Mústafa Shoqaydy múqiyat oqyghan sayyn keshegi totalitarlyq jýie dushar etken qasiretti tereng týisinip, býgingi ahualymyzdaghy keybir kelensizdikterding týp-tamyryn aiqyn ajyratamyz jәne ony dúrystaudyng joldaryn bajaylaymyz.

Bastau

Kommunistik partiyanyng shyrmauynan azat bolghaly beri Qazannan tәuelsizdikke deyingi ghúmyrymyzda әdemi úran men ótirikting kóp oryn alghanyna kózimiz jetkendey-di. Alayda, bizge yqpaldy kisiler: «Ótkenning bәri birdey jaman bolghan joq, iri jetistikterge jettik, tarihty syzyp tastau jaramaydy, ony qayta jazbau kerek, tarihty bolghan kýiinde qabyldau kerek», - deydi. Jany bar sózder. Jaman bolsyn, jaqsy bolsyn - óz tarihymyz, demek ony dúrys týsingen jón, ózgertip jazu shart emes. Áytse de ony týrli boyamadan arshyp jazu qajet. Sóitip qaz-qalpynda, shyn, әdil, taza týrinde oqu lәzim.

Al tabystarymyzgha keler bolsaq - әriyne, olar da ótken joldarymyzdyng jemisi. Tek, qasiretti búrmalaular azyraq bolghanda - olardan da zor tolayym tabystargha keneler me ek, qayter ek...

Jә, әngimemizding negizgi arqauyna oralayyq: bizge jetpis ýsh jyl keshigip jetken shyndyq Mústafa Shoqayúlyna kezinde-aq mәlim-tin.

Mústafa Shoqaydy múqiyat oqyghan sayyn keshegi totalitarlyq jýie dushar etken qasiretti tereng týisinip, býgingi ahualymyzdaghy keybir kelensizdikterding týp-tamyryn aiqyn ajyratamyz jәne ony dúrystaudyng joldaryn bajaylaymyz.

Bastau

Kommunistik partiyanyng shyrmauynan azat bolghaly beri Qazannan tәuelsizdikke deyingi ghúmyrymyzda әdemi úran men ótirikting kóp oryn alghanyna kózimiz jetkendey-di. Alayda, bizge yqpaldy kisiler: «Ótkenning bәri birdey jaman bolghan joq, iri jetistikterge jettik, tarihty syzyp tastau jaramaydy, ony qayta jazbau kerek, tarihty bolghan kýiinde qabyldau kerek», - deydi. Jany bar sózder. Jaman bolsyn, jaqsy bolsyn - óz tarihymyz, demek ony dúrys týsingen jón, ózgertip jazu shart emes. Áytse de ony týrli boyamadan arshyp jazu qajet. Sóitip qaz-qalpynda, shyn, әdil, taza týrinde oqu lәzim.

Al tabystarymyzgha keler bolsaq - әriyne, olar da ótken joldarymyzdyng jemisi. Tek, qasiretti búrmalaular azyraq bolghanda - olardan da zor tolayym tabystargha keneler me ek, qayter ek...

Jә, әngimemizding negizgi arqauyna oralayyq: bizge jetpis ýsh jyl keshigip jetken shyndyq Mústafa Shoqayúlyna kezinde-aq mәlim-tin.

Seksen altynyng әigili tolquynan song qayta tútasa bastaghan totalitarizm túsynda, últtyq namysy joghary jas ghalym Samat Óteniyazov shet elden Shoqaydyng bir enbegin jasyryn әkelip taratqan edi. Býginge deyin әldeneshe ret qayta basylyp, kóp iygiligine ainalghan sol bir kishkene kitapsha ózimizdi ózimiz tanudaghy eleuli beleske ainalghan-dy.

Qazirgi tanda kenestik  shyn tarihymyzdyng manyzdy betterin Mústafanyng  jazyp qaldyrghanyna kýmәndanbaymyz. Bizge endi sol aqiqatty oqyp ýirenu lәzim. Bolashaq ýshin, jas tәuelsiz qazaq memleketin otan etken barsha últ ókilderining ózimizben niyettestigin qalyptastyru ýshin, el birligi ýshin.

Mústafa Shoqayúly Týrkistan ólkesin biylegen bolishevikterding sózi men isi arasynda jer men kóktey alshaqtyq baryn Evropadaghy demokratiyalyq qozghalys qayratkerleri aldynda túnghysh әshkereledi. Ol búrynghy Resey imperiyasynyng әmirshil qúrylymynyng ornyna jәdigóiligi patsha otarshyldarynan asyp ketken qatygez, ayar biyleushiler jýiesining kelgenin naqty derektermen jan-jaqty ashyp kórsetti.

Biz onyng «Kenes biyligi astyndaghy Týrkistan» («Turkestan pod vlastiu Sovetov») deytin monografiyasy turaly aitpaqpyz. Sol bir shaghyn kitapsha ózining aghartushylyq mәni jóninen kóp tomdyq, ghylymy apparatpen jabdyqtalghan, eng egjey-tegjeyli shejireni bayandaytyn tarih oqulyqtarynan artyq, pәrmendi de ótimdi. Ol el sanasyna, últtyq sanagha, әrkimning azamattyq aiqyn pozisiyasyn qalyptastyrugha iygi әserin shapshang tiygize alady.

Endi birer auyz sózdi onyng jazylu tarihyna arnayyq.

