- جاراسباي قابدوللاۇلى، ماعجان مۇراسىن زەرتتەۋدى قاشان قولعا الدىڭىز؟ اقىن ومىرىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلۋگە نە ىقپال ەتتى؟
- قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ماعجان جۇماباەۆ 1893 جىلى 25 ماۋسىم كۇنى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا دۇنيە كەلگەنى بەلگىلى. ارينە، ونىڭ اتى كوپكە دەيىن قالىڭ جۇرتشىلىققا بەيمالىم بولىپ كەلدى. ويتكەنى اقىنعا قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى جالا جابىلىپ، 1938 جىلى اتىلىپ كەتتى.
مەن 1972 جىلى وبلىستىق «لەنين تۋى» (قازىرگى «سولتۇستىك قازاقستان») گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە ءبولىم باستىعى، جۋرناليست مۇحامەتقالي نۇرعوجيننىڭ اۋزىنان ماعجاننىڭ ەسىمىن ءبىرىنشى رەت ەستىدىم. بىراق ول كىسى اڭگىمەنى شيراتىپ ايتپايتىن ەدى. «كەزىندە وسىنداعى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەدە ماعجان ورىس تىلىنەن ساباق بەردى» دەيتىن دە قوياتىن.
ەكىنشى رەت تاعى ءبىر كەزدەيسوق وقيعا بولدى. جاس كەزىم، وتباسىممەن جالداپ تۇرعان ءۇيدىڭ كەلىنى ءبىر كۇنى «مەنىڭ اتام ماعجانمەن بىرگە وقىعان»، - دەدى. اتاسىنىڭ ەسىمى بەيسەن ەدى. بۇل اڭگىمە مەنى ءبىراز قىزىقتىردى. كەيىن بەيسەن اتادان «ءسىزدى ماعجان جۇماباەۆپەن بىرگە وقىپتى دەپ ايتادى عوي، راس پا» دەپ سۇرادىم. ول كىسى كوپ سويلەمەيتىن، وتە ءبىر تۇيىقتاۋ ادام ەدى. «ءيا، وقىدىق قوي»، - دەدى دە، ارى قاراي اڭگىمەنى جالعاستىرمادى.
1988 جىلى ماعجان اقتالعاننان كەيىن ماعان سول كەزدەگى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ (مقك) وبلىستىق دەپارتامەنت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، پولكوۆنيك ەدىگە قايىربەكوۆ تەلەفون شالدى. ول قىسقا دا نۇسقا «ۋاقىتىڭىز بولسا، كەلىپ كەتسەڭىز»، - دەدى. مەنىڭ ول كىسىمەن ەشقانداي تانىستىعىم دا، بايلانىسىم دا جوق. اڭ-تاڭ بولىپ ەرتەڭىندە كەڭسەسىنە كەلدىم. ول مەنىمەن جىلى امانداسىپ، ورىندىققا وتىرۋىمدى ءوتىندى. الدىندا ءبىر سارعايعان ءىس جاتىر ەكەن. «بۇل - قازاق اقىنى ماعجان جۇماباەۆتىڭ ءىسى. وسىنى ءبىرىنشى رەت مۇراعاتتان تاۋىپ الدىق، ول ءالى ەشكىمنىڭ قولىنا تيگەن جوق. وسى ءىستى سىزگە ۇسىنايىن دەپ وتىرمىن. ىسپەن تانىسىپ كورىڭىز، حالىققا ماعجاننىڭ شىندىعىن جەتكىزۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋىپ وتىر»، - دەدى. الاڭ كوڭىلدە بارعان مەن ماعجاننىڭ ءىسىن كورگەندە ەرەكشە سەزىمدە بولدىم. نە قۋانارىمدى، نە سۋىق ءىستى قاراپ، قايعىرارىمدى بىلمەدىم. ارينە، بىردەن كەلىسىمىمدى بەردىم.
ول مەكەمەنىڭ ىشىنەن ەشقانداي قۇجاتتى الىپ شىعۋعا بولمايدى، سوندا اپتالاپ ءجۇرىپ، وزىمە قاجەتتى جەرلەرىن جازىپ الىپ، ماعجاننىڭ كوپ جاعدايىمەن تانىستىم. №3881 ءىستىڭ وڭ جاق شەكەسىندە «قۇپيا» دەگەن جازۋى بار.
