- Jarasbay Qabdollaúly, Maghjan múrasyn zertteudi qashan qolgha aldynyz? Aqyn ómirine terenirek ýniluge ne yqpal etti?
- Qazaqtyng úly aqyny Maghjan Júmabaev 1893 jyly 25 mausym kýni Soltýstik Qazaqstan oblysynda dýnie kelgeni belgili. Áriyne, onyng aty kópke deyin qalyng júrtshylyqqa beymәlim bolyp keldi. Óitkeni aqyngha qughyn-sýrgin jyldary jala jabylyp, 1938 jyly atylyp ketti.
Men 1972 jyly oblystyq «Lenin tuy» (qazirgi «Soltýstik Qazaqstan») gazetinde júmys istep jýrgenimde bólim bastyghy, jurnalist Múhametqaly Núrghojinning auzynan Maghjannyng esimin birinshi ret estidim. Biraq ol kisi әngimeni shiratyp aitpaytyn edi. «Kezinde osyndaghy pedagogikalyq uchiliyshede Maghjan orys tilinen sabaq berdi» deytin de qoyatyn.
Ekinshi ret taghy bir kezdeysoq oqigha boldy. Jas kezim, otbasymmen jaldap túrghan ýiding kelini bir kýni «Mening atam Maghjanmen birge oqyghan», - dedi. Atasynyng esimi Beysen edi. Búl әngime meni biraz qyzyqtyrdy. Keyin Beysen atadan «Sizdi Maghjan Júmabaevpen birge oqypty dep aitady ghoy, ras pa» dep súradym. Ol kisi kóp sóilemeytin, óte bir túiyqtau adam edi. «IYә, oqydyq qoy», - dedi de, ary qaray әngimeni jalghastyrmady.
1988 jyly Maghjan aqtalghannan keyin maghan sol kezdegi Memlekettik qauipsizdik komiytetining (MQK) oblystyq departament tóraghasynyng orynbasary, polkovnik Edige Qayyrbekov telefon shaldy. Ol qysqa da núsqa «Uaqytynyz bolsa, kelip ketseniz», - dedi. Mening ol kisimen eshqanday tanystyghym da, baylanysym da joq. An-tang bolyp erteninde kensesine keldim. Ol menimen jyly amandasyp, oryndyqqa otyruymdy ótindi. Aldynda bir sarghayghan is jatyr eken. «Búl - qazaq aqyny Maghjan Júmabaevtyng isi. Osyny birinshi ret múraghattan tauyp aldyq, ol әli eshkimning qolyna tiygen joq. Osy isti sizge úsynayyn dep otyrmyn. Ispen tanysyp kóriniz, halyqqa Maghjannyng shyndyghyn jetkizuding mýmkindigi tuyp otyr», - dedi. Alang kónilde barghan men Maghjannyng isin kórgende erekshe sezimde boldym. Ne quanarymdy, ne suyq isti qarap, qayghyrarymdy bilmedim. Áriyne, birden kelisimimdi berdim.
Ol mekemening ishinen eshqanday qújatty alyp shyghugha bolmaydy, sonda aptalap jýrip, ózime qajetti jerlerin jazyp alyp, Maghjannyng kóp jaghdayymen tanystym. №3881 isting ong jaq shekesinde «qúpiya» degen jazuy bar.
- Qay jylghy tútqyndalghandaghy tergeu isi?
