(Ahmet Baytúrsynúlynyng tughanyna 125 jyl toluyna arnalghan halyqaralyq ghylymy konferensiyadaghy Ábish Kekilbayúlynyng sózi)

Tandanatynymyz: búl joly búrynghyday qiqulap atqa minip, zenbirekke qarsy shauyp, qangha bókkennen mәn shyqpaytynyn, úrymtal kezde jan-jaqty qamdastyrylghan jýieli kýres-pen qarsy túru kerektigin týsinetin kemel túlghalardyng kenetten qalay tabylghany? Últtyq tól elita әli qalyptasyp ýlgermegen edi. Oqyghandar shashyrandy júrttan yqqandyqtan bas qosyp, kýsh biriktiruge qúlyqty emes edi. Múnday jaghdayda әlgindey tәuekelge bel baylamaq týgili, ol jayynda oilanudyng ózi aqylgha simas batyldyq edi. Soghan aidaladaghy auyl múghalimining qalay jýregi túrghanyna qansha tanghalsang da kóptik etpeydi.

Búl jaghynan kelgende, Ahmet Baytúrsynov – últtyq tarihymyzda eshkimmen salystyrugha bolmaytyn erekshe túlgha.

Bәlkim, bireulerge búl orynsyz tamsanu bop kóriner. Oghan deyin de búl dalada Farabi, Yassaui, Qorqyt, Asanqayghy, Ybyray, Shoqan, Abaylar da ótti ghoy deser.

Ol ras. Biraq, Ahmet Baytúrsynov olargha úqsaydy da, úqsamaydy da. Úqsaytyny: ol da atalmysh alyptar siyaqty últtyq damuymyzdyng ýrdisi men qarqyny qalghan dýniyedegi damu ýrdisi men qarqynyna sәikes kelmey kende qalyp, kórer kózge tyghyryqqa tirelgen halqyna adastyrmas jol izdedi.

Úqsamaytyny: Ahmet Baytúrsynov onday jol Qorqyt pen Asanqayghyday ýirenshikti ýrdisti aman saqtap qalatynday jana qonys izdeumen tabylady dep týsinbedi; Faraby men Yassauiydey óz túsyndaghy keng jayylghan antikalyq nemese islamdyq dýniyetanymgha uaqytyly kóshu arqyly barlyq mәseleni sheshuge bolady dep úqpady; Abay, Shoqan, Ybyraylarday tendikke jetuding jolynda tek aghartushylyqpen shektelgisi kelmedi. Onyng ýstine, búlardyng eshqaysysyn da Ahmet Baytúrsynovtyng ruhany qalyptasuyna tikeley әser etti deu tym asyra aitqandyq bolar edi. Ol kezde júrttyng kóbi Faraby men Yassauiyding zaty týgili atyna qanyq emes edi.

Shoqan Ualihanovtyng atyna qanyq qazaq oqyghandary enbekterimen sonshalyqty tanys emes edi. Al, Abaydyng atyna da, zatyna da Baytúrsynov tym beride, óz tandauyn jasap, sol ýshin aiypty bop, Semeyge auyp barghan kezde qanyghypty. Al bala jasynan jaqsy biletin Ybyray ónegesining jana kezeng jaghdayynda jetkiliksiz ekendigine bastapqy jyldary-aq kózin jetkizip ýlgergen-di.

Baytúrsynúly yqylasy aughan qay salada da eng ýlken bedelge ie boldy. Ádeby múramyzdy jazuda, zertteude, nasihattauda arghy-bergi aituly shyghys tanushylarymen qatar túrady. Óner men mәdeniyet teoriyasyn jasaqtauda kýlli týrki dýniyesinde eng birinshi bop batyl qadamdargha bara aldy. Onyng «Ádebiyet tanytqyshy» endi túra bastaghan kebeng әdebiyet týgili әlem moyyndaghan kemel әdebiyetting ózine de kórik qosa alatyn sýbeli enbek edi. «Masa» men «Qyryq mysal» ótkelekte túrghan