- قاي جىلعى تۇتقىندالعانداعى تەرگەۋ ءىسى؟
- ەكىنشى رەت ۇستالعان كەزىندەگى قۇجاتتار. ال 1929 جىلى ماعجان ءبىرىنشى ۇستالعانىندا 10 جىلعا سوتتالدى. كارەليا ارالىندا بولىپ كەلدى. اقىننىڭ جارى زىليقا شەشەيدىڭ كارەلياداعى ماعجانعا 14 رەت بارۋى ەرلىكپەن تەڭ ءارى جارىنا دەگەن شىنايى ماحابباتىن بىلدىرەدى. كەيىن جازۋشى ماكسيم گوركيمەن تانىسىپ، ونىڭ ايەلىمەن بايلانىس جاساپ، اقىرىندا، ماعجاندى مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىپ الدى عوي. ماعجان ەلگە كەلىپ، پەتروپاۆلدا از عانا ۋاقىت قىزمەت ىستەگەن. جالعىز ماعجان ەمەس، تۋىستارىنىڭ ءبارى قۋعىنعا ۇشىراعان عوي. بۇل جاعدايدى ەلدىڭ ءبارى بىلە بەرمەيدى. ماعجاننىڭ اكە-شەشەسى دە، اعا-ىنىلەرى دە، ءتىپتى جاماعاتتارى دا قۋعىنعا ۇشىراعان. اكەسى بەكەننىڭ سول زاماندا داۋلەتتەرىنە ساي سالعان ۇيلەرى بولعان، ءبارىن بىت-شىت ەتكەن، ءتىپتى بۇلاردىڭ زيراتتارىن دا جىرتىپ تاستاعان عوي. اكەسى جيەن كەلىنىنىڭ ءۇيىن پانالاپ، سوندا قايتىس بولعان. كەيبىر باۋىرلارى قىرعىزستانعا جانە باسقا ءار وڭىرگە باس ساۋعالاپ كەتكەن.
مۇعالىمدەر دايارلايتىن ۋچيليششەدە جۇمىس ىستەيدى. وندا دا وعان مازا بەرمەيدى. جۇرەگىندە شىعامىن دەپ جىر بۇلقىنىپ جاتقان ماعجان ءسابيت مۇقانوۆقا حات جازىپ، الماتىعا بارعىسى كەلەتىنىن جەتكىزەدى. مقك-ءنىڭ مۇراعاتىندا سول حاتتىڭ كوشىرمەسى بار.
- ءوز قولىمەن جازىلعان با؟
- ءيا، ماعجاننىڭ ءوزى جازعان جانە سابەڭنىڭ وعان جازعان حاتى دا بار. س.مۇقانوۆ: «ەندى دۇرىس تۇسسەڭ، ۇكىمەت پەن پارتيا سەنى قورعايدى، قولدايدى»، - دەپ جازادى. سودان اقىرىندا 1937 جىلى ماعجان الماتىعا كەلەدى. ۆوكزالدا سابەڭ قارسى الادى. ونداي الاساپىران زاماندا وسىنداي ءبىر قادامدار جاساۋدىڭ ءوزى سابەڭە دە، باسقا ادامدارعا دا قاۋىپتى بولاتىن. ونى ءبىز قازىر سەزىنبەۋىمىز مۇمكىن. ال شىن مانىندە، ول وققا باسىن بايلاعانمەن بىردەي. ارتىنان ونىڭ زاردابىن سابەڭ دە كوردى. وسى وقيعالار بەلگىلى بولىپ، سول كەزدەگى بيلىك سابەڭدى جازۋشىلار وداعى باسشىلىعى قىزمەتىنەن الىپ، ءوزىن پارتيادان شىعارىپ، اۋرە-سارساڭعا سالدى.
سابەڭ ماعجاندى ۆوكزالدا قارسى الادى، امانداسقان سوڭ، «ەندى قوناقۇيگە مە، الدە مەنىڭ ۇيىمە باراسىڭ با؟» دەپ تۇرعاندا، ماعجان ءوزىن ساكەن سەيفۋللينگە الىپ بارۋىن وتىنەدى. ماعجان مەن ساكەن ەكەۋى كەزىندە ومبىدا بىرگە وقىعان عوي. بىراق ارالارىندا ءبىر تۇسىنىسپەۋشىلىك بولىپ، ەكەۋى ارازداسىپ كەتكەن ەكەن. ەكەۋى دە قازاقتىڭ ءبىر كەرەمەت ازاماتتارى عوي. ەكەۋى دە سۇلۋ، ەكەۋى دە ءبىلىمدى، ەكەۋى دە اقىن. سول جايسىز جاعداي ماعجاننىڭ كوڭىلىنەن شىقپاي جۇرگەن عوي. سابەڭ ەشقانداي ءسوز ايتپاستان ساكەننىڭ ۇيىنە الىپ بارادى. امانداسقاننان كەيىن ماعجان ساكەنگە «مەنى كەشىر، مەنەن قاتەلىك بولدى»، - دەيدى. سوندا ساكەن: «جوق، سەنەن قاتەلىك بولعان جوق، سەن كەشىرىم سۇراما، ۋاقىت ءوزى ونىڭ ءبارىن ورىن-ورنىنا قويدى، سەنىڭ كىناڭ جوق»، - دەپتى. ءسويتىپ، ەكەۋى قايتادان تبىسىپ، بىرىنە-ءبىرى قامقورلىق جاساپ، الماتىدا تۇرىپ جاتادى. ول كەزدە ماعجان توسەلگەن قالامگەر، تۇراقتى جۇمىسى جوق بولسا دا، ءبىراز دۇنيەلەردى اۋدارۋعا قاتىسادى. 1937 جىلى ەڭ ناۋبەتتى قۋعىن-سۇرگىن باستالىپ، ءبارىنىڭ دە باسىنا بۇلت ۇيىرىلەدى.
- قازاقتىڭ اسىلدارىن جاپپاي تۇتقىنداۋدىڭ باستالعان كەزى عوي.