- Ekinshi ret ústalghan kezindegi qújattar. Al 1929 jyly Maghjan birinshi ústalghanynda 10 jylgha sottaldy. Kareliya aralynda bolyp keldi. Aqynnyng jary Zyliqa shesheyding Kareliyadaghy Maghjangha 14 ret baruy erlikpen teng әri jaryna degen shynayy mahabbatyn bildiredi. Keyin jazushy Maksim Gorikiymen tanysyp, onyng әielimen baylanys jasap, aqyrynda, Maghjandy merziminen búryn bosatyp aldy ghoy. Maghjan elge kelip, Petropavlda az ghana uaqyt qyzmet istegen. Jalghyz Maghjan emes, tuystarynyng bәri qughyngha úshyraghan ghoy. Búl jaghdaydy elding bәri bile bermeydi. Maghjannyng әke-sheshesi de, agha-inileri de, tipti jamaghattary da qughyngha úshyraghan. Ákesi Bekenning sol zamanda dәuletterine say salghan ýileri bolghan, bәrin byt-shyt etken, tipti búlardyng zirattaryn da jyrtyp tastaghan ghoy. Ákesi jiyen kelinining ýiin panalap, sonda qaytys bolghan. Keybir bauyrlary Qyrghyzstangha jәne basqa әr ónirge bas saughalap ketken.
Múghalimder dayarlaytyn uchiliyshede júmys isteydi. Onda da oghan maza bermeydi. Jýreginde shyghamyn dep jyr búlqynyp jatqan Maghjan Sәbit Múqanovqa hat jazyp, Almatygha barghysy keletinin jetkizedi. MQK-ning múraghatynda sol hattyng kóshirmesi bar.
- Óz qolymen jazylghan ba?
- IYә, Maghjannyng ózi jazghan jәne Sәbenning oghan jazghan haty da bar. S.Múqanov: «Endi dúrys týssen, Ýkimet pen partiya seni qorghaydy, qoldaydy», - dep jazady. Sodan aqyrynda 1937 jyly Maghjan Almatygha keledi. Vokzalda Sәbeng qarsy alady. Onday alasapyran zamanda osynday bir qadamdar jasaudyng ózi Sәbene de, basqa adamdargha da qauipti bolatyn. Ony biz qazir sezinbeuimiz mýmkin. Al shyn mәninde, ol oqqa basyn baylaghanmen birdey. Artynan onyng zardabyn Sәbeng de kórdi. Osy oqighalar belgili bolyp, sol kezdegi biylik Sәbendi Jazushylar odaghy basshylyghy qyzmetinen alyp, ózin partiyadan shygharyp, әure-sarsangha saldy.
Sәbeng Maghjandy vokzalda qarsy alady, amandasqan son, «Endi qonaqýige me, әlde mening ýiime barasyng ba?» dep túrghanda, Maghjan ózin Sәken Seyfullinge alyp baruyn ótinedi. Maghjan men Sәken ekeui kezinde Ombyda birge oqyghan ghoy. Biraq aralarynda bir týsinispeushilik bolyp, ekeui arazdasyp ketken eken. Ekeui de qazaqtyng bir keremet azamattary ghoy. Ekeui de súlu, ekeui de bilimdi, ekeui de aqyn. Sol jaysyz jaghday Maghjannyng kónilinen shyqpay jýrgen ghoy. Sәbeng eshqanday sóz aitpastan Sәkenning ýiine alyp barady. Amandasqannan keyin Maghjan Sәkenge «Meni keshir, menen qatelik boldy», - deydi. Sonda Sәken: «Joq, senen qatelik bolghan joq, sen keshirim súrama, uaqyt ózi onyng bәrin oryn-ornyna qoydy, sening kinәng joq», - depti. Sóitip, ekeui qaytadan tbysyp, birine-biri qamqorlyq jasap, Almatyda túryp jatady. Ol kezde Maghjan tóselgen qalamger, túraqty júmysy joq bolsa da, biraz dýniyelerdi audarugha qatysady. 1937 jyly eng nәubetti qughyn-sýrgin bastalyp, bәrining de basyna búlt ýiiriledi.
- Qazaqtyng asyldaryn jappay tútqyndaudyng bastalghan kezi ghoy.
- IYә, kýnde bireuin ústap әketip jatady. Ómirding ózi beybereket bolyp ketedi, Maghjan da ústalyp, sodan keyin atylghan... bar bolghany 44 jasynda...
