brendke» ainaldyryp, aiqúlaqtandyra nasihattap әlemge tanytyp, әlemdik dengeyge kóterip, әlem azamattary tútynatyn halge jetkizuimiz kerek. Basqasyn qoya túryp, Sәbit Múqanov kóterip otyrghan últtyq sport oiyn­dary týrlerin damytyp, birtindep olimpiyalyq oiyn dәrejesine kóteruge bolmas pa? Aytalyq, «AZIADA» elimizde tabyspen ótti. Tipti alauy qazaq jerin aralap, «AZIADA» bastalghan sәtte últtyq namysy bar azamattyng bәri de erekshe shattandy. Mine, osynday jarystargha últtyq sport oiyn týrleri qosylsa, shirkin. Jalghyz sport qana ma? Ómirding bar arnasyn­daghy tilek osy emes pe?!

3. Sherbakovty shókesinen...

Sәbit Múqanovtyng «Ómir mektebi» romanynda «Chemberlendi shekesinen atu» atalatyn tarau bar. Onda oty­zynshy jyldardaghy halyqaralyq jaghday әngime bolady. Jay sauatynyng ózi shamaly jap-jas Sәbit Múqa­novtyng sayasy oyanuynyng kýshtiligin kórsetedi. Chemberlendi biz kópke deyin Sәbeng jaryqtyqtyng әigili romanynyng әlgi tarauy arqyly oqyp, bildikke sanap jýrdik. Sóitsek, jaghday tipti basqasha eken. Sәbeng halyqaralyq jagh­dayda Sovet ókimeti kózimen, ol ústan­ghan iydeologiya parqymen qaraghan eken. Keyin Kertmannyng «Chemberlen әuleti» atalatyn kitap oqyp әulet әleuetine qayran qalghanym bar. Sonymen Sәbit Múqanov jaryqtyq Chemberlendi shekesinen atty ma, joq pa? - dep oilanyp jýrdim. Ol bir shetin mәsele. Chemberlendi shekesinen atty ma joq pa, biraq Sәbit Múqa­novtyng kommunistik partiya arqyrap biylep, qazaqtan ózge últqa barynsha basymshylyq berip, qúlaghy­myz­dy sal­pityp qarap otyrghan qysyl­tayang uaqyt­ta iydeologiyalyq dauyldan qo­ryq­pay, ýrikpey Qazaq SSR Oqu miy­nistrining orynbasary Sherba­kovty shó­kesinen týsirgeni bar. Kenes ókimeti túsynda iydeologiyalyq janbyr, joq búrshaq soghyp túrghanda basynan baqay­sha­ghyna sheyin kommunist Sәben­ning últ ýshin basyn oqqa baylap atqar­ghan sol bir isin zamandastary anyzgha ainaldy­ryp aitumen ótti. Bireu jetkizbey ai­tady, bireu asyryp aitady, bireu bú­ryp otyryp, bireu tanqalyp orny­nan túryp aitady... Anyzdyng aty - anyz. Ózi de anyzgha layyq batyrlyq. Al  aqiqaty she? Aqiqaty qanday? Aqiy­qat­ty tek arhiv aitady. Mine, jazushy arhiyvin aqtaryp otyrghanym. Aqyry taptyq.