Negizdemesi

1927 jyly Qazan revolusiyasynyng on jyldyghyn toylaugha qatysqan fransuz júmysshylary delegasiyasynyng bir tobyn KSRO ýkimeti Mәskeuden Orta Aziyadaghy Kenes respublikalaryna sayahatqa jiberip alady. Fransuz meymandardyng búrynghy Týrkistan ólkesi ornyndaghy sovet jolyna týsken respublikalardy aralaudan jaqsy әsermen oraluy, әriyne, bolisheviktik ýlgide úiymdastyrylyp, qamtamasyz etiledi. Qonaqtar kórip-bilgenderin óte joghary baghalaydy.

Al Mústafa olardyng týrkistandyqtardyng naghyz túrmysyn kórmegenin, «moskvalyq agentter» núsqaghan jerlerde ghana bolyp, jalghan da jasandy «jarasym men baqytqa» mәz bolghandaryn aitady. «Shyn mәninde, barlyq bolishevizmge berilgender ýshin qasiyetti aqiqat tәrizdi esepteletin sózderdi: Sovet elinde bәri jaqsy, әsirese, Kenes ókimetining últtyq sayasaty kirshiksiz taza eken degendi aitu ýshin osynau qymbat túratyn sayahatqa shyghyp alys Týrkistangha barudyng eshqanday qajeti joq bolatyn, - deydi Múseken. - ...Olar Fransiyada otyryp-aq sol sózderin aityp ta, jazyp ta berer alar edi. Olargha qajet anyqtamanyng bәrin Evropadaghy kez kelgen kenes ókildigi aldaryna qoyar edi».

Shet eldikterding sol saparynyng syrtta da, ishte de atqarar nasihattyq róline zor mәn berilgenine kýmәn joq.

Shoqayúly olardyng «bәrin óz kózderimen kóru ýshin» shalghaygha sayahatqa shyqpay-aq qoylaryna bolar edi degen pikir aitty. Óitkeni fransuz delegattary Sovettik Qazaqstan aumaghymen toqtausyz óte shyqqan-tyn. Tek Qyzylordada ghana olar mingen poyyz týngi saghat birde jeti minutke ayaldady. Sol qas-qaghym uaqyt ishinde, resmy sәlemdesulerden keyin, Qazaqstan revolusiyashyl kәsipodaqtarynyng bastyghy Izmúqan Qúramysovtan olar alibomdar aldy. Qazaqstannyng revolusiyalyq jetistikterine «ilanyp», «әlemdegi asqan baqytty» respublika enbekshilerining tirshilik jayyna esteri kete shattanu ýshin fransuz delegattaryna poyyz ýstinde tanysqan alibomdary jetkilikti bolyp shyqty.

«Enbekshi qazaq» gazeti «Fransuz júmysshylarynyng Qazaqstan enbekshilerine hatyn» jariyalady. Onda olar ózderine «qazaqtardyng jolymen jýruge» ant berdi. Sóitip, «baqytty qazaqtar» ómir sýrip jәne júmys istep otyrghanday mәdeny tynys-tirshilik pen tabysty enbek jaghdayyna óz otandary Fransiyada da qaytkende qol jetkizuge beldi bekem buyp, tabandy týrde sheshim jasady...

«Mәskeu ýkimetining fransuz qonaqtary» dýiim júrtqa jariya etken deklarasiyagha jauap berudi ózining týrkistandyq azamat retindegi paryzy әri otandastarynyng tapsyrmasyn oryndau dep bilgen Mústafa Shoqay «Kenester Orta Aziyada» dep atalatyn polemikalyq ruhta oryndalghan kitapshasyn jazdy.

Búl júmysyn ol 1928 jylghy aqpannyng basynda bitiredi de, edәuir qiyndyqtardan son, sol jyldyng shilde aiynda baspadan shyghartady. Músekeng enbeginde tek kenes ókimetining әdebiyetterin, orys, qazaq, ózbek tilderindegi týrkistandyq gazetter men jurnaldardy, partiya jәne ýkimet mәjilisterining hattamalaryn, kenes memlekettik baspalary basylymdaryn paydalanady.

«Men derekter turaly, onyng ýstine, joqqa shygharylmaytyn derekter turaly әngimeleymin, - deydi ol, - óitkeni búlardyng bәri kenes baspasózining ózinde tirkelgen. Olardy tek qana qabyldap, moyyndau qalady. Búl rettegi qabyldau degenimiz - olardy týrli saqqa jýgirtu mýmkin emes degen sóz. Al búl qorytyndylardyng mәni - kenes ókimeti ústanghan últ sayasatynyng teoriyasy men úrandaryn olardyng Týrkistanda jýzege asyryluynan bólip túrghan orasan zor shynyrauda jatyr».

Sol «shynyraudy» alys Parijdegi Shoqayúlynyng búltartpas dәleldermen kýlli batys demokrattaryna aiqara ashyp kórsetkeni sonday, Mәskeudegi bolishevikter ony KSRO Ortalyq Atqaru Komiyteti minbesinen «últshyl» dep tanbalap, ghaybattap jatty.  Ghajaby, «kenes ókimeti iydeyalary, onyng diyrektivalary men olardyng atqaryluy arasynda belgili bir qashyqtyq baryn» ózderi de týiindep, Músekeng taqqan aiypty - «shynyraudy» - is jýzinde moyyndady. Tek bolisheviktik betbaqtyqqa salyp, derekterdi «últshyl» Shoqaev jalaqorlyqpen tergishtep jinaghan degendi uaghyzdady...