Qazir halyqqa Maghjannyng aty men jazghan jyrlary ghana búiyryp otyr. Áytpese onyng qabirining de qayda ekenin bilmeymiz. Maghjan turaly aitqanda, toqtalmay ketuge bolmaytyn bir jayt bar. Ol da erte aqtaluy tiyis bolghan ghoy. 1959 jyly Maghjandy sayasy jaghynan aqtaydy. Sodan keyin komissiya qúrady. Ol komissiyagha aqyn, Jazushylar odaghynyng hatshysy Ábdildә Tәjibaev jetekshilik etedi. Olar MQK-ning súrauy boyynsha Maghjannyng jyrlaryna taldau jasap, oghan teris qorytyndy beredi. Búl da Maghjannyng halyqqa erte oralmauyna bir kesirin tiygizgen jay. Keyinnen Ábdildә Tәjibaev 1988 jyly Maghjannyng alghashqy jyr jinaghynyng alghysózin jazdy. Sonda ózi moyyndap: «Búl mening de, meni tәrbiyelep sóiletken aghalarymnyng da keshirilmeytin kýnәsi» dep jazdy. Kesh te bolsa ózining qateligin týsingen Ábdildә Tәjibaevty da kinәlaudyng qajeti joq shyghar.
- Oghan býgingi zamanda tek qana týsinistikpen qarau kerek deysiz ghoy?
- IYә, solay baghalaghanymyz jón. Múhtar Áuezov Maghjannyng kózi tirisinde, ol qughyn-sýrginge týsip jýrgende óz oiyn jaza bilgen ghoy. Múhang qazaq aqyndarynan Abaydy sýietinin aityp keledi de: «Maghjan - mәdeniyeti zor aqyn. Syrtqy kestening kelisimi men kýishildigine qaraghanda, búl bir zamannyng teginen asqanday... býgingi kýnning bar jazushysynyng ishinen keleshekke boy úryp, artqy kýnge anyq qalugha jaraytyn sóz - Maghjannyng sózi», - deydi. Ótken ghasyrdyng 1927 jyldary osynday sóz aitqany Múhannyng kóripkel, ghúlamalyghy emes pe?!
- Úly jazushynyng ol pikiri sol kezde gazetke shyqty emes pe?
- IYә, 1927 jyly «Leninshil jas» gazetine «Men Maghjandy sýiemin» degen taqyryppen shyqqan. Óz zamanynda Jýsipbek Aymauytov Maghjannyng enbekterin, jyrlaryn әdeby túrghydan taldap, onyng qúndylyghyn ashyp bergen.
Maghjannyng qayta oraluyna kóp enbek sinirgen adamdar bar. Sonyng biri - qaraghandylyq jazushy Jayyq Bektúrov.
- Ol da jazyqsyz abaqtygha jabylghan azamat qoy?
- IYә, ol da qughyn-sýrgindi, zorlyq-zombylyqty kóp kórdi. J.Bektúrov alghash ret 1928 jyly Maghjanmen Burabayda kezdesken eken. Qaraghandy oblysyndaghy Qazaqstan Jazushylar odaghynyng aimaqtyq bólimshesin basqardy. Osy kisi Maghjannyng aqiqatyn ashugha kóp enbek sinirdi. Almatyda jaghdayy qiyndau bolghan son, Zyliqa sheshey Soltýstik Qazaqstan oblysyna kóship keledi. Jayyq agha ony tauyp alyp, kimderge qalay hat jazu kerek ekenin ýiretken ghoy. Sodan Bashqúrttyng aqyny Sayfy Qúdashqa da hat jazyp, Maghjannyng aqtaluyna yqpal etuin súraydy. Soghan oray, S.Qúdashtyng Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy D.Qonaevqa jazghan haty bar. Ol 1969 jyly "Qazaq әdebiyeti" gazetine jariyalanghan. Biraq ol hat asa kóp qozghau sala almady. Degenmen ol da býgingi úrpaqqa sol kezdegi jaghdaydyng shyrqyraghan bir shyndyghy bolyp qaldy.