- ءيا، كۇندە بىرەۋىن ۇستاپ اكەتىپ جاتادى. ءومىردىڭ ءوزى بەيبەرەكەت بولىپ كەتەدى، ماعجان دا ۇستالىپ، سودان كەيىن اتىلعان... بار بولعانى 44 جاسىندا...
قازىر حالىققا ماعجاننىڭ اتى مەن جازعان جىرلارى عانا بۇيىرىپ وتىر. ايتپەسە ونىڭ قابىرىنىڭ دە قايدا ەكەنىن بىلمەيمىز. ماعجان تۋرالى ايتقاندا، توقتالماي كەتۋگە بولمايتىن ءبىر جايت بار. ول دا ەرتە اقتالۋى ءتيىس بولعان عوي. 1959 جىلى ماعجاندى ساياسي جاعىنان اقتايدى. سودان كەيىن كوميسسيا قۇرادى. ول كوميسسياعا اقىن، جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى ءابدىلدا تاجىباەۆ جەتەكشىلىك ەتەدى. ولار مقك-ءنىڭ سۇراۋى بويىنشا ماعجاننىڭ جىرلارىنا تالداۋ جاساپ، وعان تەرىس قورىتىندى بەرەدى. بۇل دا ماعجاننىڭ حالىققا ەرتە ورالماۋىنا ءبىر كەسىرىن تيگىزگەن جاي. كەيىننەن ءابدىلدا تاجىباەۆ 1988 جىلى ماعجاننىڭ العاشقى جىر جيناعىنىڭ العىسوزىن جازدى. سوندا ءوزى مويىنداپ: «بۇل مەنىڭ دە، مەنى تاربيەلەپ سويلەتكەن اعالارىمنىڭ دا كەشىرىلمەيتىن كۇناسى» دەپ جازدى. كەش تە بولسا ءوزىنىڭ قاتەلىگىن تۇسىنگەن ءابدىلدا تاجىباەۆتى دا كىنالاۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار.
- وعان بۇگىنگى زاماندا تەك قانا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك دەيسىز عوي؟
- ءيا، سولاي باعالاعانىمىز ءجون. مۇحتار اۋەزوۆ ماعجاننىڭ كوزى تىرىسىندە، ول قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىپ جۇرگەندە ءوز ويىن جازا بىلگەن عوي. مۇحاڭ قازاق اقىندارىنان ابايدى سۇيەتىنىن ايتىپ كەلەدى دە: «ماعجان - مادەنيەتى زور اقىن. سىرتقى كەستەنىڭ كەلىسىمى مەن كۇيشىلدىگىنە قاراعاندا، بۇل ءبىر زاماننىڭ تەگىنەن اسقانداي... بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز - ماعجاننىڭ ءسوزى»، - دەيدى. وتكەن عاسىردىڭ 1927 جىلدارى وسىنداي ءسوز ايتقانى مۇحاڭنىڭ كورىپكەل، عۇلامالىعى ەمەس پە؟!
- ۇلى جازۋشىنىڭ ول پىكىرى سول كەزدە گازەتكە شىقتى ەمەس پە؟
- ءيا، 1927 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنە «مەن ماعجاندى سۇيەمىن» دەگەن تاقىرىپپەن شىققان. ءوز زامانىندا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ماعجاننىڭ ەڭبەكتەرىن، جىرلارىن ادەبي تۇرعىدان تالداپ، ونىڭ قۇندىلىعىن اشىپ بەرگەن.
ماعجاننىڭ قايتا ورالۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ادامدار بار. سونىڭ ءبىرى - قاراعاندىلىق جازۋشى جايىق بەكتۇروۆ.
- ول دا جازىقسىز اباقتىعا جابىلعان ازامات قوي؟
- ءيا، ول دا قۋعىن-سۇرگىندى، زورلىق-زومبىلىقتى كوپ كوردى. ج.بەكتۇروۆ العاش رەت 1928 جىلى ماعجانمەن بۋرابايدا كەزدەسكەن ەكەن. قاراعاندى وبلىسىنداعى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ايماقتىق بولىمشەسىن باسقاردى. وسى كىسى ماعجاننىڭ اقيقاتىن اشۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. الماتىدا جاعدايى قيىنداۋ بولعان سوڭ، زىليقا شەشەي سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا كوشىپ كەلەدى. جايىق اعا ونى تاۋىپ الىپ، كىمدەرگە قالاي حات جازۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتكەن عوي. سودان باشقۇرتتىڭ اقىنى سايفي قۇداشقا دا حات جازىپ، ماعجاننىڭ اقتالۋىنا ىقپال ەتۋىن سۇرايدى. سوعان وراي، س.قۇداشتىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.قوناەۆقا جازعان حاتى بار. ول 1969 جىلى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنە جاريالانعان. بىراق ول حات اسا كوپ قوزعاۋ سالا المادى. دەگەنمەن ول دا بۇگىنگى ۇرپاققا سول كەزدەگى جاعدايدىڭ شىرقىراعان ءبىر شىندىعى بولىپ قالدى.