Múnday uaghyzyn bolishevizm qayratkerleri úiymdyq sharalarmen - Mústafanyng enbegin eline jetkizbeu arqyly tiyanaqtady. Osynday jolmen kenes ókimeti Músekendi úly betbúrys shoqparynan jәne repressiyalardan qorqyp-ýrikken, sanasy ozbyr sayasatpen shyrmalghan halyqqa jau etip kórsetti.

Alayda, bolishevikterding pighyly sóz bostandyghy men demokratiya is jýzinde oryn tepken elderde onynan tanyla qoymady. «Ózderine kórsetilgen «Potemkin derevnyalary» boyynsha fantastikalyq mәlimdemeler jasaghandar, әriyne, Týrkistandaghy kenes ókimetining ghajayyptaryn әshkerelegen kitapshanyng avtory olardyng adaldyghyna jala jabady dep shaghymdanar. - Shoqayúlynyng enbegin múqiyat oqyp, kitapshagha alghysóz bergen belgili fransuz sosialiysi Pier Renodeli osylay jazdy. - Olardyng soryna qaray, Shoqaev myrza eng jaqsy, eng senimdi tәsildi qoldanghan. Ol oqyrmandy óz bayqaulary men payymdarynyng jәrdemimen ilandyrugha tyryspaydy. Ol múny bolisheviktik qújattardyng ózderining kómegimen jasaydy».

Kitapshany oqyghandardyng búghan kózderi jetedi. Óitkeni, Renodeli aitqanday, «naghyz orystyq imperialistik jәne últshyldyq otarlau tәsilderinin» Týrkistanda qalay qoldanylyp jatqanyn Músekeng kenes kommunisterining gazet-jurnaldarynan alynghan derekter arqyly batys sosialistik qozghalys qayratkerleri aldyna jayyp salady.

Fransuz kommunistik delegasiyasyna ótirikti shynday etip aitqyzu arqyly әlemdik qoghamdyq pikirdi óz paydalaryna búrmaq bolghan bolishevikterding әreketine Mústafa Shoqayúly atalmysh ghylymy jәne publisistikalyq júmysymen osylay der kezinde batyl toytarys berdi.

«Bostandyq» astary

Qazan tónkerisinen keyingi on jyldyng shyndyghyn - fransuz bolisheviktik-kommunistik júmysshy delegasiyasy mýshelerinen jasyrylghan aqiqatty - Mústafa kenes basylymdarynyng ózinen izdep tauyp, qorytyp úsynghan. Sondyqtan da Músekenning búl kitapshasy, Renodeliding әdil atap kórsetkenindey, jýzdegen myng týrkistandyqtyng ashtan ólip, rejim qúrbany bolghanyna kuәlik etedi. Jergilikti әkimshilikting negizinen orystarmen toltyrylghanyn, ondaghy tuzemdikterding sausaqpen sanarlyq ekenin dәleldeydi. Eldi belgili bir dәrejede nadandyq biylep otyrghanyn әshkereleydi. Markstik leninizm degennin, bolisheviktik mekemelerding kóbi tәrizdi, tek fasad-fars ekenin aitady. Metropoliyanyng ishki-syrtqy múqtajdaryn óteuge qajet maqtanyn, agrarlyq revolusiya jeleuimen, újymdasa, keng kólemde qalay kýshtep, qanaushylyqpen óndirilip jatqanyn kórsetedi.

Mústafa osy enbeginde, sonday-aq, fransuz kommunistik partiyasy ókilderining Týrkistanda «últtar tendigi jýzege asyryldy», «ózbekter - óz elining qojayyny» dep kuәlik etuine baylanysty, onyng jalghandyghyn ashady. Búl ýshin - «tәuelsiz kenes respublikasy» Ózbekstan qúrylghan kezendegi, masqaralyghy jaghynan mәdeniyetti elder tarihynan izdep tabyluy qiyn kenes ókimetining bir sharasyn ashyna keltiredi.

«1925 jylghy 21 qantarda, Leninning ólimine jyl tolghanda, kóne Tashkent shaharynyng tuzemdik halqy, ókimet jarlyghy boyynsha, tizerlep otyrghyzyldy, - dep jazady ol. - Osynau tuzemdikter birneshe minut boyy shynayy otar qúldary jaghdayynda qaldyryldy... Siriyalyq Aliy-Mira mynaghan dayyn bolu kerek: Leninning nemese Kashenning ólgen kýnine oray siriyalyq sharualar tizerletip qoyylady (fransuzdar búl kezde týregep túryp: Lenin men Kashen óldi, biraq olardyng isteri jasay beredi! - dep aiqaylaydy), al múnday  әreketke qarsylyq jasaugha niyettenu - qaterli «oydaghy qatelik» bolyp tabylady».

Búlarmen qatar, әielderding pәrәnji kiii men «orys-týrkistan kommunizminin»: Lenin payghambar ma, joq pa? degen mәseleni anyqtaugha tyrysqanyn surettegen sayasy komediyalar da enbekten oryn alghan. Renodeliding pikirinshe, iydealdaryna osynsha ersi de múndy nәtiyjelerding telinui - sosialisterdi úyalugha mәjbýr etedi.

Qysqasy, bolishevikter jýrgizgen solaqay sayasat saldarynan Týrkistanda halyqtyng últtyq bostandyq alu húqy da, әr adamnyng jeke bostandyqqa degen húqy da ayaqqa taptalghan. - Shoqayúly ózining batystaghy oqushylaryn osy oigha menzeydi.