- Zyliha apaymen kezdesip, sóilese aldynyz ba?
- Men ol kisimen bertin kele birneshe ret kezdestim. Men MQK-ning múraghatyndaghy qújattardy kórgennen keyin birjola Maghjandy zertteu qajet ekenin týsindim. Ol kezde Maghjan turaly aqparattyng ózi az edi. Maghjannyng Biybizayyp degen jiyen kelini bolghan. Men onymen de kózi tiri kezinde kezdesip, birneshe ret súhbat aldym. Maghjannyng Qaharman degen aghasynan tughan Ghadilsha degen Úly Otan soghysyna qatysqan azamat bolghan. Ol da Maghjan turaly kóp maghlúmattar jinap, izdenip, aqynnyng atyn halyqqa qaytarugha kóp enbek sinirdi.
Maghjandy kórgen taghy bir adam - aqyn Hamza Abdulliyn. Ol Shota Rustaveliyding «Jolbarys tondy jihangez» degen poemasyn audaryp, aty shyqqan aqyn. H.Abdullin soghys kezinde tútqynda bolyp, kóp jyl týrmede otyryp kelgen. Maghjan ústalyp ketkenge deyin kezdesip túrghan, birneshe ret ýiinde bolghan.
Ony kórgen adamdar Maghjannyng súlu kelbetin, jýzinde bir meyirim bolghanyn, shashy búira ekenin aitatyn. Biraq keybireuler ony tәkappar bolghan, ózin basqalardan joghary qoyatyn edi deydi. Shyn mәninde, Maghjan kәdimgidey jany bir jibektey ýlbiregen taza adam bolghan.
- HH ghasyrdyng basynda shәkirtterge orys tilinde dәris berui ghajap qoy!

<!--pagebreak-->
- Maghjan dәuletti adamnyng balasy bolghan son, Ombyda oqyghan. Áueli 1912 jyly Ufadaghy «Ghaliya» medresesin bitiredi. Medresede oqyp jýrgende ondaghy múghalimderi onyng boyyndaghy qasiyetin bayqap, Ombygha barugha kenes beredi. 1914 jyly Maghjan Ombydaghy múghalimder dayarlaytyn seminargha oqugha týsedi. Ákesi ony múghalim, bolmasa aqyn retinde kórgisi kelmeydi. Búl arada Maghjandy Shoqan Uәlihanovpen taghdyrlas deuge bolady. Ekeui de әkelerimen til tabysa almaghan. Maghjan «Men oqu oqimyn, Ombygha baramyn, óleng jazamyn, aqyn bolamyn» degende, oghan әkesi qarsy bolghan. Ákesi ony sauda-sattyqpen ainalystyryp, óz manayynda ústaghysy keledi, ýilendiredi. Maghjan jas әieli Zeynepti auylda qaldyryp, Ombygha ketip qalady. Alghashqy әielinen jalghyz úl tuady, onyng atyn Grajdan dep qoyady. Grajdan bir jasqa tolmay qaytys bolady.
Bastapqyda Qyzyljarda medresede oqyp jýrgende, Maghjan Ermek Serkebaevtyng әkesimen birge oqidy. Sol kezde ekeui auylgha atpen kelip jýredi eken. Ol kezde әkesining Sәrsenbay degen atqosshysy bolady. Ol asyghady, auylgha tezirek jetkisi keledi. Sonday sәtterde «Ayda atyndy, Sәrsenbay!» degen óleng jazyp, júrtqa oqyp beredi. Ol bireuge aitylghan arnau emes, elge degen saghynysh, alyp-úshqan jýregining lýpili ispetti ólen. Sol siyaqty «Sasyqkól» degen óleni bar. Ol Maghjannyng tughan jerindegi kól, sonyng jaghasynda balalyq shaghy ótken. Ólende Sasyqkólding jaghasyndaghy ómirdi suretteydi.