1969 jyly 11 aqpan kýni Qazaq SSR Oqu ministrining orynbasary Aleksandr Vasilievich Sherbakov «Oqu­­shylardy internasionaldyq túrghydan tәrbiyeleuding keybir ghyly­miy-pedagogikalyq mәseleleri» atala­tyn taqyrypta Abay atyndaghy Qazaq pedagogikalyq institutynyng arnauly ghylymy kenesinde kandidattyq dissertasiya qorghamaq bolady. Sәbit Múqa­nov­tyng qolyna ghayyptan tayyp izdenushi sheneunik dissertasiyasynyng «Avto­referaty» týsedi (Ony jibergen Qazaq SSR Oqu ministrligine әbden qatysy bar Ády Shәripov eken.) Jazushy oqyp tanysady. Mәsele Qazaqstanda aralas mektepterdi kóbeytu jayynda eken. Kommunist jazushy, tabighatynan últ­tyq beyildegi adam taqyryby «internasionalizm» dep aiqaylap túrghan en­bek­ting astarynan orystandyru ama­lyn kóre qoyady. Óitkeni, S.Múqanov gha­syrlar boyy birtindep jýzege asy­rylyp, HIH ghasyrdyng ayaghy men HH gha­syr basynda «tuzemnaya shkola» arqyly qazaqty shoqyndyru sayasatyn kózimen kórgen azamat. Jazushy shamyrqanady. Jazushy qúraly - qalam. Átten-ay, dissertasiyalyq kenesting mýshesi emes. Áytse de, Sәbit Múqanovtyng últtyq namysy qozyp qolyna qalam alady. «Qazaq mektepterining taghdyry» atap taqyrypty aq paraqtyng basyna oqshy­raytyp jazyp qoyady. Ári qaray, әri qaray ashuy men aqyly arbasyp aralas mektepterding beybauyrmaldyq sipaty jayynda aqtarylady kelip, aqtary­lady kelip. Ózi mýshe emes ghylymy keneske arnayy baryp sóileydi. Sóile­gende ne deydi? Sóilegende býy deydi: «Men KazPIY-ding Ghylymy kenesinde mýshe emespin, soghan qaramastan myna dissertasiyalyq qorghauda ja­samysty­ghyma baylanysty uaqy­tym­nyng joqty­ghyna, densaulyghym­nyng azdyghyna qara­may sóileyin dep sheshtim. Óitkeni, my­naday sayasy iydeyalyq hatalyqqa mening partiya­lyq ar-ojdanym shydar bolma­dy. Sol sebepti men ózimning qarsy­ly­ghymdy ashyq aitayyn», - dep sheshtim.

Odan әri qaray jazushy ózining aitys­kerlik daghdysyna salyp qarsy bo­latyn sebebin sanamalay aityp, sayasatty jamylshy etip ashy sóiledi.

«Patshalyq Reseyding qazaq jerinde ashqan mektepteri kolonialdyq sipatta boldy» - dep dúrys sóiley túra, «Ol mektepter qazaq jәne ózge últ ókil­derin bir-birine jaqyndastyra týsti» dep týiedi dissertant. Sóitip, ózine-ózi qayshy keledi. Orystar ashqan «mektepter» kolonialdyq sipatta boldy. Olar­dy ashugha janyn salghan missionerler. Ol mektepterding «búratana últ­tardy» shoqyndyru maqsatynda ashyl­ghanyn sol kezde buryat aghartushysy Dorjy Banzarov ta, býgin A.K.Shapeev sekildi sibir tariyh­shylary da, basqalar da aityp, jazyp keledi, - dep týidi jazushy. Ol «mektepterden» aghartu­shylar shyqsa - ol patshalyq Reseyding shapaghaty emes, orys demokrat­tary kózqarasyn óz betinshe oqyp, ýirenui­nen! «Eger býgingi qazaq mektepterinde orys tili nashar ýiretilse oghan myna otyrghan Oqu ministrining oryn­basary­nan bastap aghartu sala­sy­nyng basshy­lary kinәli».

Jazushy nayzanyng úshyn Oqu miniys­trining orynbasarynyng ózine tayap qoyghanyn kórip otyrmyz.

Dissertant «kez kelgen kópúltty memlekette sol últtargha týsinikti til qajettiligi tuady» (17 bet) - dep jaz­ghan eken. S.Múqanov «Dissertant búl pikirimen qanday oidy menzep otyr bizge, ne aitqysy keledi?» - dep bir silkinip alyp bylay deydi: «Adamzat bala­synyng ýshten biri aghylshyn tilinde sóileydi. Alyp Ýndistan aghylshyn kolonizator­lary әleginen memlekettik tili aghyl­shyn, ana tilinde mektep asha almay, ana tilinde baspa isin damyta almay otyr. Sonda dissertant koloniyagha ainalghan elderge ana tilinde mektep ashpandar, tek kolonizatorlar tilinde sóilep, jazyndar degisi kele me?»

