Qolymdaghy materialdardyng jalpy kólemi 2 300 betten asady

- Túrsyn Qúdakeldiúly, sizding «Úranym - Alash!» kitabynyz jaryqqa shyghyp jatqanyna birshama uaqyt boldy. Oqyrman qauym búl enbeginizben ghalamtor arqyly da, merzimdi basylym arqyly da, kitap arqyly da tanysyp jatyr. Osy orayda múnday ghylymy әri kórkem jazylghan enbekti tereng qabyldaytyn orta bar ekenin avtor retinde bayqadynyz ba, yaghni, atalghan tuyndygha oqyrmannyng iltipaty qanday?

- Býginge deyin «Úranym - Alash!» atty ýsh taghannyng eki tomy jaryq kórdi. Ýshinshi tomy tayau arada oqyrmannyng qolyna tiyedi degen oidamyn. Áuelde, 1988 jyly Alash qayratkerlerin aqtau turaly joghary sotta әdeby kenesshi bolyp edim. Sol jyldary Alash qayratkerlerining azamattyghy aqtaldy. Sodan keyin Qazaqstan Jazushylar odaghynyng sol kezdegi birinshi hatshysy Oljas Sýleymenovting atynan Kolbinge hat jazyldy. Bizding quanyshymyzgha oray, Ózbekәli Jәnibekov marqúm hatshy bolyp keldi de, atalghan hatty Ghylym akademiyasyna tapsyrdy. Keyin Jabayhan Ábdildin bastaghan ýkimet komissiyasy qúryldy.

Qolymdaghy materialdardyng jalpy kólemi 2 300 betten asady

- Túrsyn Qúdakeldiúly, sizding «Úranym - Alash!» kitabynyz jaryqqa shyghyp jatqanyna birshama uaqyt boldy. Oqyrman qauym búl enbeginizben ghalamtor arqyly da, merzimdi basylym arqyly da, kitap arqyly da tanysyp jatyr. Osy orayda múnday ghylymy әri kórkem jazylghan enbekti tereng qabyldaytyn orta bar ekenin avtor retinde bayqadynyz ba, yaghni, atalghan tuyndygha oqyrmannyng iltipaty qanday?

- Býginge deyin «Úranym - Alash!» atty ýsh taghannyng eki tomy jaryq kórdi. Ýshinshi tomy tayau arada oqyrmannyng qolyna tiyedi degen oidamyn. Áuelde, 1988 jyly Alash qayratkerlerin aqtau turaly joghary sotta әdeby kenesshi bolyp edim. Sol jyldary Alash qayratkerlerining azamattyghy aqtaldy. Sodan keyin Qazaqstan Jazushylar odaghynyng sol kezdegi birinshi hatshysy Oljas Sýleymenovting atynan Kolbinge hat jazyldy. Bizding quanyshymyzgha oray, Ózbekәli Jәnibekov marqúm hatshy bolyp keldi de, atalghan hatty Ghylym akademiyasyna tapsyrdy. Keyin Jabayhan Ábdildin bastaghan ýkimet komissiyasy qúryldy.

Mening qolymdaghy materialdardyng jalpy kólemi 2 300 betten asady. Sol kezderi «Alash orda» partiyasynyng kenes ókimetine qarsy astyrtyn is-әreketteri» degen 14 tomnan túratyn isting әr túsynan bolsa da 2 myng bettey kórsetindilerdi jazyp alyppyn. Búl materialdar men derekter kezinde jekelep baspasózde jariyalandy. Negizinen, kópshiligin ózimde alyp qalghan bolatynmyn. Sebebi, Tәuelsizdikten keyin tarihshylar Alash partiyasy men Alash orda ýkimetinin, Alash orda kenesining jәne olardyng keyingi ghylymy isterine, baghyt-baghdaryna tolyq bagha beredi, búl - tarihshylardyng enshisi ghoy dep oilaghanmyn.