Ol fransuz tilinde jariyalanghan búl júmysyn - negizgi maqsatyn dәiektey týsetin jana derekterge sýienip jazylghan taraumen, qosymshalarmen tolyqtyryp, «Týrkistan kenester biyligi astynda» delingen atpen 1935 jyly orys tilinde shyghardy. Qalyng kenestik kóptomdyqtargha bergisiz júqa kitapsha. Kól-kósir ashy shyndyqqa túnghan shaghyn kólemdi ýlken tariyh...

«Últ-azattyq sayasatynyn»  saldary

Shyghystyng otar jәne jartylay otar elderinde revolusiyalyq kýres isin, Stalinning aituynsha, Lenin «Sharua kenesterin» úiymdastyrudan bastau qajet dese kerek.  Sol «Sharua kenesterinin» lenindik «revolusiyalyq-azattyq» baghdarlamasynyng oryndaluyna mysal retinde, Stalin Týrkistandy núsqaydy. Mústafa Shoqay onday tújyrymnyng oidan shygharylghan ótirik ekenin dәleldeydi...

Týrkistandaghy kenes ókimeti biyligin jergilikti halyqtyng ókimet isine qatysu húqyn joqqa shygharudan bastady. Otarlyq rejiym  qaldyqtary - Tashkent «bolishevikteri», solardyng biyligimen Týrkistannyng jana dәuiri dýniyege keldi. Jana ókimetting otarshyldyq sipaty Týrkistan Kenesteri III sezining qararymen bekitildi. Al jergilikti músylman kedey-kepshikter patsha zamanynda qalay mal siyaqty bolsa, proletar ýkimeti túsynda da sol qalypta qaldy. Tipti, kenes ókimetine qarsylaspaghanmen, odan da jaman kýige týsti.

Ókimet ókilderi kapitalistermen kýresemiz degen jeleumen momyn halyqtyng jighan-tergenin sypyryp ala berdi. Qyzyl әskerler jergilikti halyqty qorghaudyng ornyna tonap, óltirip jatty. Ókimet ókilderi ózderining orystaryn qorghashtady, jaqsylap kiyindirip, tamaqtandyrdy. Al ash-jalanash músylman myndap, on myndap qyrylyp jatty. Tashkent bolishevikteri qazaqtardy markstik kózqaraspen - ekonomikalyq jaghynan әlsiz, bәribir ólip-óship joyylugha tiyis dep eseptedi. Sondyqtan, revolusiya mýddesi ýshin - bar kýsh-jigerdi asharshylyqpen kýresuge emes, maydangha jәrdem beruge júmsau manyzdy dep bildi.

Ashtan ólgen músylmandar sany tek resmy tirkelgen derek boyynsha  bir million jýz on tórt myngha jetti. «Mәskeuding «últ-azattyq sayasatynan» alghan bizding «últtyq passiyv» osynday», - deydi Múseken. Al «kenes aktiyvi» mynau: milliondaghan ashtyqqa úshyraghan jergilikti halyq - bolishevikter olargha tamaq tauyp bermegenmen, ózderi ómirden ketu arqyly, olar bolishevikterding jalpy jaghdayyn saqtap qaldy...

«Men fransuz kommunisterinen súrar edim: siriyalyq, marokkolyq, ýndi-qytaylyq jәne basqa «markstik kózqaraspen qaraghanda ekonomikalyq jaghynan әljuaz» halyqtargha qatysty (eger, Fransiyanyng soryna qaray, olar ókimet basyna kele qalsa) tura osynday sayasat ústanghan bolar ma edi? - deydi Mústafa. - Al siriyalyq Aliy-Mira Siriyadaghy bolashaq kenes ókimeti siriyalyq kedeylerding qyryluy nәtiyjesinde, siriyalyq sharualar ólikterining ýstinde ornaghanyn qalar ma edi?»

Mústafa Shoqayúly Týrkistanda ornaghan kenes ókimetining negizinde músylman kedeylerining qanyna aralasqan bolisheviktik ótirikting las kir-qoqysy jatyr dep eseptedi. Ol Qazan tónkerisinen keyin ile-shala jýrgizilgen búl ashtyq sayasatynyng on shaqty jyldan song meylinshe jәdigóilikpen qaytalanghanyn dәl uaqytynda bilmedi-au... Eger bolishevikter biylikke kelgen alghashqy kezende olardyng iske asyrghan qylmysty sharalarynyng nәtiyjeleri týrli jolmen tasqa basylyp qalghan bolsa, kýsh jinap, kýlli basqaru tizginin qoldaryna alghannan keyin, olar sol kemshilikterinen qorytyndy shyghara bildi. 30-jyldarghy kóshpendilerdi ashtan qyru qylmysyn syrt kózge bildirmeu jaghyn múqiyat oilastyryp jýzege asyrdy. Gazet-jurnal asharshylyq kólemi men saldary turaly auyz asha almady, partiya men ýkimet jiyndarynda da ashtyqtan jýz myndap ólip jatqandar tasada qalyp, tek mal basynyng azangyna ókinish bildirildi.

Resmy qújattar men basylymdardy sýzip oqityn Múseken, naqty derekterge ghana sýienuge daghdylanghan qayran Músekeng sonau Parij týbinde otyryp, aluan qújattardan jiystyryp ala alghan ekonomika derekterin, tek qana sharuashylyq kórsetkishterin sipattaytyn sifrlardy taldady.

