Kezinde M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner, Á.Bektúrov atyndaghy Himiya ghylymdary, A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi, Sh.Uәlihanov atyndaghy Tariyh, arheologiyalyq jәne etnologiyalyq sekildi ghylymiy-zertteu instituttardyng qay-qaysysynda da enbek etu - ghylymgha bet búrghan jastar ýshin ýlken abyroy edi. Býginde búl ýrdis mýlde joghaldy dese de bolady. Kerisinshe, atalghan mekemelerde ghylym jolyna týskisi keletin jastardyng túraqtauy ózekti mәselege ainalyp bara jatqanday.

Biz instituttardy beker aityp otyrghan joqpyz. Mәselen, joghary oqu oryndaryn qyzyl diplommen bitirgen, yaghni, ghy­lymmen ainalysqysy keletin jastardy aitpay-aq qoyayyq, atalghan mekemelerde enbek etetin ghylym kandidattarynyng ózi 25 pen 35 myng tenge kóleminde ailyq alady. Intellektualdy enbek jaryqqa shyqqansha onyng manayynda qanshama adam ter tógedi. Olardyng da enbekaqysy mәz emes. Bar bolghany - 20 myng tenge. Búl «Ghylym salasyna qyruar qarjy bólindi» nemese «Akademikter men ghylym dok­torlarynyng ailyghy pәlen pa­yyzgha ósti» deytin aqparattargha kereghar kórsetkish emes pe? Osy jәne ghylymnyng damuy, ghylymiy-zertteu instituttarynyng qazirgi hal-ahualy, jas ghalymdardyn  jaghdayy, t.b. mәseleler turaly ghalymdargha saual qoyghan edik.

Kezinde M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner, Á.Bektúrov atyndaghy Himiya ghylymdary, A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi, Sh.Uәlihanov atyndaghy Tariyh, arheologiyalyq jәne etnologiyalyq sekildi ghylymiy-zertteu instituttardyng qay-qaysysynda da enbek etu - ghylymgha bet búrghan jastar ýshin ýlken abyroy edi. Býginde búl ýrdis mýlde joghaldy dese de bolady. Kerisinshe, atalghan mekemelerde ghylym jolyna týskisi keletin jastardyng túraqtauy ózekti mәselege ainalyp bara jatqanday.

Biz instituttardy beker aityp otyrghan joqpyz. Mәselen, joghary oqu oryndaryn qyzyl diplommen bitirgen, yaghni, ghy­lymmen ainalysqysy keletin jastardy aitpay-aq qoyayyq, atalghan mekemelerde enbek etetin ghylym kandidattarynyng ózi 25 pen 35 myng tenge kóleminde ailyq alady. Intellektualdy enbek jaryqqa shyqqansha onyng manayynda qanshama adam ter tógedi. Olardyng da enbekaqysy mәz emes. Bar bolghany - 20 myng tenge. Búl «Ghylym salasyna qyruar qarjy bólindi» nemese «Akademikter men ghylym dok­torlarynyng ailyghy pәlen pa­yyzgha ósti» deytin aqparattargha kereghar kórsetkish emes pe? Osy jәne ghylymnyng damuy, ghylymiy-zertteu instituttarynyng qazirgi hal-ahualy, jas ghalymdardyn  jaghdayy, t.b. mәseleler turaly ghalymdargha saual qoyghan edik.