- زىليحا اپايمەن كەزدەسىپ، سويلەسە الدىڭىز با؟
- مەن ول كىسىمەن بەرتىن كەلە بىرنەشە رەت كەزدەستىم. مەن مقك-ءنىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجاتتاردى كورگەننەن كەيىن ءبىرجولا ماعجاندى زەرتتەۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندىم. ول كەزدە ماعجان تۋرالى اقپاراتتىڭ ءوزى از ەدى. ماعجاننىڭ ءبيبىزايىپ دەگەن جيەن كەلىنى بولعان. مەن ونىمەن دە كوزى ءتىرى كەزىندە كەزدەسىپ، بىرنەشە رەت سۇحبات الدىم. ماعجاننىڭ قاھارمان دەگەن اعاسىنان تۋعان عادىلشا دەگەن ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ازامات بولعان. ول دا ماعجان تۋرالى كوپ ماعلۇماتتار جيناپ، ىزدەنىپ، اقىننىڭ اتىن حالىققا قايتارۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.
ماعجاندى كورگەن تاعى ءبىر ادام - اقىن حامزا ابدۋللين. ول شوتا رۋستاۆەليدىڭ «جولبارىس توندى جيھانگەز» دەگەن پوەماسىن اۋدارىپ، اتى شىققان اقىن. ح.ابدۋللين سوعىس كەزىندە تۇتقىندا بولىپ، كوپ جىل تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەن. ماعجان ۇستالىپ كەتكەنگە دەيىن كەزدەسىپ تۇرعان، بىرنەشە رەت ۇيىندە بولعان.
ونى كورگەن ادامدار ماعجاننىڭ سۇلۋ كەلبەتىن، جۇزىندە ءبىر مەيىرىم بولعانىن، شاشى بۇيرا ەكەنىن ايتاتىن. بىراق كەيبىرەۋلەر ونى تاكاپپار بولعان، ءوزىن باسقالاردان جوعارى قوياتىن ەدى دەيدى. شىن مانىندە، ماعجان كادىمگىدەي جانى ءبىر جىبەكتەي ۇلبىرەگەن تازا ادام بولعان.
- حح عاسىردىڭ باسىندا شاكىرتتەرگە ورىس تىلىندە ءدارىس بەرۋى عاجاپ قوي!

<!--pagebreak-->
- ماعجان داۋلەتتى ادامنىڭ بالاسى بولعان سوڭ، ومبىدا وقىعان. اۋەلى 1912 جىلى ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىن بىتىرەدى. مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە ونداعى مۇعالىمدەرى ونىڭ بويىنداعى قاسيەتىن بايقاپ، ومبىعا بارۋعا كەڭەس بەرەدى. 1914 جىلى ماعجان ومبىداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەمينارعا وقۋعا تۇسەدى. اكەسى ونى مۇعالىم، بولماسا اقىن رەتىندە كورگىسى كەلمەيدى. بۇل ارادا ماعجاندى شوقان ۋاليحانوۆپەن تاعدىرلاس دەۋگە بولادى. ەكەۋى دە اكەلەرىمەن ءتىل تابىسا الماعان. ماعجان «مەن وقۋ وقيمىن، ومبىعا بارامىن، ولەڭ جازامىن، اقىن بولامىن» دەگەندە، وعان اكەسى قارسى بولعان. اكەسى ونى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىستىرىپ، ءوز ماڭايىندا ۇستاعىسى كەلەدى، ۇيلەندىرەدى. ماعجان جاس ايەلى زەينەپتى اۋىلدا قالدىرىپ، ومبىعا كەتىپ قالادى. العاشقى ايەلىنەن جالعىز ۇل تۋادى، ونىڭ اتىن گراجدان دەپ قويادى. گراجدان ءبىر جاسقا تولماي قايتىس بولادى.
باستاپقىدا قىزىلجاردا مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە، ماعجان ەرمەك سەركەباەۆتىڭ اكەسىمەن بىرگە وقيدى. سول كەزدە ەكەۋى اۋىلعا اتپەن كەلىپ جۇرەدى ەكەن. ول كەزدە اكەسىنىڭ سارسەنباي دەگەن اتقوسشىسى بولادى. ول اسىعادى، اۋىلعا تەزىرەك جەتكىسى كەلەدى. سونداي ساتتەردە «ايدا اتىڭدى، سارسەنباي!» دەگەن ولەڭ جازىپ، جۇرتقا وقىپ بەرەدى. ول بىرەۋگە ايتىلعان ارناۋ ەمەس، ەلگە دەگەن ساعىنىش، الىپ-ۇشقان جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى ىسپەتتى ولەڭ. سول سياقتى «ساسىقكول» دەگەن ولەڭى بار. ول ماعجاننىڭ تۋعان جەرىندەگى كول، سونىڭ جاعاسىندا بالالىق شاعى وتكەن. ولەڭدە ساسىقكولدىڭ جاعاسىنداعى ءومىردى سۋرەتتەيدى.