Ol múny tolyq sosialistik qoghamda, tipti kommunizm kezinde de kóshpendi mal sharuashylyghy bola berui yqtimaldyghy jóninde shygharylghan jana stalindik teoriyagha baylanysty istedi. Stalin búl teoriyasyn qazaq dalasyndaghy ashtyq sayasatyn oidaghyday oryndap bitken song taratqan-dy. Sol bir ghasyrlyq qylmystan beyhabar Mústafa, tek baspasóz mәlimetterin arqa tútqan qayran әdil ghalym Mústafa Stalinning jana teoriyasynyn  - eginshilikke jaramdy jerding kóbin orys pereselenderine tartyp alyp bergennen song ghana dýniyege kelgenin eskertti...

30-jyldargha deyin, tipti 1931-1933-jyldarghy alapat asharshylyq ayaqtalghangha sheyingi shaqtarda - kenes rejiymi kóshpendilik әdispen mal baghudy eske aludyng ózin qylmysqa para-par kóretin... Qazan tónkerisinen búrynghy qazaq aldyndaghy 40 million bas mal 1934 jyly toghyz jarym million dengeyge kemip ketti. 1916-1923 jyldargha sozylghan kýlli apattardan keyin Qazaqstandaghy Týrksib jelisine beyimdelgen aimaqta 1927 jyly 29 million mal bar-túghyn. 1935 jyly, Kazkraykom sekretary Mirzoyan saltanatty týrde ýlken tabys retinde habarlaghan Qazaqstannyng mal sany jeti millionday ghana boldy - «mal baghushy týrkistandyq halyqtyng sharuashylyqtaghy «jetistigine» búdan ótken sendirgish mysal keltiru mýmkin be?»

Qúqyq pen qalau

Shoqayúlynyng kitaby kýni keshege deyin әdildigine bәrimiz qúlay senip kelgen «lenindik últ sayasaty» jayyndaghy búltartpas derekterge túnyp túr. «Alayda bolishevikter últ sayasatynyng lenindik-stalindik teoriyasy haqynda sóileudi tym erekshe jaqsy kóredi, - deydi Múseken. - Lenin men Stalin irgesin qalaghan últtyq óz taghdyryn ózi aiqyndau negizderining ózgeris-búltarysty bilmeytin dúrystyghy jayynda aita berudi, ózderin de, ózgelerdi de sendirip-ilandyrudy jaqsy kóredi. Biraq últtardyng óz taghdyryn ózderi aiqyndauy jónindegi kenestik (lenindik-stalindik te sol) teoriyanyng qúbyluyn - metamorfozasyn - kim qanshalyqty esinde qaldyryp, bilip jýr eken?»

Búl mәsele boyynsha Lenin men Stalin Qazan tónkerisine deyin jәne odan keyin qanday teoriyalyq payymdar jasaghanyna kóz jýgirteyik. 1914 jylghy sәuirde Leniyn: «últtardyng óz taghdyrlaryn ózderi aiqyndauy degenimiz - olardyng ózge últtyq újymdardan memlekettik bólinisi, derbes memleket qúruy» dep eseptedi. Leninning búl mәseledegi osy negizgi oiyn bolishevikterding bәri qoldady. 1917 jylghy sәuirde, bolishevikterding fraksiyalyq konferensiyasynda Staliyn: «ezilgen halyqtar Rossiya qúramynda qala ma, derbes memleketke bóline me - ózderi sheshuge tiyis» dedi. Konferensiya tiyisti sheshim qabyldady. Odan keyin de Lenin (1917 jylghy mamyrda): últtardyng sayasy túrghydan óz taghdyrlaryn aiqyndauyn - «Rossiyadan bólinu erkimen qosa sheshiletin mәsele» retinde airyqsha atap aityp jýrdi.

Al 1917 jylghy Qazan tónkerisin jasap, biylikke kelgennen song birneshe jyl ótkende, bolishevikter basqasha sayray bastaydy. Partiyanyng H siezinde Staliyn: «últtyq óz taghdyryn ózi aiqyndau turaly úran eskirdi, ol - imperialister ózderining ynghayyna keltirip paydalanghysy keletin bos úrangha ainaldy, búnday kómeski úrandy biz baghdarlamamyzdan alyp tastaghanbyz, bizding baghdarlamada basqa, aiqyn úran bar, ol - halyqtardyng memleket bolyp bólinuge degen húqy. Búlar eki bólek ózgeshe dýniyeler...» deydi. Al «Reseyden jeke memleket bolyp bólinip ketu húqy» halyqtardyng «óz erikterine» sәikes paydalanylmay qaldy. Sóitip últtyng óz taghdyryn ózi aiqyndau húqy - «bos úran», halyqtardyng memlekettik bólinu húqy - «óz qalaulary boyynsha» jýzege asyrylghan joq.

Búlardyng ishki mәnin 1920 jyly Stalin ashyp aityp ta bergen: «shet aimaqtardyng Reseyden bólinuin talap etu - revolusiyanyng qazirgi kezeninde óte-móte ziyandy kontrrevolusiyalyq әreket bolyp tabylady...» Eshkimning «kontra» bolghysy kelmedi - revolusiya jalghasyp jatty...

Bolishevizmning jәdigóilik maqtanyshy

Memlekettik basqaru apparattaryn «últtandyru» jónindegi revolusiya talaptaryna say qabyldanghan qaulynyng «oryndalu» әdisin Mústafa Shoqay kitabynan oqu da biraz nәrsege kóz ashady.