Maghjangha ghashyq bolghan nәzik jandylar óte kóp bolghan. Ózining ýilengen alghashqy jary, odan keyin Petropavlda pedagogikalyq kolledjde sabaq berip jýrgende Gýlsim degen arumen tanysady. Onyng «Gýlsim hanymgha» degen ólenin jaqsy bilesiz. Sodan keyin ómirinde taghy birneshe arularmen kezdesken. Zyliha sheshey de kezinde óte súlu, oqyghan adam, baydyng qyzy bolghan. Ekeui qosylghanmen, Zyliha shesheyding óz auzynan talay estigenim, baqyttary bayandy bolmay, kóp qiyndyq kóredi. Biraq ol ómirining ayaghyna deyin Maghjandy jýreginde ayalap, onyng jyrlaryn izdeumen ótti.
- Maghjannyng halyqqa jetpey qalghan jyrlary da kóp pe?
- Az emes siyaqty. Óitkeni ol kezderi qorqyp, keybir jyrlaryn joq qylyp jibergen. Múrat Áuezovten estigen bir әngimem bar edi. Zyliha sheshey Múrat Áuezovting anasy Fatima Ghabiytqyzymen aralasyp túrghan eken. Fatimanyng joldasy Iliyas Jansýgirov te ústalyp ketken, sosyn búlar múndasady, kezdesedi. Búl kezde Múrat Áuezovting kishkentay kezi bolu kerek. Talay ret kórip, әngimelerin tyndap, ayaldamagha shygharyp salyp jýredi eken. Keyin Múrat Áuezov, Oljas Sýleymenov jәne Ghabbas Qabyshúly birlesip, Maghjannyng jinalghan jyrlaryn týptep, az ghana taralymmen kitap etip shygharghan eken.
- Jasyryn shygharghan ba?
- IYә, jasyryn. Áytpese bastary ketedi ghoy. Ol kitapty biraz adamdar oqypty. Múrat: «Eger sol kezde Maghjandy oqyghan adamdardyng sany kóp bolsa, onda bizding Qadyr, Túmanbay siyaqty aqyndarymyz kóp bolar edi», - dedi. Onyng sebebin súraghanymda, «Olar Maghjandy oqydy» dep jauap berdi. Maghjandy oqyghan aqyndar mol ruhany baylyqqa kenelgen, syrshyl aqynnyng ýlken bir mektebinen tәlim alghan.
- Siz Maghjan isimen tanystynyz. Aqyndy tútqyndaghan kezde qoljazbalarynyng bәrin alyp ketedi emes pe? Sizge qoljazbalary kezdesken joq pa? Nemese MQK-ning múraghattarynda bolghan joqsyz ba?
- Men MQK-ning negizgi múraghatynda bolghan joqpyn. Biraq Edige Qayyrbekovting aituyna qaraghanda, mening qolyma tiygen is Almatydan kelgen qújat eken. Ol kәdimgi qylmystyq is, basqa eshtene joq. Al júrttyng auzynda Maghjannyng enbekterin tәrkilep, joq qylyp jiberdi degen sóz bar, biraq mende ony dәleldeytin naqty derek joq.
Zyliha shesheyding estelikterine sýiensek, Maghjandy songhy ret tútqyndaghanda Lesnaya kóshesindegi №89 ýide túrghanda eki kisi kelip alyp ketken. Jazushy Dýkenbay Dosjan kezinde «Maghjandy óltirgender» degen derekti hikayat jazdy, búl mәsele sonda aitylady. Biraq taghy bir eskeretin jayt, Maghjannyng jyrlary alghashqy ret sottalyp ketkennen qayta oralghangha deyingi aralyqta on shaqty jyl ýzilip qalady. Aqyn qanday jaghdayda jýrse de, óleng jazbauy mýmkin emes dep oilaymyn. Soghan qaraghanda, onyng osy kezende jazghan ólenderi qoldy bolghan siyaqty, ne múraghatta joyyldy, ne bolmasa tuystary qoryqqannan órtep jibergen boluy yqtimal.