ماعجانعا عاشىق بولعان نازىك جاندىلار وتە كوپ بولعان. ءوزىنىڭ ۇيلەنگەن العاشقى جارى، ودان كەيىن پەتروپاۆلدا پەداگوگيكالىق كوللەدجدە ساباق بەرىپ جۇرگەندە گۇلسىم دەگەن ارۋمەن تانىسادى. ونىڭ «گۇلسىم حانىمعا» دەگەن ولەڭىن جاقسى بىلەسىز. سودان كەيىن ومىرىندە تاعى بىرنەشە ارۋلارمەن كەزدەسكەن. زىليحا شەشەي دە كەزىندە وتە سۇلۋ، وقىعان ادام، بايدىڭ قىزى بولعان. ەكەۋى قوسىلعانمەن، زىليحا شەشەيدىڭ ءوز اۋزىنان تالاي ەستىگەنىم، باقىتتارى باياندى بولماي، كوپ قيىندىق كورەدى. بىراق ول ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن ماعجاندى جۇرەگىندە ايالاپ، ونىڭ جىرلارىن ىزدەۋمەن ءوتتى.
- ماعجاننىڭ حالىققا جەتپەي قالعان جىرلارى دا كوپ پە؟
- از ەمەس سياقتى. ويتكەنى ول كەزدەرى قورقىپ، كەيبىر جىرلارىن جوق قىلىپ جىبەرگەن. مۇرات اۋەزوۆتەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمەم بار ەدى. زىليحا شەشەي مۇرات اۋەزوۆتىڭ اناسى فاتيما عابيتقىزىمەن ارالاسىپ تۇرعان ەكەن. فاتيمانىڭ جولداسى ءىلياس جانسۇگىروۆ تە ۇستالىپ كەتكەن، سوسىن بۇلار مۇڭداسادى، كەزدەسەدى. بۇل كەزدە مۇرات اۋەزوۆتىڭ كىشكەنتاي كەزى بولۋ كەرەك. تالاي رەت كورىپ، اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، ايالداماعا شىعارىپ سالىپ جۇرەدى ەكەن. كەيىن مۇرات اۋەزوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ جانە عابباس قابىشۇلى بىرلەسىپ، ماعجاننىڭ جينالعان جىرلارىن تۇپتەپ، از عانا تارالىممەن كىتاپ ەتىپ شىعارعان ەكەن.
- جاسىرىن شىعارعان با؟
- ءيا، جاسىرىن. ايتپەسە باستارى كەتەدى عوي. ول كىتاپتى ءبىراز ادامدار وقىپتى. مۇرات: «ەگەر سول كەزدە ماعجاندى وقىعان ادامداردىڭ سانى كوپ بولسا، وندا ءبىزدىڭ قادىر، تۇمانباي سياقتى اقىندارىمىز كوپ بولار ەدى»، - دەدى. ونىڭ سەبەبىن سۇراعانىمدا، «ولار ماعجاندى وقىدى» دەپ جاۋاپ بەردى. ماعجاندى وقىعان اقىندار مول رۋحاني بايلىققا كەنەلگەن، سىرشىل اقىننىڭ ۇلكەن ءبىر مەكتەبىنەن ءتالىم العان.
- ءسىز ماعجان ىسىمەن تانىستىڭىز. اقىندى تۇتقىنداعان كەزدە قولجازبالارىنىڭ ءبارىن الىپ كەتەدى ەمەس پە؟ سىزگە قولجازبالارى كەزدەسكەن جوق پا؟ نەمەسە مقك-ءنىڭ مۇراعاتتارىندا بولعان جوقسىز با؟
- مەن مقك-ءنىڭ نەگىزگى مۇراعاتىندا بولعان جوقپىن. بىراق ەدىگە قايىربەكوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مەنىڭ قولىما تيگەن ءىس الماتىدان كەلگەن قۇجات ەكەن. ول كادىمگى قىلمىستىق ءىس، باسقا ەشتەڭە جوق. ال جۇرتتىڭ اۋزىندا ماعجاننىڭ ەڭبەكتەرىن تاركىلەپ، جوق قىلىپ جىبەردى دەگەن ءسوز بار، بىراق مەندە ونى دالەلدەيتىن ناقتى دەرەك جوق.
زىليحا شەشەيدىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنسەك، ماعجاندى سوڭعى رەت تۇتقىنداعاندا لەسنايا كوشەسىندەگى №89 ۇيدە تۇرعاندا ەكى كىسى كەلىپ الىپ كەتكەن. جازۋشى دۇكەنباي دوسجان كەزىندە «ماعجاندى ولتىرگەندەر» دەگەن دەرەكتى حيكايات جازدى، بۇل ماسەلە سوندا ايتىلادى. بىراق تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت، ماعجاننىڭ جىرلارى العاشقى رەت سوتتالىپ كەتكەننەن قايتا ورالعانعا دەيىنگى ارالىقتا ون شاقتى جىل ءۇزىلىپ قالادى. اقىن قانداي جاعدايدا جۇرسە دە، ولەڭ جازباۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن. سوعان قاراعاندا، ونىڭ وسى كەزەڭدە جازعان ولەڭدەرى قولدى بولعان سياقتى، نە مۇراعاتتا جويىلدى، نە بولماسا تۋىستارى قورىققاننان ورتەپ جىبەرگەن بولۋى ىقتيمال.