últ ómirining eng zәru mәselelerine eng zәru jauaptar izdedi. Ol búryn útqyr da ótkir sheshen sózge ghana qúlaq asyp qalghan júrtshylyqqa endi isting bayybyna baryp, mәselening mәiegin arshyp, eliktire sóileuding ornyna ejiktey sóileytin shynayy kósem sózding ýlgisin kórsetip berdi. Aghartu isinde kóp mәselede әlemdik tәjiriybeden algha oza әrekettendi. Kóp halyqtarda endi talqylana bastaghan jәitterge ol sonau ghasyr basynda-aq óz tújyrymyn aitty. Keyingi tәjiriybe olardy dúrysqa shyghardy. Qazaq tilining damuyna jer jaralyp, su aqqaly bergi qalghan qazaqtyng qosqan ýlesi bir para da, Baytúrsynovtyng bir ózining sinirgen enbegi bir para. Sol arqyly týrkitanugha da keleli ýles qosty. Jana jazu. Jana әlippe. Túnghysh emle. Túnghysh fonetika. Túnghysh grammatika. Túnghysh sintaksiys. Túnghysh terminologiya men әdisteme. Til asharlar. Til tanytqyshtar. Til júmsarlar. Últtyq til bilimine týpkilikti Temir qazyq bolar mәngilik ýlester. Keyde kýlli bir últtyng talay úrpaghynyng qolynan

kele bermeytin keleli isterdi bir-aq adamnyng tyndyrghany tandanbasqa bolmaytyn jәit. Keyde, shirkin, sol sabaz qazir tirilip kelse ghoy deysin. Bizge úyat bolghanymen, eng ýlken mәrtebege endi ie bop, sony әli dúrystap iygere almay jatqan sorly qazaq tilining sauabyna bir qalar edi-au dep oilaysyn. Búl mәseledegi, bir kezdegi ózi aitqan, «torghaygha atyp, shyrghaygha tiygizip, shyrghaydy atyp, torghaygha tiygizip» jatqan talay olqylyqtarymyzdy kýizelse de, týzetip, kýiinse de, ýiretip berer edi-au dep armandaysyn. Bir ghana «sh» dybysy men «sh» әrpine qanyqtyru ýshin: «mynau sorly shal, boyyna nazar sal, saqal-shashy aq; qayraty shaq, baladan ada, qaradan taza, auqaty-shabaq, susyny shalap, ayaqta sharyq, qatqan ash, aryq, shabaqtan, shalaptan bolsyn ba qaryq?» – dep, әleumettik túrmystyng kýlli bir epopeyasyn kóz aldyna kóldeneng tartatyn, til tanyta otyryp, tirshilik tanytatyn әlippeleri, «baq-baq etken tekeni qys kelgende kórermiz, batyrsynghan jigitti is kelgende kórermiz», «kisi bir kórgende búlan, eki kórgende qúlan, ýsh kórgende adam», «ekseng egin, ishersing tegin», «týbi birge týtispeydi», «oynandar, oilandar» dep jatatyn til asharlar, shirkin, salt ózgerip, sana ózgerip jatqan qazirgi zamanda da kóptep shyqsa ghoy. Ahandar qazir aramyzda jýrse bayaghy «Qyzyl әsker til ashary» siyaqty «Kәsipshining til ashary», «Iskerlik tilashary», «Tәuelsizdik til ashary», «Demokratiya til ashary», «Ádilet tilashary», «Kense til ashary», «Biylik til júmsary», «Qúq әlippesi» qosylmasyna, til tanu qúraldary, tirshilik tanu, zang tanu, adam tanu, qogham tanu qúraldaryna ainalmasyna kim kepil? Sonday memlekettik tilding jolyndaghy talay psihologiyalyq tosqauyldyng óz-ózinen alastalmasyna kim kepil? Al, osy ghasyrdyng basynda Ahmet Baytúrsynov ta ot basynda omalyp qalghan ana tilimizding joq-jitigin aityp, kýni-týni zarlap, qol qusyryp qarap otyryp alsa, qazaq tili men ol turaly ghylymnyng әli kýnge kindigi kesilmey, shyryldaghan sharana halde jatpasyna kim kepil? Eger Ahmet Baytúrsynov osynyng bәrin sol kezde dýniyege kelmek týgil, әli eshkimning qiyalyna da kele qoymaghan últtyng memleket ornap, sol jasap bersin dep, otyryp alsa, últtyq mektep, últtyq baspasóz, últtyq til tanu, el tanu, óner tanu, ózin-ózi tanu býginge deyin bolar-bolmasyna kim kepil?