Mәmbet Qoygeldi - Álihan Bókeyhanov ýshin basyn bәigege tige otyryp, ony aqtaugha atsalysqan jigit. Mәkeng Álihan Bókeyhanov, Alash qozghalysy jәne Álihan Bókeyhanovtyng bir tomdyq shygharmalar jinaghyn qúrastyrghanynan keyin ózge ghalymdardan ýlken ýmit ettim. Ártýrli jaghdaylargha baylanysty, 22 jyl boyy sol derekterding jariyalanuyn kýttim. Ekinshiden, Alash isi, olardyng iydeologiyasynyng týpki tamyry nede ekeni jinaqtalatyn shyghar degen oida boldym. Alayda, mening kýtkenim mýlde olay óris almay, Alashty jaqtaytyndar nemese tarihtan syzyp tastaghysy keletinder shyqty. Jәne týrmedegi bergen kórsetindiler keyde ómirlik shyndyqpen sәikes kele bermeydi. Ondaghy aitylghan әr sózdi sol isting astaryn bile otyryp jetkizu kerek. Mysaly, tergeushiler Á.Bókeyhanovqa «Siz Alashordany bilesiz be?» degen  súraq qoyghan. Sonda Bókeyhanúly: «Sen ne dep otyrsyn? Aldynyzda «Alash orda» ýkimeti men kenesinin, Alash partiyasynyng tóraghasy otyr. Men Leninmen jәne Stalinmen «Alash orda» ókimeti Sovet ókimetin moyyndaydy degen kelisimge qol qoyghanmyn. Olar bizdi osy uaqytqa deyingi is-әreketterimiz ýshin eshqanday jazagha tarpaymyz dep uәde bergen bolatyn. Lenin óldi. Biraq, ol ólgenimen onyng isi saqtalyp qaldy ma, joq pa? Áriyne, saqtalyp qaldy. Onyng aitqandary zang ba, zan. Endeshe mende ne istering bar? Búzylghan dogovor (kelisimshart) joq. Ony búzatyn ýshinshi adam, Stalin - tiri. Ony syilaysyndar ma?». «Syilaymyz». «Ol meni shaqyryp, kelisim búzylghanyn aitqan joq. Endeshe menen Alashordany bilesing be dep súraudyng eshqanday qajeti joq. Kelesi súraqqa kóshiniz» deydi. Mine, Álekeng osylay tik jauap bergen.

Al, Ahmet Baytúrsynúly: «Maghan aq pa, qyzyl ma, bәribir, qazaqqa qyzmet istese boldy», deydi. OGPU tergeushilerinin: «Siz Túrar Rysqúlovty bilesiz be?» degen súraghyna: «Túrar - bolisheviyk. Men bolishevikterdi jek kóremin. Sondyqtan, Túrarmen aramyz nashar. Jәne ol meni Súltanbek Qojanovpen jaqsy dep oilaydy» deydi. «Al, S.Qojanovpen, M.Júmabaevpen qalaysyz?» deydi tergeushiler ilip alyp. «S.Qojanov kommunist, Maghjan aqyn ghoy, aqyn degen ózi kishkene eserleu keledi. Men naqty ghylymnyng adamymyn. Keybir ólenderin oqyghanym bolmasa, Maghjandy onsha bilmeymin, ony jaqtyrmaymyn» dep jauap beredi. Endi osyghan qarap Ahmet Baytúrsynúly T.Rysqúlov pen S.Qojanovty jek kórdi, Maghjandy kózine ilmedi dep aitugha bola ma? Bolmaydy. Sebebi, Ahang olardy bilemin dese, Rysqúlovty da, Qojanovty da, Maghjandy da jauapqa tartady. Olardy jauapqa tartudan arashalau ýshin Ahmet Baytúrsynúly osynday jauap bergen. Al, bizding tarihshylar da, әdebiyetshiler de A.Baytúrsynúly Rysqúlovty, Qojanovty nege únatpady dep qoldan tarih jasaydy. Mine, osynday jaghdaylar bet alyp bara jatqan son, aragha 20 jyl salyp bolsa da, Alash turaly jighan-tergen materialdarymdy jariyalaugha tura keldi.