- Aldaghy uaqytta Maghjan jyrlary tabyla ma? Bir jerlerde, múraghattarda qaluy mýmkin be? Aqyn múralaryn qay jaqtardan izdestiruge bolady?
- Negizinen, Maghjan enbekterin Ombynyng múraghattarynan izdestiru kerek. Bizding jerles azamattar «Asyl múra» mәdeny ortalyghyn qúryp, kóp júmys istep jatyr. Izdenip, aqynnyng kitaptaryn shygharyp, ólenderin tauyp alyp, halyqqa jetkizude. Biraq olardyng da qolyna Maghjannyng týsken enbekteri shamaly. Maghjan shygharmalaryn Mәskeuden izdestirip edim, biraq taba almadym. Ol Mәskeude oqydy, qyzmet istedi. Mәskeudegi ómiri turaly kóp derekter joq. Maghjannyng enbekteri Omby men Mәskeude ghana boluy mýmkin. Al alghashqy Ufadaghy ótkizgen jyldary jazghan jyrlary az shyghar, ol jas shaghy, ólendi jana bastaghan kezi edi.
- Maghjannyng ólenderin keybireuler paydalandy degen әngimeler aitylady. Osy ras pa?
- Onday әngimeni mening de qúlaghym shalghan. «Maghjan nege jaryqqa erte shyqpady, nege erte aqtalmady» degen súraqtar qoyylghanda, «Onyng enbekterin paydalanyp ketken adamdar onyng aqtaluyna qarsy boldy, kedergi keltirdi» degen uәjdi estip jýrdik. Men әdeby ýlken ortada jýrgen, tura sóileytin azamattardyng biri - Múrat Áuezovten sol jayynda súraghan edim, ol: «IYә, onday sóz bar. Biraq qazir qaytemiz ony qozghap, bolghan is boldy ghoy. Kimning ondaygha barghanyn sol adamdardyng ózderi biledi», - dedi. Búl әngime shyndyq dep oilaymyn.
- Adaldyq pen adamdyqtan attaghandar endi Maghjan shyqpaydy dep kóshirip basqan shyghar?
- IYә, endi óziniz de aqynsyz ghoy. Mysaly, ólendi tipti kóshiruding de qajeti joq. Ólenning mazmúnyn, iydeyasyn, basqa da qasiyetterin ýzip-júlyp paydalanugha bolady ghoy. Erterekte bireu Maghjan múrasy halyqpen qayta qauyshady dese, oghan eshkim senbes edi. Maghjan bir óleninde «Mening shyraghym sónbeydi, men halyqqa qayta oralamyn» dep aitady ghoy. Sol aitqan sózi kelip otyr ghoy.
- Maghjan múralarynyng qaytadan jandanuyna siz biraz ýles qosqan ekensiz. Jaqynda shyqqan "Maghjan әlemi" jinaghyn shygharugha kimder atsalysty?
- Maghjandy halyq әli tolyq tanyp ýlgergen joq dep oilaymyn. Onyng qayta oraluy elding ómirindegi bir qiyn kezenmen túspa-tús keldi. Óitkeni 1990 jyldary bizding ekonomikamyzda, elding qoghamdyq ómirinde de kýrdeli jaghdaylar oryn aldy. Sondyqtan Maghjannyng alghashqy enbekterin qúrastyrghanda taralymy az boldy. Odan keyin aqyn Baqytjan Qanapiyanov orysshagha audaryp «Prorok» degen kitap shyghardy. Onyng da taralymy kóp emes.