1919 jyly Rossiya Kompartiyasynyng Ortalyq Komiyteti Týrkrespublika halyq komissarlary kenesine «tuzemdikterdi halyq sanyna proporsional dәrejede memlekettik qyzmetke keng tartu qajettigin» núsqady. Alayda Mәskeuding týrkistandyq agentteri ortalyq tapsyrmasyn oryndaudan bastartty. Al Mәskeu óz emissarlaryn mandayynan da shertken joq, úzamay, «últtandyru» mazmúnyna janadan eleuli ózgeris engizdi. Memlekettik apparatty jergilikti halyqqa «taqaltu» mәselesin kóbirek aitty, orystar ýshin jergilikti tilderdi oqytatyn qysqa merzimdi kurstar asha bastady...

Basqaru apparatyn halyqqa osylay «jaqyndatu» tәsilin ghasyr basynda Týrkistan general-gubernatory Subbotich qoldanghan-dy. Jergilikti tilderdi jyldam ýirengen әkimshilik jәne sot mekemesi qyzmetkerlerine syilyq ta taghayyndaghan. Búl sharany aqymaqtau patsha ýkimeti «revolusiya» dep eseptedi de, Subbotichti tezirek general-gubernatorlyqtan taydyrugha asyqty. Mәskeulik kenes ýkimeti de endi sol tәsildi «revolusiya» deydi!

Memlekettik apparatty halyqqa «jaqyndatudy» kózdeytin osynau «revolusiyalyq» jýie nәtiyjesinde onsyz da sausaqpen sanarlyq týrkistandyq qyzmetkerdi әr qolayly sәt tughan sayyn oryspen almastyru ashyq jýrgizildi. Apparattyng júmys tiyimdiligin arttyryp, ony ústaudy arzandatu jeleuimen jergilikti últ qyzmetkerlerin júmystan shygharu, yaky qysqartu oryn aldy...

Orta Aziyada 1927 jyldyng ortasynda 28,6 mynnan astam júmyssyz bar-tyn, soghan qaramastan, zavodtarda isteytinderdi qysqartyp, olardyng ornyna Reseyding ishki guberniyalarynan júmysshylar shaqyryp әkelu jii kezdesip túrdy. Orys júmysshylary jalaqyny tuzemdikterden әldeqayda kóp aldy, azyq-týlikpen de solar molyraq qamtamasyz etildi. Olar jergilikti júmysshylargha senimsizdikpen, astamshylyq sezimmen qarady.

Al tuzemdikterding shaghymyn óz tilinde tyndaytyn eshkim bolmady.

Kózboyaushylyqty jetik mengergen emissarlar ortalyqqa: «Týrkistanda memlekettik avtonomiya qúru jolymen tolyq týrde últtyq ózin ózi basqaru jýzege asyryldy» dep bayandady. Al ortalyqtan arnayy aralay kelgen bolishevikter Týrkistanda jergilikti halyqty otarshyldyqpen qanaudyng eng masqara týri jýzege asyrylghanyn kórdi: «Otarshyldargha tuzemdik kedeylerding shynayy basshylary, ózderimen teng húqyqty joldastar kerek emes bolatyn. Olargha tilmәshtar men poliysey atqarushylary ghana qajet edi...»

Jana túrpatty otarshyldar syrt kózdi aldau ýshin - sauaty shamaly, biraq aitqandarynan shyqpaytyn «tuzemdikterge» basshylyq lauazym berip qoyatyn.

Fransuz delegasiyasy Týrkistandy aralardyng aldynda ghana baspasózde jariyalanghan mәlimet: «okrugtik atqaru komiytetti tóralqalarynyng tóraghalary men mýsheleri arifmetikanyng alghashqy tórt amalyn bilmeydi, óz ana tilderinde sauatty jaza almaydy. Parij ben Londonnyng qayda ekenin ajyratpaydy, partiya tarihymen tanys emes, partiyanyng baghdarlamasyn oqymaghan...» Kenestik Ózbekstan ókimetining basyna hat tanymaytyn adam saylandy, Kenestik Qazaqstanda da ókimet basshysy shala sauatty kisi boldy, eki elde de búl jaghdaydy - «oqu-toqusyz kedeyding el basqarghanyn» - maqtanysh tútty. Bolishevikterding arqasy...

Al birinshi nómirli bolishevik Leninning ózi sauaty ashylmaghan jannyng sayasattan tys túratynyn, tek ósek-ayan, ertegi, úzyn-qúlaq jeteginde ghana jýretinin tújyrymdaghan bolatyn...

Jerden aiyru tәsili

Býkilodaqtyq Ortalyq Atqaru Komiyteti Qazaqstan ýshin bekitken kóshpendi jәne jartylay kóshpendi audandardaghy jerge ornalastyru turaly erejede «negizgi jerge ornalastyru júmystary ayaqtalghansha... syrt adamdargha qonystandyru ýshin de, jalgha beru ýshin eshqanday jer bólip alugha jol berilmeydi» delingen-di.