- الداعى ۋاقىتتا ماعجان جىرلارى تابىلا ما؟ ءبىر جەرلەردە، مۇراعاتتاردا قالۋى مۇمكىن بە؟ اقىن مۇرالارىن قاي جاقتاردان ىزدەستىرۋگە بولادى؟
- نەگىزىنەن، ماعجان ەڭبەكتەرىن ومبىنىڭ مۇراعاتتارىنان ىزدەستىرۋ كەرەك. ءبىزدىڭ جەرلەس ازاماتتار «اسىل مۇرا» مادەني ورتالىعىن قۇرىپ، كوپ جۇمىس ىستەپ جاتىر. ىزدەنىپ، اقىننىڭ كىتاپتارىن شىعارىپ، ولەڭدەرىن تاۋىپ الىپ، حالىققا جەتكىزۋدە. بىراق ولاردىڭ دا قولىنا ماعجاننىڭ تۇسكەن ەڭبەكتەرى شامالى. ماعجان شىعارمالارىن ماسكەۋدەن ىزدەستىرىپ ەدىم، بىراق تابا المادىم. ول ماسكەۋدە وقىدى، قىزمەت ىستەدى. ماسكەۋدەگى ءومىرى تۋرالى كوپ دەرەكتەر جوق. ماعجاننىڭ ەڭبەكتەرى ومبى مەن ماسكەۋدە عانا بولۋى مۇمكىن. ال العاشقى ۋفاداعى وتكىزگەن جىلدارى جازعان جىرلارى از شىعار، ول جاس شاعى، ولەڭدى جاڭا باستاعان كەزى ەدى.
- ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن كەيبىرەۋلەر پايدالاندى دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلادى. وسى راس پا؟
- ونداي اڭگىمەنى مەنىڭ دە قۇلاعىم شالعان. «ماعجان نەگە جارىققا ەرتە شىقپادى، نەگە ەرتە اقتالمادى» دەگەن سۇراقتار قويىلعاندا، «ونىڭ ەڭبەكتەرىن پايدالانىپ كەتكەن ادامدار ونىڭ اقتالۋىنا قارسى بولدى، كەدەرگى كەلتىردى» دەگەن ءۋاجدى ەستىپ جۇردىك. مەن ادەبي ۇلكەن ورتادا جۇرگەن، تۋرا سويلەيتىن ازاماتتاردىڭ ءبىرى - مۇرات اۋەزوۆتەن سول جايىندا سۇراعان ەدىم، ول: «ءيا، ونداي ءسوز بار. بىراق قازىر قايتەمىز ونى قوزعاپ، بولعان ءىس بولدى عوي. كىمنىڭ وندايعا بارعانىن سول ادامداردىڭ وزدەرى بىلەدى»، - دەدى. بۇل اڭگىمە شىندىق دەپ ويلايمىن.
- ادالدىق پەن ادامدىقتان اتتاعاندار ەندى ماعجان شىقپايدى دەپ كوشىرىپ باسقان شىعار؟
- ءيا، ەندى ءوزىڭىز دە اقىنسىز عوي. مىسالى، ولەڭدى ءتىپتى كوشىرۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ولەڭنىڭ مازمۇنىن، يدەياسىن، باسقا دا قاسيەتتەرىن ءۇزىپ-جۇلىپ پايدالانۋعا بولادى عوي. ەرتەرەكتە بىرەۋ ماعجان مۇراسى حالىقپەن قايتا قاۋىشادى دەسە، وعان ەشكىم سەنبەس ەدى. ماعجان ءبىر ولەڭىڭدە «مەنىڭ شىراعىم سونبەيدى، مەن حالىققا قايتا ورالامىن» دەپ ايتادى عوي. سول ايتقان ءسوزى كەلىپ وتىر عوي.
- ماعجان مۇرالارىنىڭ قايتادان جاندانۋىنا ءسىز ءبىراز ۇلەس قوسقان ەكەنسىز. جاقىندا شىققان "ماعجان الەمى" جيناعىن شىعارۋعا كىمدەر اتسالىستى؟
- ماعجاندى حالىق ءالى تولىق تانىپ ۇلگەرگەن جوق دەپ ويلايمىن. ونىڭ قايتا ورالۋى ەلدىڭ ومىرىندەگى ءبىر قيىن كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ويتكەنى 1990 جىلدارى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدا، ەلدىڭ قوعامدىق ومىرىندە دە كۇردەلى جاعدايلار ورىن الدى. سوندىقتان ماعجاننىڭ العاشقى ەڭبەكتەرىن قۇراستىرعاندا تارالىمى از بولدى. ودان كەيىن اقىن باقىتجان قاناپيانوۆ ورىسشاعا اۋدارىپ «پروروك» دەگەن كىتاپ شىعاردى. ونىڭ دا تارالىمى كوپ ەمەس.