Oqyrmandar bar. Jәne oqyrmandardyng mýddesi, talap etui sheksiz. Óziniz de kórdiniz, mәjilisten (Astanada ótken Á.Bókeyhanúlynyng 145 jyldyghyna arnalghan konferensiya - red.) shyqqan mezette 30 shaqty adam qorshap alyp, kitabynyzdy qaydan tabamyz dep jaghamnan alghanday boldy. Olar әr uәlayatta túratyndar. Al, kýndelikti jolyqqan sayyn kitap súraytyndar qanshama?! «Júldyz» jurnalynyng eki jyl boyy shygharmamdy ýzbey jariyalap kele jatqanyna alghys bildiremin. Sonyng arqasynda búl enbek kópshilikke jetude. Pikirler óte kóp. Jәne búl pikirler óz nәtiyjesin berip jatyr. «Núr Otan» partiyasynyng Alashqa bet búruy jәne keybir adamdardyng jasaghan bayandamalaryndaghy ózekti taqyryptar mening kitabymda jazylghan, Alash ardagerlerining týrmede bergen jauaptarynyng yqpalynda boldy dep esepteymin. «Búl iydeya, aighaqtamalar Túrsyn Júrtbaydyng «Úranym - Alash!» kitabynda aitylghan» dese, әriyne, maghan jaqsy. Biraq, derekterimdi ýnsiz paydalanyp jatsa, ol da Alash ýshin. Oqyrmannyng kitapqa degen yntasy óte zor. Tayauda ýsh tomy jinaqtalyp, qayta basylyp shyghuy mýmkin. Óitkeni, oqyrman súranysy osyghan alyp kele jatyr.

- «Altyn tamyr» jurnalynan «Úranym - Alash!» enbeginizding bir keyipkeri Halel Ghabbasov turaly shygharmanyzdy oqyghanda, әseri erekshe boldy dep aita alamyn. Sayasy qughyn-sýrgin qúrbanyna ainalghan H.Ghabbasovtyng barlyq zangha sýienip jasaghan ótinishteri men talap-aryzdary, jeke basyn arashalaudaghy sauattylyghy tarihy derektermen birge kórkem tilmen de jerine jetkizile aitylady. Óziniz osy kitapty jazu barysynda tarihy derekterge arqa sýiediniz be, әlde ishki sezimge boylap, әdeby talaptargha sýiendiniz be?

- Adamnyng kórkem oilau jýiesi belgili bir mәiekke baylanysty qalyptasady. 30 jasqa deyin jazghan alghashqy shygharmalarym kórkemdik negizde bolghandyqtan, sol sipattaghy ólen-dastan, hikayattarym boldy, roman da jazyldy. Biraq, bala kezimnen bir sebepterdi izdeu, әsirese, Alash mәselesine qatysty oqighalar meni oy elekteuge alyp keldi. Jalpy, kórkem shygharmada kórkem shyndyq, tarihy shyndyq, sonan keyin týisik bar. Osy ýsheui birikkende jazushynyng oiy qortylady. Kileng qújattardyng oqyluy da qiyn. Sondyqtan, kitapty jazu barysynda ózim biletin nemese qolymnan kelgen әdeby tәsilderding barlyghyn paydalandym. Jәne ózimning kózqarasym da, ishki jan-dýniyem de solarmen astasyp otyrdy dep esepteymin.

Alashty aitamyn dep mektepten quyldym

- 15 jasynyzda «Abay shyny - Múhtar shyny» atty shygharmalarynyzben oqyrman nazaryna ilinipsiz. Bala shaqtan býginge deyin sol baghytynyzdy jalghastyryp kele jatyrsyz. «Besigindi ayala», «Besigindi aya» syndy shygharmalardy dýniyege keltirip, osy arqyly qazaq ruhaniyatynyng negizgi besigi qayda ekenin kórsettiniz. Kóne týrki dýniyesine de bardynyz. Jalpy, endigi josparynyz qanday?