Biz bertin kele Maghjan jyrlaryn orys tilinde shygharayyq degen oigha keldik. Mәskeude «Mudrosti vekov» degen seriya shyghady. Oghan bizden Abay men Jambyl jyrlary engen. Onday enbekterge reseylikter óte joghary talappen qaraydy. Sol seriya boyynsha shygharugha Maghjannyng orysshagha audarylghan ólenderin úsynghan bolatynbyz. Biraq olar «Ne Maghjan sizder aitqanday úly emes, ne audarmanyng sapasy tómen shyghar» dep aqyn múrasyn dúrys qabyldamady. Sodan keyin biz oilana kelip, ghalym, aqyn, filosof Áuezhan Qodargha bardyq. Ol jaqsy audarmashy, Abaydy tәrjimalaghan, basqa aqyndardyng shygharmalaryn da audaryp jýr. Á.Qodardyng audarmasymen Maghjan kitaby Mәskeuden shyqty. Oqyghan júrtshylyq jaqsy baghalady. Ony qúrastyrghan әdebiyet zertteushisi, Abay men Jambyldyng enbekterin shygharghan, sosyn Abay men Pushkinning shygharmalaryn jariyalaghan әdebiyetshi-ghalym Sәule Ámirhanqyzy Mansúrovanyng enbegi zor.
Maghjandy halyq tanysyn degen niyetpen sol kezdegi Soltýstik Qazaqstan oblysynyng әkimi Tayyr Mansúrovtyng qoldauymen biz oblysta 5 myng dana taralymmen qazaq jәne orys tilderinde Maghjannyng eki kitabyn shyghardyq. Ol jinaqta aqynnyng jyrlary jariyalandy, Maghjan turaly jazylghan enbekter súryptalyp engizildi jәne jergilikti aqyndardyng Maghjangha arnaghan ólenderi berildi. Ótken jyly Maghjan turaly «Sónbeytin shyraq» degen shaghyn kitap shyghardym. Byltyr Maghjan Júmabaevtyng 115 jyldyghy jergilikti jerde jaqsy atalyp ótti ghoy. 2007 jyly «Maghjan» әdeby kórkem jurnalyn jaryqqa shyghardyq.
1988 jyldan beri Maghjan turaly kóp adam jazdy. Bizding bilgir ghalymdarymyz, әdebiyetshiler men aqyndar osy iske atsalysty. Mysaly, Sheriazdan Eleukenov, Kәkimbek Salyqov, Qadyr Myrza Áli, Úlyqbek Esdәulet, Túrsynbek Kәkishev, Múzafar Álimbaevtyng maqalalary beldi-beldi basylymdarda jariyalandy. Biraq olardyng kóbi gazetke, jurnalgha shyqty. Onyng bәri qazir qolda joq qoy. Maghjannyng tútastay beynesin ashatyn bir kitap qúrastyrsam degen oigha keldim. Sonyng sәti tuyp, biyl Almatydaghy "Altyn kitap" baspasynan "Maghjan әlemi" degen kitapty qúrastyryp shyghardyq. Múnda Maghjan turaly bilgisi keletin adamgha mol maghlúmat bar. Ábdildә Tәjibaevtyng da maqalasyn engizdik. Ghalym, jazushy Beysenbay Kenjebaevtyng Kenes zamanynda jazghan óte bir qúndy enbegi de bar. Sol siyaqty Rymghaly Núrghali, Serik Negimov, Temirbek Qojakeevting maqalalary osy jinaqqa endi. Búl jinaqty kitaphanalargha, oqu oryndaryna taratyp beremiz dep otyrmyz.
- Agha, ýsh-tórt jyldan keyin Maghjannyng 120 jyldyq mereytoyy kele jatyr. Sonyng qarsanynda qanday mәdeny sharalardyng atqarylghany dúrys dep oilaysyz? Mysaly, óziniz bilesiz, bizding elimizde Abay oqulary, Pushkin oqulary bar, biraq Maghjan oquy bar dep esty qoyghan joqpyn.