ءبىز بەرتىن كەلە ماعجان جىرلارىن ورىس تىلىندە شىعارايىق دەگەن ويعا كەلدىك. ماسكەۋدە «مۋدروست ۆەكوۆ» دەگەن سەريا شىعادى. وعان بىزدەن اباي مەن جامبىل جىرلارى ەنگەن. ونداي ەڭبەكتەرگە رەسەيلىكتەر وتە جوعارى تالاپپەن قارايدى. سول سەريا بويىنشا شىعارۋعا ماعجاننىڭ ورىسشاعا اۋدارىلعان ولەڭدەرىن ۇسىنعان بولاتىنبىز. بىراق ولار «نە ماعجان سىزدەر ايتقانداي ۇلى ەمەس، نە اۋدارمانىڭ ساپاسى تومەن شىعار» دەپ اقىن مۇراسىن دۇرىس قابىلدامادى. سودان كەيىن ءبىز ويلانا كەلىپ، عالىم، اقىن، فيلوسوف اۋەزحان قودارعا باردىق. ول جاقسى اۋدارماشى، ابايدى تارجىمالاعان، باسقا اقىنداردىڭ شىعارمالارىن دا اۋدارىپ ءجۇر. ءا.قوداردىڭ اۋدارماسىمەن ماعجان كىتابى ماسكەۋدەن شىقتى. وقىعان جۇرتشىلىق جاقسى باعالادى. ونى قۇراستىرعان ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، اباي مەن جامبىلدىڭ ەڭبەكتەرىن شىعارعان، سوسىن اباي مەن پۋشكيننىڭ شىعارمالارىن جاريالاعان ادەبيەتشى-عالىم ساۋلە امىرحانقىزى مانسۇروۆانىڭ ەڭبەگى زور.
ماعجاندى حالىق تانىسىن دەگەن نيەتپەن سول كەزدەگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى تايىر مانسۇروۆتىڭ قولداۋىمەن ءبىز وبلىستا 5 مىڭ دانا تارالىممەن قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ماعجاننىڭ ەكى كىتابىن شىعاردىق. ول جيناقتا اقىننىڭ جىرلارى جاريالاندى، ماعجان تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەر سۇرىپتالىپ ەنگىزىلدى جانە جەرگىلىكتى اقىنداردىڭ ماعجانعا ارناعان ولەڭدەرى بەرىلدى. وتكەن جىلى ماعجان تۋرالى «سونبەيتىن شىراق» دەگەن شاعىن كىتاپ شىعاردىم. بىلتىر ماعجان جۇماباەۆتىڭ 115 جىلدىعى جەرگىلىكتى جەردە جاقسى اتالىپ ءوتتى عوي. 2007 جىلى «ماعجان» ادەبي كوركەم جۋرنالىن جارىققا شىعاردىق.
1988 جىلدان بەرى ماعجان تۋرالى كوپ ادام جازدى. ءبىزدىڭ بىلگىر عالىمدارىمىز، ادەبيەتشىلەر مەن اقىندار وسى ىسكە اتسالىستى. مىسالى، شەريازدان ەلەۋكەنوۆ، كاكىمبەك سالىقوۆ، قادىر مىرزا ءالى، ۇلىقبەك ەسداۋلەت، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، مۇزافار الىمباەۆتىڭ ماقالالارى بەلدى-بەلدى باسىلىمداردا جاريالاندى. بىراق ولاردىڭ كوبى گازەتكە، جۋرنالعا شىقتى. ونىڭ ءبارى قازىر قولدا جوق قوي. ماعجاننىڭ تۇتاستاي بەينەسىن اشاتىن ءبىر كىتاپ قۇراستىرسام دەگەن ويعا كەلدىم. سونىڭ ءساتى تۋىپ، بيىل الماتىداعى "التىن كىتاپ" باسپاسىنان "ماعجان الەمى" دەگەن كىتاپتى قۇراستىرىپ شىعاردىق. مۇندا ماعجان تۋرالى بىلگىسى كەلەتىن ادامعا مول ماعلۇمات بار. ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ دا ماقالاسىن ەنگىزدىك. عالىم، جازۋشى بەيسەنباي كەنجەباەۆتىڭ كەڭەس زامانىندا جازعان وتە ءبىر قۇندى ەڭبەگى دە بار. سول سياقتى رىمعالي نۇرعالي، سەرىك نەگيموۆ، تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ ماقالالارى وسى جيناققا ەندى. بۇل جيناقتى كىتاپحانالارعا، وقۋ ورىندارىنا تاراتىپ بەرەمىز دەپ وتىرمىز.
- اعا، ءۇش-ءتورت جىلدان كەيىن ماعجاننىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويى كەلە جاتىر. سونىڭ قارساڭىندا قانداي مادەني شارالاردىڭ اتقارىلعانى دۇرىس دەپ ويلايسىز؟ مىسالى، ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اباي وقۋلارى، پۋشكين وقۋلارى بار، بىراق ماعجان وقۋى بار دەپ ەستي قويعان جوقپىن.