Alayda búl qújat ta bolisheviktik ekijýzdilikting taghy bir eskertkishi bolyp qala berdi - arnayy әdebiyette Qazaqstandaghy jerge ornalastyru júmystaryn «artyq jerlerdi anyqtau men ol jerlerge qonystandyrudy bir mezgilde jәne qatar jýrgizu» turaly oy tastaldy. Áypese jer-su kózderi qate jәne tiyimsiz paydalanyluy yqtimal eken. Qalay deysiz ghoy? Jaqsy jerler sonda otyrghan halyqtyng qaramaghyna bekitilip berilip qoyylady da, artyq-auys qalghandardyng qúny joyylady. Músekeng múnyng astarynda: «tandauly jerler qazaqtargha tiyip qalmasyn», - degen, kenes ortalyghynyng «qaupi» jatqanyn, әri sonday «seskenistin» tikeley saldary retinde - qazaqtardyng shúrayly jerlerden quylyp, tastaqta, shólde, úiymdastyrylghan kolhozdargha aparylghandaryn búltartpas mysaldarmen dәleldeydi.

Qazaqtardyng ózderin jerge ornalastyryp bolghansha Resey túrghyndaryn Qazaqstangha kóshirudi doghara túru jóninde RSFSR Ortalyq Atqaru Komiyteti 1924 jylghy 17 kókekte jәne 1925 jylghy 14 qyrkýiekte arnauly qaulylar qabyldaghan-dy. Alayda búlar jәy ghana, qazaq ókimetin aldausyratu ispetti qújattar bolyp shyqty - júmaqqa úmtylghanday sezingen pereselender qazaq jerine tolassyz aua berdi, al olargha Resey ýkimeti tyiym salmady.

Bir mezet ózin azat ta tәuelsiz memleket basy sanap qalghan Qazaqstan Avtonomiyalyq Kenestik Sosialistik Respublikasynyng Ortalyq Atqaru Komiyteti qazaq jerine óz betterinshe 1925 jylghy 31 tamyzdan keyin qonys audarghan orystardy jer alu húqynan aiyru jóninde sheshim shyghardy. Olar kelgen jaqtaryna oralugha, nemese jerdi jalgha alu húqyna razy bolugha tiyis-tin.

Qazaq ólkelik partiya komiytetining birinshi hatshysy Goloshekin ózine únamsyz búl sheshimdi joi ýshin - әueli bolisheviktik qulyqtyng synnan ótken tәsilmen komissiya qúrghyzady. Sosyn komissiyagha kelip, múnday qaulyny oryndaugha bolmaytynyn, onyng kýshin jong kerektigin aitady. 200 myng orysty keri qaytaryp jibere alatyn qaruly kýshi bar ma eken qazaqtyn? Olardy kelgen jerlerine keri tasymaldaugha júmsalatyn shyghyndy jabarlyq aqshalay qarjysy bar ma eken qazaqtyn?..

Áriyne qazaqta әsker joq, baylyghy da shamaly... Qazaq ókimetining qaulysy qabyldanar-qabyldanbastan kýshin joydy.

Sóitip, Kompartiya kelimsekterding óz betterimen aghyluyna toqtam salmau bylay túrsyn, qúlaghan rejimning jer-su haqyndaghy әdiletsizdigi týzeletininen ýmittendirgen búrynghy qaghaz jýzindegi әdil sheshimderin jiyp tastap, qazaq jerin janasha otarlaudy ashyqtan-ashyq josparlaugha kiristi.

1928 jyly Býkilodaqtyq Pereselendik Komiytet 1928-1933 jyldargha arnalghan qonys audartu sharalarynyng besjyldyq perspektivalyq josparyna Soltýstik Qazaqstannyng jerine ishki Resey oblystarynan 400 mynday pereselen aparudy qosty.

Revolusiyagha deyin 6 millionnan asqan qazaq 1927 jyly 4 milliongha jetpey qaldy... Respublika aumaghyn mekendegen halyqtar ishindegi ýlesi 90 prosentten 60 prosentke týsip ketti...

Kenes ýkimetining Qazaqstandaghy agrarlyq sayasaty 20-30-jyldary da, bertinde de - 17-jyly qúlaghan sarizmning eski otarlau sayasatyn eske salyp túrdy: tyng ólkesin iygeruge baylanysty aitylghan Hrushevtyng әigili sózin oilap qoyynyz - patshalyq tәsilmen istey almaghandy bolishevikter kenestik әdispen jýzege asyrdy...

Izbasarlar әzirleu shyndyghy

Shoqayúlyn oqy otyryp, patsha әkimshiligi myltyq, araq, ailany astastyra júmsap jaulap alynghan el-júrtty «birtútas ta bólinbes» memleketting kәdimgi mújyq sekildi bodanyna ainaldyrudy kózdegen orystandyru júmysyn kenes ókimeti tuu bastan-aq eng ótimdi jolmen sabaqtastyra ilgeri baghyttaghanyna kózimiz jetedi.

Qazan tónkerisining on jyldyghy qarsanynda (1927 j.) qazaq mektepterining sany 1600 bolypty.  Biraq, sabaq ótkizetin ghimaraty bar mektep - 40-qa jeter-jetpes eken. Demek, mektepting is jýzindegi sany da 40 bolghany ghoy... Qazaq mektepterinde bir shәkirtke 7 som 70 tiyn, orys mektepterinde - 16 som shyghyndalady... Yaghny qazaqsha oqu - sapasyz, sauat asharlyq qana bilim alu degen sóz, «esi bar» ata-ana balasyn oryssha oqytady...

Búghan Qazan tónkerisi, bolishevikter dýniyege әkelgen Qazaq memleketinde negizgi halyqtyng tilimen qatar orys tilining de resmy mәrtebege ie bolghanyn, sayasiy-qoghamdyq tynys-tirshilikting oryssha jýrui biyik dәrejege sanalghanyn qosynyz...