- IYә, Maghjannyng oquy joq. Maghjandy dәriptep jatqan tek soltýstik oblys qana. Esinizde bolsa, men ótken jyly Maghjangha baylanysty bir deputattyq saual jasaghan bolatynmyn. Onda Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammed myrzagha «Maghjan turaly nege filim týsirilmeydi? Maghjannyng kitaptary nege kóp taralymmen shygharylmaydy?» dep jazghan edim. Múhtar Abrarúlynan jaqsy jauap keldi. Ministr aqynnyng esimin mәngi este qaldyru ýshin Sarytomar auylynda M.Júmabaevtyng jeke múraghaty ashylghanyn, Maghjan turaly derekti filim týsiru mәselesi 2009 jyly «Memlekettik aqparattyq sayasatty ótkizu» budjettik baghdarlamasy ayasynda qarastyrylatynyn jazghan edi. Mýmkin, sonyng da septigi shyghar, osy ýshinshi jyl bir jaqsy dәstýr qalyptasyp otyr. Astanadaghy Últtyq kitaphanada «Bir kitap - bir әlem» degen aksiya ótip keledi. Biylghy jyl Maghjangha arnaldy. Últtyq kitaphanada ýlken bir shara ótti. Soghan qaraghanda, oqyrmannyn, halyqtyng beti Maghjangha búryla bastaghan siyaqty.
- Osynday sharalardy kóbirek ótkizu kerek qoy.
- Áriyne. Óitkeni Maghjan kópting biri emes, ol - әdebiyetke ýlken qúbylys әkelgen aqyn. Maghjannyng boyynda birtútas qazaq halqynyng ruhy túr. Maghjannyng kýreskerligi men oishyldyghy, aqyndyghy men bilimi, aqynnyng tolyp jatqan qasiyetteri qazirgi úrpaghymyzgha búiyrsa, onda bizding elimizdi ertengi kýni aspangha kóteretin sol úly kýsh bolar edi dep oilaymyn.
- Jarasbay agha, tanymal aqyn-jazushylardyng atynda kóshe, mektep, eldi mekender bar. Al Maghjannyng atynda qansha degenmen azdau sekildi. Jana siz aityp otyrghan tughan jerindegi Sasyqkóldi, mýmkin, keleshekte «Maghjan kóli» dep ózgertse, qalay bolar edi? Ol halyqtyng qúlaghyna jaghymdy estiler edi.
- Dúrys aitasyz. IYә, kólding atauy bilmeytin adamdargha teris әser etedi. Aytuynyz óte oryndy. Maghjangha qanday jerding atyn berse de kóp emes. Aqynnyng tughan jerinde Maghjan atynda audan bar, onyng atynda kóshe de, oqu orny da bar. Maghjangha qoyylghan eskertkishter bar. Sasyqkóldi Maghjannyng atymen atasa, eshkim oghan qarsy bolmas edi. Ol - oryndy tilek. Biraq biz tek tughan jerimen shektelip qalmauymyz kerek qoy. Kókeyde jýrgen bir arman - Maghjannyng eskertkishi Astanada da bolsa ghoy, shirkin! Elordada Maghjan atynda shaghyn kóshe bar. Astana men Almatyda, basqa qalalarymyzda oqu oryndaryna, óner úiymdary men teatrlargha nemese kitaphanagha syrshyl aqynnyng atyn berse, halyq qúptarlyq is bolary anyq.
Maghjandy aitqanymyz - qazaqty, adaldyqty, erlikti, órshildikti, eljandylyqty nasihattaghanymyz, halqymyzdyng ónerin kókke kótergenimiz. Mening Maghjan turaly bir ensiklopediya qúrastyrsam degen oiym bar. Biraz materialdar tabyldy, әli de jinaqtasam dep jýrmin. Jazylghan dýniyeler az emes, biraq sony qarap otyrsanyz, kóp jerde sәikessizdik bar. Ghylymy túrghydan dәleldenbegen derekter bolmauy kerek. Úrpaqqa naqty eleuishten ótken, dәiektelgen dýniyeler qalghany abzal. Búl bastamany biraz azamattar da qoldap jatyr. Maghjan ensiklopediyasyn shygharsaq, eldigimizdi tanytar edik.

Aybatyr SEYTAQ, Astana

«Ayqyn» gazeti, 26 mausym 2009 jyl