- Qazir oilap qarasam, mening әdeby talghamym, әdebiyetke qyzyghushylyghym Abay, Áuezov, Alash ýsheuining qospasynda úiysyp kelipti. Sebebi, mektepte 5-synypta oqyp jýrgenimde «Jazdaghy erekshe oqigha» degen tapsyrma boyynsha «Qosh bol, Dilara» degen shygharma jazdym. Bir tәjik jazushysynyng kórkem shygharmasy «Leninshil jasqa» basylghan eken. Sony oqyp otyryp, qyzdyng atyn oisha qoya saldym. Búl - 4-synyptan 5-synypqa auysqan jas balanyng mahabbaty. Ádebiyet pәnining múghalimi Jәngir Isaqyzy «Qúdageldiyn, myna shygharmany ózing jazdyng ba?» dep súrady. «Ózim jazdym» dep jauap qattym. «Basynnan ótken oqigha ma?». «Jo-o-oq», dep edim, qasymda qazirgi belgili aqyn Bauyrjan Jaqyptyng aghasy Qabyl Kósherbaev, Rymbek Raqyshev degen klastastarym bar edi. Olar múnyng shyn oqigha ekenin aitty. Múny estigen múghalim: «Túrsyn Qúdageldinnen keleshekte úly jazushy shyghady. Sen jazushysyn, búdan keyin ylghy erkin taqyrypty jaz» dedi. Ol kisi «Abay joly» epopeyasyn oqytqanda shybynnyng yzyny estilmeytin. Biz, Múhannyng «Abay jolyn» oqugha bala kezimizde kirisip kettik. Mening barlyq shygharmalarym «Abay jolyna» arnaldy. Abay jolyndaghy Qúnanbay, Abay, sonday-aq, Áygerim, Toghjan syndy týrli әielder obrazyn jazdym. Sonan song Ázimhan atty jaghymsyz keyipkerge toqtaldym. Qazir Beken Ospanov degen injener bar, sol ekeumiz Ázimhan obrazyn jazdyq. Ázimhan obrazy - jaghymsyz keyipker. Ol Alashtyn, últtyng ókili retinde, Tәkejandardyng qasynda otyrghandar «oy, danyshpanym-ay, oi, aqyldym-ay, qazaqtyng sózin sóileytinder osy eken ghoy» dep sóilep otyruymen erekshe suretteledi. Abay kózqarasymen bayandalghanda, ony tóresymaq, últshyl, millәtshil, dinshil dep Abay keketinkirep otyrady. Osy obrazdy jasauda M.Áuezov qatelesken siyaqty, óitkeni, sózine qaraghanda Ázimhan naghyz qazaqshyl, últshyl beyne dep jazdym. Men «Abay jolyndaghy» Ázimhandy ómirde bar adam eken dep oiladym. Sóitsem, onyng aty ózgertilgen eken. Ústazym meni maqtap, bestik bagha qoydy. Biraq, bir semestrden keyin dekretke ketti de, ornyna Aqlima esimdi ýlkendeu múghalim keldi. Kelgen bette meni jerden alyp, jerge saldy. «Qúdageldiyn, Áuezovke qarsy shyghatyn sen kimsin, Ázimhan degendi qaydan tauyp aldyn?» dedi. Ádebiyet ýiirmesinde atymyz shyghyp qalghan.Ýiirmege múghalimderdi shaqyryp, maqalany búrynghydan da damytyp oqydyq. Álgi kisi astan-kesteng ashulanyp: «Seni mektepten shygharamyz. Ázimhan degen obraz joq, Áuezovke qarsy shyqtyn» dedi. Múny ata-analar estip, Bereke esimdi ata-analar kenesining tóraghasy mening «mәselemdi» jinalysqa saldy. «Ol Alashty aitqan. Ázimhan degen Álihannyng beynesi bolatyn, sonday tóreshik bolghan. Alashshyl, sony nasihattaydy. Sondyqtan, Túrsyndy mektepten shygharmasa bolmaydy» dep meni mektepten shygharyp jiberdi.