Oqyp otyrghan bizding de ashyna bastaghanymyz anyq. Svadost esimdi filosoftyng tap sol 1969 jyly «Jal­pygha ortaq til qalay payda bolady?» («Kak vozniknet vseobshiy yazyk?») - dep kitap jazyp bastyrghany esimizge týsip otyr. Esesine, Sәbit Múqanovtay últtyq bolmysty jazushynyng «úly orystyq» óktemshilikti aghylshyn ko­loniy­zatorlarymen qatar qoyyp sy­nauyna qybyng qanady. Odan әri qaray jazushy «Sherbakovtyng disserta­siya­synda aitylghanday, mәsele Otany­myzda jappay orys tiline kóshuge kelip tirelip túr ma?» dep tótesinen qoyady mәseleni. Kommunistik partiya­nyng ai­bal­tasy aigha shaghylyp túrghan ua­qytta mәseleni tap osylay últ mýd­desi túrghysynan qoya bilu - ol jyldary qiynnyng qiyny bolatyn. Últ atynan mindetti «kәri orys músylman bolmay­dy» dep qoyyp óz moynyna aluy - tәuekelding isi. Shyn batyrlyq!

«Dissertant qatardaghy kóp kisining biri emes, yqpaldy ýkimet adamynyng biri. Ministrlikting son­ghy jyldary qazaq mektepterin, onyng ishinde, әsi­rese, bas­tauysh qazaq mektepterin ja­budy jyldan jylgha ýdetip kele jat­qanyn kórip otyr­myz. Dissertant jýzege asyryp kelgen osy teris isin endi kelip teoriyalyq túrghydan negizdep bekitkisi keledi».

Kelesi pikir osylay sabaqtalypty. Búl dissertasiyagha pikir aitu emes, Oqu ministrining orynbasaryn tiginen tik túrghyzyp qoyyp «soy». Kommunistik alyp imperiyanyng «úsaq últtardy» orystandyru sayasatyn ashyq әshke­re­leu. Jalantóstik! Odan әri: «Jastargha inter­nasionaldyq tәrbie beru ja­myl­ghysymen qazaqtyng bastauysh mektepterin jabugha atymen qarsy­myn!» dep bir-aq qayyrypty últ agha­syna ainalghan jazushy. Qayran, Sәben! Alpysynshy jyldyng ayaghynda qyzyl imperiya sayasaty qyzyp túrghan zamanda qay qazaq qayratkeri aita alypty osynday sózdi? Ataq-danqy Sәbit Mú­qanovtan asyp, aspandap ketken jazu­shyng da aita almaghan sóz ghoy myna sóz. Jәy sóz emes, ÚLTYM degen ÚLY sóz! Kýresker SÓZ, qayratker SÓZ! Basyn bәigege tigu!

Bas ta kerek, әriyne! Kimning qaraday basyn aldyrghysy keledi? Sәbeng ja­ryqtyq basyn bylay qorghaydy: «Árbir halyqtyng últtyq mektebi - sol ha­lyqtyng kýlli últtyq mәdeniye­tining negizi, tipti túghyry! Últtyng tili, әdebiyeti, óneri sol últtyq mektepte jasalyp qalyptasady. Olay bolsa ÚLTTYQ MEKTEP - sol últtyng ómiri, ómir sýru kepili!». Mine, kór­diniz be, Sәbit Múqanov basyn qorgha­maydy. Últ mektepterin jabudy әshke­relep, ony últtyng mәdeniyet qaynaryna ainaldyryp, ÚLT TAGhDYRYN qor­ghay­dy. Últ taghdyryn qorghay otyryp, sol ózi sýigen qazaq últynyng qyl ýstindegi taghdyryn orystandyru saya­satynan saqtaydy, sol últ taghdyry jolyna basyn bәigege tigedi! Sәbit Múqanovtan ózge birde-bir kisi barma­ghan, bara almaghan, bara almaytyn erlik edi búl! Óitkeni, basymyzda azattyq joq, elimizde tәuelsizdik joq kez edi ol. Últtan úly ne bar? Últ taghdyry syngha týser sәtterde Sәbit Múqanovsha taytalasa alsa әrbir alash azamaty, basyn bәigege tigip qazaq últy ýshin túra alsa әrbir qazaq azamaty! Mýmkin emes kezende, sol qoghamnan ataq alyp, danq kórip otyrghan kommunist jazushy Sәbit Múqanov solay qazaq últynyng taghdyry ýshin túra alypty. Býgin she? Býgin qazaq elining taghdyry ýshin tek qazaq azamattary ghana emes, kýlli qazaq­standyqtar túra alatyn kýnge jetuimiz kerek shyghar!? Óz basym N.­Á.Na­zarbaevtyng «qazaqstandyq últ» úghy­myn osylay týsinemin! Biz qazaqstan­dyq ózge últ ókilderin qazaq tilinde sóiletip, qazaq últynyng mýddesi ýshin kýrese alatyn patriottyq dengeyge jetkizuimiz kerek. Sonda ghana qazaq memleket qúrushy últqa ainalady. Ora­yynda esime qazaq últynyng mýd­desin adal qorghaghan Shegolihiyn, Beliger týsedi. Qúlaghyma akademik D.S.Lihachevtin: «Kommunistik partiya Sovetter odaghyn mekendegen úsaq últtardyng tilderine qaskóilik jasa­dy. Jaratylysta basy artyq esh­tene de bolmaydy. Úsaq últtardyng tili - sol últtyng mәdeniyetin jasau­shy. Biz úsaq últtardyng tilin qúrtu arqyly olardyng adamzat balasy mәdeniyetine qosqan últtyq mәdeniyet ýlgisin de qúrtamyz. Búl - mәdeniyet ekologiyasy. Sovetter odaghynda últ tilin joi, últ tilin joi arqyly úsaq últtardy orystandyru prosesi toqtatylmasa men SSSR Ghylym akademiyasynyng mýsheliginen shygha­myn!» - degen ýni keledi.