Kóshim ESMAGhAMBETOV, Ramazan Sýleymenov atyndaghy Shyghystanu institutynyng bas ghylymy qyzmetkeri, tarih ghylymynyng doktory, professor:
- Tәuelsizdikten keyin gha­lym­dar óz oi-pikirlerin ash­yq bildiruge ýlken mýmkindik aldy. Búl orayda, ghalymdargha birshama jaqsy jaghdaylar jasaldy. Jana qorlar ashyldy. Memlekettik «Mәdeny múra» baghdar­lamasynyng negizinde kóptegen jana materialdar ainalymgha qosyldy. Biraq, әli de bolsa bizding otandyq tarih ghylymy búrynghyday damyp kele jatyr deuge bolmaydy.  Sebebi, qazaq halqynyng shyghuy, qalyptasuy, últ-azattyq qoz­gha­­lysynyng tarihy, sayasy qughyn-sýrgin mәseleleri әli de tolyq zerttelmey keledi. Onyng bir qyry - kóptegen mәlimetter men derek kózderi memlekettik qúrylym­dar­da, Bas prokuraturada, Últ­tyq qauipsizdik komiytetinde jatyr. Tәuelsizdikting alghashqy jyldary kishkene solardy ashqanday bolyp edik. Qazir týgeldey jauyp tastady. Búl endi memlekettik ýlken mәsele. Joghary jaqtyn  búiryghy ma, basqa jaghday ma, kóptegen materialdar osy mekemeler qorynda. Al, olarsyz tarihty tútas shynayy zertteu mýmkin emes.
Odan keyingi aitar jayt, ghylymy qyzmetkerlerding mәr­tebesi men jalaqysy  bizde basqa memleketter­men salystyryp qaraghanda tómen. Men ózim bas ghylymy qyzmetkermin. Jala­qymyz jaqynda ghana jýz myng tengege jaqyndady. Múny qarjy, t.b. mekemeler mamandarynyng ailyghymen salystyrsaq, týk emes. Búl aqshagha men ómir boyy júmys istep, shashym aghar­yp, jetpisten asqanda jetip otyrmyn.

Býrkit AYaGhAN,  Memleket tarihy institutynyng diyrektory, tarih ghylymynyng doktory, professor:
- Bizde Kenes zamanynan qalghan jylau-syqtau siyaqty bir әdet bar. Shynyn aitsaq, Qazaqstan ghalymdarynyn, әsirese, júmys isteytinderining túrmysy jaman emes. Mysaly, qazir ghylym kandidattarynyng ailyghy 600, al, ghylym doktor­larynyng jalaqysy 900 dol­lar shamasynda. Ózbekstan men Qyrghyzstandaghy ózimiz qatarlas әriptesterimizding ay sayyn alatyny 200 dollardan aspaydy. Sondyqtan, ghalym degende bar­lyghyn birge aitpau kerek.
Al, ghylymda kimderding jagh­dayy qiyn desek, shynynda da jas ghalymdardyn  jaghdayy óte auyr. Sol sebepti, jas ghalymdargha kónil bólu kezek kýttirmeytin shara. Olargha eng aldymen ar­zan nesiyemen ýy beru jaghyn oilau qajet. Malayziyada jas otbasylargha kórsetiler kómek týri kóp. Mysaly, onda nesie alghan jas otbasynda eki-ýsh bala ómirge kelse, ýkimet tarapy­nan dereu qaryz keshiriledi. Búl bir jaghynan jastargha kómek, ekinshi jaghynan el demografiyasynyng ósuine ýlken yqpal etedi. Taghy bir aita keter mәsele, tarihshylar ýshin qazir altyn ghasyr keldi. Qay arhivke baramyn dese de rúqsat berilgen. «Mәdeny múra», «Ghylymy qazyna» atty baghdarlamalar iske qosyl­dy. Yaghni, júmys isteytin ghalymdargha  mýmkindik jetedi. Qazaqstanda qazir qarjy bar. Biraq, jaza­tyn, naqtyraq aitsaq, ghylymgha qúnttap berilgen adamdar azaydy. Kenes túsynda ghalymdargha bәrin berushi edi ghoy. Sol kózqarastan aryla almay kelemiz.
Tarih ghylymynda aityl­maghan aqiqat, ashylmaghan bet­ter óte kóp. Biz osy kýnge deyin Mústafa Shoqaydyng qalay, nelikten kaza tapqanyn bilmeymiz. Búl óte manyzdy súraq. Múny nege zerttemeske? Qazaqstannyng Reseyge qalay qosylghanyn da naqty aita al­maymyz. Aymaq tarihtary da tolyq dengeyde zerttelmeude. Ayta bersek, múnday mәseleler kóp. Onyng ózindik sebepteri de joq emes. Ghalymdar bir jaghynan ýlgere almay jatyr. Bir bet ghylymy tújyrym jasau ýshin oghan birneshe jyl izdenu kerek. Ekinshi jaghynan, әli de bolsa ghalymdar tarapynan sal­ghyrttyq oryn aluda. Kóptegen ghalymdardan songhy on jylda «ne jazdynyz, qanday zertteu jasadynyz?» dep súrasanyz, ókinishke qaray, kem degende 80-90 payyzynyng elge qajetti enbek ete  almaghanynyng kuәsi bolasyz. Múny nege aitpasqa? Bizde ylghy bireudi kinәlau basym. Biz ghalymdargha «ne istediniz, songhy ret múrajayda qashan boldynyz?» degen súraqty kóp qonymyz kerek.