- ءيا، ماعجاننىڭ وقۋى جوق. ماعجاندى دارىپتەپ جاتقان تەك سولتۇستىك وبلىس قانا. ەسىڭىزدە بولسا، مەن وتكەن جىلى ماعجانعا بايلانىستى ءبىر دەپۋتاتتىق ساۋال جاساعان بولاتىنمىن. وندا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزاعا «ماعجان تۋرالى نەگە فيلم تۇسىرىلمەيدى؟ ماعجاننىڭ كىتاپتارى نەگە كوپ تارالىممەن شىعارىلمايدى؟» دەپ جازعان ەدىم. مۇحتار ابرارۇلىنان جاقسى جاۋاپ كەلدى. مينيستر اقىننىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ءۇشىن سارىتومار اۋىلىندا م.جۇماباەۆتىڭ جەكە مۇراعاتى اشىلعانىن، ماعجان تۋرالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ ماسەلەسى 2009 جىلى «مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياساتتى وتكىزۋ» بيۋدجەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا قاراستىرىلاتىنىن جازعان ەدى. مۇمكىن، سونىڭ دا سەپتىگى شىعار، وسى ءۇشىنشى جىل ءبىر جاقسى ءداستۇر قالىپتاسىپ وتىر. استاناداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا «ءبىر كىتاپ - ءبىر الەم» دەگەن اكتسيا ءوتىپ كەلەدى. بيىلعى جىل ماعجانعا ارنالدى. ۇلتتىق كىتاپحانادا ۇلكەن ءبىر شارا ءوتتى. سوعان قاراعاندا، وقىرماننىڭ، حالىقتىڭ بەتى ماعجانعا بۇرىلا باستاعان سياقتى.
- وسىنداي شارالاردى كوبىرەك وتكىزۋ كەرەك قوي.
- ارينە. ويتكەنى ماعجان كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، ول - ادەبيەتكە ۇلكەن قۇبىلىس اكەلگەن اقىن. ماعجاننىڭ بويىندا ءبىرتۇتاس قازاق حالقىنىڭ رۋحى تۇر. ماعجاننىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن ويشىلدىعى، اقىندىعى مەن ءبىلىمى، اقىننىڭ تولىپ جاتقان قاسيەتتەرى قازىرگى ۇرپاعىمىزعا بۇيىرسا، وندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدى ەرتەڭگى كۇنى اسپانعا كوتەرەتىن سول ۇلى كۇش بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
- جاراسباي اعا، تانىمال اقىن-جازۋشىلاردىڭ اتىندا كوشە، مەكتەپ، ەلدى مەكەندەر بار. ال ماعجاننىڭ اتىندا قانشا دەگەنمەن ازداۋ سەكىلدى. جاڭا ءسىز ايتىپ وتىرعان تۋعان جەرىندەگى ساسىقكولدى، مۇمكىن، كەلەشەكتە «ماعجان كولى» دەپ وزگەرتسە، قالاي بولار ەدى؟ ول حالىقتىڭ قۇلاعىنا جاعىمدى ەستىلەر ەدى.
- دۇرىس ايتاسىز. ءيا، كولدىڭ اتاۋى بىلمەيتىن ادامدارعا تەرىس اسەر ەتەدى. ايتۋىڭىز وتە ورىندى. ماعجانعا قانداي جەردىڭ اتىن بەرسە دە كوپ ەمەس. اقىننىڭ تۋعان جەرىندە ماعجان اتىندا اۋدان بار، ونىڭ اتىندا كوشە دە، وقۋ ورنى دا بار. ماعجانعا قويىلعان ەسكەرتكىشتەر بار. ساسىقكولدى ماعجاننىڭ اتىمەن اتاسا، ەشكىم وعان قارسى بولماس ەدى. ول - ورىندى تىلەك. بىراق ءبىز تەك تۋعان جەرىمەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز كەرەك قوي. كوكەيدە جۇرگەن ءبىر ارمان - ماعجاننىڭ ەسكەرتكىشى استانادا دا بولسا عوي، شىركىن! ەلوردادا ماعجان اتىندا شاعىن كوشە بار. استانا مەن الماتىدا، باسقا قالالارىمىزدا وقۋ ورىندارىنا، ونەر ۇيىمدارى مەن تەاترلارعا نەمەسە كىتاپحاناعا سىرشىل اقىننىڭ اتىن بەرسە، حالىق قۇپتارلىق ءىس بولارى انىق.
ماعجاندى ايتقانىمىز - قازاقتى، ادالدىقتى، ەرلىكتى، ورشىلدىكتى، ەلجاندىلىقتى ناسيحاتتاعانىمىز، حالقىمىزدىڭ ونەرىن كوككە كوتەرگەنىمىز. مەنىڭ ماعجان تۋرالى ءبىر ەنتسيكلوپەديا قۇراستىرسام دەگەن ويىم بار. ءبىراز ماتەريالدار تابىلدى، ءالى دە جيناقتاسام دەپ ءجۇرمىن. جازىلعان دۇنيەلەر از ەمەس، بىراق سونى قاراپ وتىرساڭىز، كوپ جەردە سايكەسسىزدىك بار. عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنبەگەن دەرەكتەر بولماۋى كەرەك. ۇرپاققا ناقتى ەلەۋىشتەن وتكەن، دايەكتەلگەن دۇنيەلەر قالعانى ابزال. بۇل باستامانى ءبىراز ازاماتتار دا قولداپ جاتىر. ماعجان ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارساق، ەلدىگىمىزدى تانىتار ەدىك.

ايباتىر سەيتاق، استانا

«ايقىن» گازەتى، 26 ماۋسىم 2009 جىل