1973 jyly sәuirding 18-i. Biz student edik. Professor Túrsynbek Kә­kishúly­nyng sabaghy. «Ádeby syn ta­rihy» bolar asyly. Esikten audiy­toriyagha kirip kele jatqan aqqúba ústazdyng óni órt sóndirgendey kýre­nitinki. Ádettegidey ornymyzdan túr­dyq. Ústazgha qalypty izetimiz. Qa­lypty yrghaqpen ornymyzgha otyra bergen bizdi ústaz qayta kó­terdi. «Býgin qazaq sovet әdebiyetining úly qayratkeri Sәbit Múqanov dý­niyeden ótti. Oryndarymyzdan tú­ryp bir miynót taghzym jasayyq!» - dedi. Kó­zinde jas. Shynayy jas. Sói­tip Sәbit Múqanovtyng jaryq dý­niyeden ótkenin biz qadirmen ústaz auzynan estidik. Kommunist jazushy­gha oryssha taghzym jasadyq. Sәuirding 21-i kýni Abay atyndaghy Opera jәne balet teatrynda jazushymen qoshta­su rәsimi boldy. Onan song qaraly kósh Alatau bau­rayyna - Kensay ziratyna qaray jyl­jydy. Qaraly kóshting aldy Kensaygha jetkende sý­yikti jazushysymen qosh­tasugha, to­pyraq salugha qazaq dala­synyng әr qiyrynan kelgen yqylasty azamat­tardyng ayaghy opera jәne balet teatry janynan jana jyljyp bara jatty. Nópir. Úly tizbek! Mine, qúrmet! «18 sәuirde Sәbit Múqanov qaytys boldy. Erteng (22) jerlenbekshi. Eger búrynghylardyng aitqa­ny ras bolsa, endi ekinshi, naghyz ómiri bastalatyn adam osy Sәbeng bolugha tiyisti.

Júrt ne oilasa da ózi bilsin, mening oiymsha, Sәbit - ýlken dýniye. Ózi - Ómir. Hatty jana tany bas­taghan qazaqtyng qalauly úldary­nyng ishindegi eng irisi osy adam bolugha tiyisti. Ózin ósirgen zamany túrghanda, Sәbendi úrpaqtar úmytpaq emes. Búl - qazaqtyng Balizagy (70 jyldy­ghynda solay dep em...)

Qúrmetti adam ólgende de qúr­metti! Qosh, qariya! Topyraghyng tor­qa bolsyn!» dep jazypty Múqa­ghaly Maqataev. (21 sәuir 1973 jylghy kýndeliginen.)

«Keshe (22 sәuir) Almaty Sәbit Múqanovty aqyrghy saparyna at­tandyryp, qoshtasty. Týnerip kelip, nóserlete jaumay, anda-sanda býr­kip qana túrghan kýnning rayy ys­tyq ta emes, salqyn da emes, qo­nyr­jay, shybynsyz kóktem, aghyl­­ghan júrt nópiri, ózine onasha bólingen Kók­tóbening baurayy - bәri de simvolichno. Halyq óz úlynan eshtenesin de ayaghan joq, aq niyetterimen aqyrghy ret qoshtasty. Sirә, óz halqynyng múnshama yqyla­syna bólenu endi kimderge qiyndau bolar...