IYә, Ahmet Baytúrsynov – últtyq damudyng talay jyl әbden tot basyp qarausyz qalghan, tipti qarang qala jazdaghan tegershigin bir ózi ainaldyryp kórip, migirsiz qozghalysqa qosyp bergen, ertegining erlerindey eren túlgha. Tughan halqynyng ruhany janghyruynyng syryn tap onday bilip, sol jolda qaltqysyz enbek etip, mәngi eskirmeytin aghyl-tegil mol ýles qosa alghan qayratker qazaq topyraghynda oghan deyin de, odan keyin de bolghan emes. Nelikten ol múnshalyqty jankeshtilikke baryp jýr? Búnyng jauabyn onyng arman men arpalysqa toly ómirining eng shynayy shejiresi – ólenderinen izdelikshi.

Maqtaghandyqtan ba? Onda: «Ázirge qoldan kelgen osy barym, qomsynyp, qonyrayma, qúrbylarym, baby joq júmystaghy men bir aryq, kýn qayda ýzdik shyghar topty jaryp, bar bolsa sonday jýirik qyzar deymin, estilse qúlaghyna dýbir baryp: әitpese, aryq shauyp ondyra ma, jýrgende qamyt basyp, qajyp-talyp»,– dep qayghyra qaymyghar ma edi?

Masattanghandyqtan ba? Óitse: «Qaltyldaq qayyq minip espesi joq, tenizde jýrmiz qalqyp keshpesi joq, jel soqsa, qúiyn qusa jyljy beru, bolghanday taban tireu eshnәrse joq; búl kýnge býgin emes, kópten kirdik, aldy-artyn andamaghan betpen kirdik, jat jaqty jaratqangha kýzettirip, jaqynmen yryldastyq, ittey ýrdik... bildirdik elding syryn, erding qúnyn, elirip eregiske eki-ýsh kýndik... kiredi tentek esi týsten keyin, mýshkilin halimizding endi bildik...»,– dep kýizeler me edi.

Danq qúmarlyqtan deyin desen: «Jangha kónil qalyp túr, jan búl kýige salyp túr: tәnge kónil qalyp túr, tәn shydamay aryp túr; júrtqa kónil qalyp túr, júrt jalghangha nanyp túr, ótirik órlep, kýsheyip, shyn jenilip, talyp túr; jala degen tóbeti baltyryndy qauyp túr; tabalaghan jamannyng shayan tili shaghyp túr; jany ashyghan jaqynnyng jasy kózden aghyp túr...», – dep aitqany ras bolsa, kimge senip ataq izdeydi, kimnen danq dәmetedi.

Sonda múnshama sarp bolyp sarsyluda ne mәn bar? Sóitse, mәn bar eken: «Adamdyq dihanshysy qyrgha shyqtym, kóli joq, kógaly joq – qúrgha shyqtym; túqymyn adaldyqtyng shashtym, ektim, kónilin kóteruge qúl halyqtyn»..., «rahatsyz ótse de ómir-jasym, búl jónimnen qúdayym aiyrmasyn... shaldyghatyn, sharshaytyn jerler de bar, ...shyqqyzbaytyn jolynda órler de bar... el búnymdy bilemin úqpaytynyn, kótermege qalghanda shyqpaytynyn, shalys basyp ayaqty jyghylghanda, «jatqanynnan túrma» dep myqtaytynyn ... men ólsem de, ólemin jónimmenen, tәnnen basqa nemdi alar ólim menen,... tәn kómiler, kómilmes etken isim,... oilaytyn da men emes bir kýngi isin, júrt úqpasa, úqpasyn, jabyqpaymyn, el – býginshil, meniki erteng ýshin...»

Mine, gәp qayda?! Shyn azamatty pendeshilikke, shyn erdi eserlikke jibermeytin de osy: ertenge degen senim; keleshek aldyndaghy jauapkershilik.

Endeshe, әngime әli kele qoymaghan bostandyq, ornay qoymaghan tәuelsizdik jayynda bolyp otyr. Óitkeni, basqa bir óleninde: «Kim bilip, er enbegin sezip jatyr? Kim shydap joldastyqqa tózip jatyr. Keshegi kenshilikte kerek qylghan bostandyq bolmaghan song bezip jatyr»,– deydi. Osyghan qarap-aq, onyng kóp qyrly qyzmetining qay salasyna basym manyz bergenin angharamyz.

Olay bolsa, Ahmet Baytúrsynov birinshi kezekte halqynyng azattyghy, elining tәuelsizdigi men últtyng memlekettiligi jóninde jan ayamaghan kýresker.

(«Últtyq ruhtyng úly tini» jinaghynan qysqartylyp alyndy)

Abai.kz