Ókimetting arqasynda shalaqazaqtar sany kýrt artyp, týri bir, tili bólek halyq dengeyine jetti... Tәubә derin, bәri birdey qazaq ruhyn joghaltqan joq.

Shyndyqty ashar kilt

Músekeng atalmysh kitabynda últtar qatynasy mәselelerin júmysynyng negizgi ózegi etken. Odan kenes ókimetining Týrkistan ólkesindegi biyligining on jyldyq tәjiriybesi nәtiyjelerin sipattaytyn, eng bastysy, kenes dәuirinde bizge qarshadayymyzdan oqytqan tariyhqa kereghar oqighalar men qúbylystar surettelip-bayandalatyn mysaldardy jetkilikti de týsinikti mólsherde tabamyz. Jәne osynau 20-jyldarghy «aqtandaqtar» aqiqatyn ashatyn, tәtti ótirikpen kólegeylenip kelgen ashy shyndyqty әigileytin enbek avtorynyng qorytyndylary ol dýniyeden kóshkeli bergi dәuirdi de týsinuge jәrdemdesedi. Búl kitaptan  «zamanymyzdyng aqyl-oyy, abyroyy jәne ar-ojdany» «ajarlandyrghan» jalpaq qazaq jerindegi «halyqtar dostyghy laboratoriyasynyn» tәjiriybeleri men Almaty Jana alanyndaghy «tәrtipke týsirushiler» әreketterine deyingi oqighalar astaryn úghu kiltin kóremiz...

Qoryta aitsaq, Mústafa Shoqayúlyn múqiyat oqu lәzim. Qazaq ta, orys ta, kýlli týrki, sonday-aq orys tildi júrt bitken zerttep oqugha kerek. Músekeng sonau qatygez zamannyng uaqytynda-aq qaghaz betine úmytylmastay etip, óshpestey etip jazyp qaldyryp ketken jazyqsyz tógilgen qannyn, qorlyq pen qanaudyn, nadandyqtyng jan týrshiktirer suretteri býgingi úrpaqqa zor tarihy tәrbie beredi. Jana tanym, mýldem sony shyndyq arqyly barsha últ ókilderining jan sarayyna janasha ústam, ar-úyat, iman, paryz sәulelerin toghystyrady...

Biz býgingi kýn aqiqatymen sanasamyz, qazirgi tynyshtyghymyzdy ertengi toq, baqytty ómirge úlastyrudan ýmittenemiz. Biraq kóp últ ókilderi arasyndaghy kelisimdi qalyptylyq pen birlikti bayandy etuding dәiekti bir joly - azamattarymyzdy tarihpen tәrbiyeleude jatqanyn eskere bermeymiz...

Qazaq 1917-1918, 1920-1921, 1931-33 jyldary milliondap ashtan óldi, tónkeris, azamat soghysy, tәrkileu men újymdastyrudyng asyra silteulerine qarsy kóterilu, jappay jazalaular kezderinde myndap, jýz myndap qyryldy, shamalary jetkenderi shetelderge qashty. Sóitip, Qazan tónkerisine deyingi alty milliondyq halyq ekinshi dýniyejýzilik soghys qarsanynda eki milliongha jeter-jetpes bolyp qaldy. Osy mólsherining tórtten birge juyghyn maydan dalalarynda qúrban etti.

Qazaq tek songhy jarty ghasyrdan sәl astam uaqyt ishinde ghana birshama demografiyalyq janghyru qúbylysyn bastan keship keledi. Al әlgi atalghan qasiretter saldarynan pyshyrap, bolishevikter «Qazaqstandy kóteru ýshin» syrttan ýstin-ýstin әkep tókken kenestik pereselender arasynda aral-aral bolyp qalghan halyqtyng tilinen airyla jazdaghany, kóp qúqtarynyng shektelgeni, ekologiyalyq kýizelis, daghdarystargha dushar bolghany barshagha ayan.

«Tariyh  osylay sheshti» degendi únatamyz-au, degenmen, tarihty jaqsy túrmys izdegen adamdardyng kómegimen biyleushi jәne quyrshaq ókimetterimizding jasaghanyn terenirek zerdeleuge tiyispiz. Barlyq bolghan isterde janama týrde bolsa da barshamyzdyng «ýlesimiz» bar. Mústafa Shoqayúly osyny týsinuge jәrdemdesedi.

Týiin

Kýnәndi sezinu, pighylyndy jaqsartugha úmtylu - qazaq bayraghy astynda otanynnyng dәuletin tasytysudyn, tatu-tәtti, jarasymdy, jaqsy ómir sýruding kepili. Qazaqtyng әli kýngi jetkilikti dәrejede tanylmay jatqan úly perzentining múrasyn, orayy kelgende eselep aita keteyik, býtkil qazaqstandyqtargha jetkizu jón. Músekeng qaldyrghan tarih qazaq memleketin mekendeushilerding moralidyq túrghydan qayta jaraqtanuy qajet ekenine ilandyrady. Týsinikti etip aitqanda, kitap ózge últ ókilderinin, tildik túrghyda bólektenip jýrgenderding barshasy qazaqtyng últtyq mýddesin kózdeudi tarihy әdilettilik dep biluine,  qazaq tóniregine tyghyz toptasu iydeyasyn jasampazdyq dep qabyldauyna qyzmet etedi.

«Abay-aqparat»