Ózbekten kelgen jazushy (Safarov) óz tilinde jaqsy sóiledi. Ghabeng (Mýsirepov) tolqyp sóiledi.

Sonymen, Sәbenning ekinshi ómi­rining birinshi kýni bastaldy. O, onyng úzaq ómiri endi bastaldy. Sәbende arman joq! Óz ómirining shejiresin jazyp ýlgerdi ol. Al onyng ómiri - dәuirding ózi.

Jyrtyqtaghan jigitterdi jek kórip ketkenim-ay. Qarghaday basta­rynan baqastyqty, taqastyqty, pәskene-qoqystyqty qaydan ýire­ne­di osylar?! Búl jaqsylyq emes. Jastyq jaqsylyqqa ghana úmtyl­maytyn ba edi?» (Múqaghali. Kýn­delik. - Almaty: QazAqparat, 2009. - 110 b.) - depti taghy da. Sәbit Mú­qanovty alghash kózbe-kóz kórgen sәt­tegi jas aqyn, keyin últtyq maq­tanyshymyzgha ainalghan Mú­qagha­ly Maqataev kýndeliginen ýzin­dini әdeyi keltirip otyrmyn.

Taghdyr aidap «S.Múqanúly me­morialdyq muzey-ýiine» qyz­met­ke keldim. Jazushy arhiyvin aqtaryp, qoljazbalarynyng býgi­lis-týgilisin tý­gel ashyp qarap, qat­ty oigha qal­dym. Bir ret emes, san ret Sәbit Múqanov jónindegi kózqarasymdy ózgerttim. Sәbit Múqanovty býkil adasulary men tura joldy qayta tabuy, últyn sýyi, bayqamay últtyng asyl perzentterine qarsy jýrui ... bәri-bәrin tarazylay kele býgingi tanda jýregime ýnilgende - jazu­shyny jaq­sy kóretinimdi angharamyn. Sә­bit Múqanov - qazaq sovet әde­biyetining ghana emes, tútas qazaq әde­biyetining iri túlghasy! Ony últy sýidi, óitkeni, ol últyn sýigen edi. Uaqyt janara auysyp, san úrpaq almasar әli. Olar da Sәbit Mú­qanovtay qazaq jazushysy jayyn­da kózqarasyn san ret qayta qa­raytynyna senemin! Sonda betke alar temirqazyghymyz - últ tagh­dyry, últ taghdyryna qyzmet boluy kerek! Sәbit Múqanovqa úl­tyn sýi jolynda últty sýi by­lay túrsyn últtyq mýddege jan­tartudyng ózi - últtyq nigilizm, últshyldyq bolyp sanalatyn «bey­bauyrmal» kommunistik partiya, sol partiyagha negizdelgen sovettik qogham da qarsy túra alma­dy. Últshyl atanarmyn dep qo­ryq­pady. Betting qyzylyna bala­natyn qaltasyndaghy «qyzyl biyletten» aiyrylyp tynarmyn dep qay­myqpady. Óitkeni, qazaq últy joqta ózi qúrysqan «Qazaq SSR»-inde bereke, ózining «halyq jazushy­lyghynda» bayan joghyn anyq týsin­di. Sózding jaqsy maghynasynda «jazushy Sәbit últshyldyghy» degenimiz de mine osy! Basynan baqay­shaghyna deyin kommunist Sәbit Múqanovtyng últshyl­dyghy býgingi tanda ózin últtyng shynayy perzenti sanaytyn biylik basyn­daghy kommunist emes (bәlkim bú­ryn kommunistik partiya qataryn­da bolghan) azamattarymyzdyng kóbisine jete bermeydi... Onday últyn sýy býgingi jastar dýniye­tanymynda da joq. Ókinishti!

Últ jazushy, ghalym, oishyly bolsa - jandayshap jaghympaz emes, últ taghdyry ýshin qasqayyp qarsy túrar qayratker shynshyl túlgha bolsyn! Ýlgi kerek pe? Ýlgi mine, - Sәbit Múqanov!

O, әruaghynnan ainalayyn, Sәbit agha! Últ jazushysy bolsang - osynday bol!

Týrkistan

«Egemen Qazaqstan» gazeti