Qyzdarhan RYSBERGEN, A.Baytúrsynov atyndaghy Til bilimi instituty onomastika bólimining mengerushisi, filologiya ghylymynyng doktory:
- Onomastika bóliminde ýsh qyzmetkermiz. Jastar keledi, qorghaghan song ketip qalady. Mún­da tek óz isine berilgender ghana júmys isteydi. Eng jas qyz­metkerimiz 25-te. Onyng ózi ketkisi kelip otyr. Bizde maman joq. Óitkeni, qarjylandyru óte tómen. Mәselen, qyzyl diplommen bitirip kelgen jas qyz 27 myng tenge alady. Búl onyng ne jolaqysyna, ne pәteraqysyna jetpeydi. Búlardyng kóbisi auyl jas­tary. Professor bizding ózimiz joghary oqu oryndary qyzmetkerleri men memlekettik qyzmetshilerden eki, tipti, ýsh ese az ailyq alamyz. Biz ózimizdi budjetten grant alu arqyly ghana qarjylandyramyz. Ol ýshin konkursqa qatysu, joba­larmen júmys jasau kerek. Múnyng bәrine maman qajet.

Gýljahan ORDA,  M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri:
- Mening ghylym salasynda jýrgenime 20 jyl boldy. Osy uaqyt ishinde Qazaqstan­nyng ekonomikalyq qúldyr­au dәuirin de kórdik. 1990 jyldary ghylymnyng jaghdayy óte mýshkil bolatyn. Ol kezde  ghylymy qyzmetkerler 0,25-0,5 jýktemede júmys is­tep, 5-10 myng tenge ailyq aldy. Dәl qazirgi tanda da solardyn, yaghni, ghylymy qyzmet­kerlerding jaghdayy odan kóterildi deuge kelmey­di. Jiyrma jylda elimizding eko­­nomikalyq jaghdayy qan­shalyqty óskenimen, ghylymgha kónil joghary dengey­de bólin­bey kele jatyr dey ala­myn. Mәselen, joghary oqu oryndary oqytushylarynyng enbekaqysy bizden bir jarym ese artyq. Ghylymda jastar nege túraqtamaydy desek, birin­shiden, enbekaqy óte az. Naqty faktimen aitsam, bizde, kishi ghylymy qyzmetkerler - 25, al, ghylym kandidattary 35 myng tenge alady.  Basqa mekemelerde ghylym kandidattarynyng jala­qysy búdan eki-ýsh ese  kóp. Mysaly, bizder ghylymiy-zert­teu jobalarymen júmys jasay­myz. Sol jobalar ýlken konkurstardan ótedi. Jobany alu joldarynyng ózi óte qiyn. Ýsh jylgha josparlanghan ghyly­my jobalargha qansha kóz mayy­myzdy júmsaghanymyzben, oghan qosymsha aqsha tólenbeydi. Sol bir ailyq. Ghylym jolynda jýrgen jastardyng ailyghyn jeke­menshik mekemeler, tipti, mektep múghalimderining jalaqy­symen salystyrugha kelmeydi. Ghylymnyng júmysy óte auyr. Keybireuler ghylymiy-zert­teu instituy mamandarynyng jagh­­­­dayy jaqsy deui mýmkin. Búlar ghylymnyng jay-kýiin aka­demikter men doktorlardyng enbekaqysymen saralaytyn­dar.  Ghylymnyng qara júmysy degen bolady. Ony kishkentay qyzmetkerler jasaydy. Mysa­ly, jazghan dýniyelerdi komiu­terge teru, ony baspagha dayyn­dau, korrektor, redaktor, búlar qan­sha kózmayyn tauyssa da, mar­dymsyz enbekaqyny qanaghat ete­di. Ghylymgha kónil bólu osydan bastalu kerek.
Ázirlegen

Týimegýl SMAGhÚLQYZY,
«Zang gazeti»

http://zan.zanmedia.kz