Sodan keyin Tóken Ghabdullin degen múghalim: «Shyn nәrseni bilging kelse, Sәken Seyfullinning «Tar jol, tayghaq keshuin» oqy» dedi. Oqysam, kitapta Ázimhanym - Álihan bolyp jýr, odan ózge Ahmet Baytúrsynúly, Maghjan Júmabaev, Alashtyng barlyq ziyalylary turaly aitylady. Biraq, olardy halyq jaulary deydi. Endi «Tar jol, tayghaq keshu» turaly shygharma jazdym. Múnda da dúrys kórsetilmegen. Myna faktilerde qazaq ýshin deydi, Seyfullin ony keleke etedi. Sodan taghy jinalysqa saldy. Endi Tóken múghalim: «Ári qaray bilging kelse, Sәbit Múqanovtyng «Ómir mektebin» oqy» dedi. Ony oqysam, Sәbeng Maghjan turaly: «Men ol últshyl-burjuaziyashyldy ejelden bilemin. Maghjan aq kәstóm-shalbar kiyip bizding auylgha kele qaldy. Maghan oqisyng ba dedi. Oqimyn dedim. Onda menimen qalagha jýr dedi. Men burjuaziyany paydalanyp qalayyn dedim. Ol meni ózi túrghan bólmege túrghyzyp, ýstindegi kiyimin, ekinshi kýni etigin berdi. Onan keyin mektepting aqshasyn tóledi. Ol - burjuaziya, men enbekshil boldyq. Ol burjuaziyalyq-mahabbatshyl ólenderin oqidy. Men óz ólenimdi, kedey turaly jazamyn. Atynyng kóshiri boldym. Bir kýni maghan óleng oqytty. Ózing «tap, tap» dep tap beresing ghoy, onday óleng bolmaydy, basqasha kórkemdeu kerek dedi. Men onyng burjuaziyalyq arandatushylyghyna kóngen joqpyn. Jaza berdim. Maghjan asa myqty aqyn, biraq, burjuaziyalyq aqyn bolatyn» dep jazady. Yaghni, Sәbenning oquyna, kiyinuine, alghashqy óleng jazuyna әser etken Maghjan. Men osy jerin aldym da, taghy shygharma jazdym. Sóitip, bәri jiylyp kelip, taghy mektepten shygharylyp túrmyn ghoy. «Búl túraqty jamandaugha ainalyp ketti» desti.

Mektepting diyrektory Meyirhan degen ýlken bilimdi adam edi. Ol ornynda joq bolatyn. Bir aiday sabaqqa qatyspadym. Bir aidan keyin mektep diyrektory keldi. Kelesi semestrde ózimizding Jәngir apayymyz qaytadan sabaq beretin boldy. Sol kezde baryp bәri qalpyna keldi.

Mektep diyrektory men jaqsy kóretin múghalimim qaytyp kelmese jaghday basqasha óriler me edi, kim bilsin?!. Mine, mening Alash dýniyesine, Abaygha, «Abay joly» men Áuezovke qyzyghushylyghym tobylghynyng týbiri siyaqty shaynasyp, tistesip ósti.

Al, Almatygha kelip, oqugha týsken song bir aidan keyin Rymghaly Núrghaliyev M.Dulatovtyng «Baqytsyz Jamal», Jýsipbek Aymauytúlynyng «Aqbilek» shygharmalaryn Sәdu Mashaqov pen Jýsipbek Elebekovting ýiinen әkelip, ózining ýiine jatqyzyp oqytty. Keyin ústazym Qalijan Bekhojin Alash múralary jinaqtalghan siyrek shygharmalar qoryna kirgizip jiberdi. Sondyqtan, búl ózi jiyntyghymen kelgen sharua boldy. «Osy iydeya maghan qaydan sinip ketti, sizge qaydan sindi?» dep Jәngir apaydan súrasam, ol kisi: «Mening ústazym Ghaliakbar Tórebaev boldy» dedi. Mine, Alashtyng iydeyasy qalay jetken?! Ghaliakbar Tórebaev Múhtar Áuezovpen birge oqyghan, Alash qozghalysynyng jastar bólimining mýshesi bolghan adam. Osylaysha men ústazym arqyly Alash iydeyasynan susyndadym. Búl taqyrypqa baruym da, Áuezovti qalqalay otyryp, Alash iydeyasyn ótkizu bolatyn.

- Jalpy, shygharmashylyq jolynyzgha óziniz rizasyz ba?

- Men ómirde bir-aq nәrsege shyn kónilimmen nalimyn. Ansarym, susynym qanbaghan adam siyaqtymyn. Óitkeni, men kórkem shygharma jazudy әli de ansaymyn. Biraq, osy ashy derekterdi arhivten kórgennen keyin oghan qalam tartpaugha mýmkindigim bolmady. Mysaly, 1916 jylghy Alban kóterilisindegi qasiretti jaghdaylardy kórip otyryp, ýndemey qala almadym. Sony ózimshe «Qily zamanmen» salystyra otyryp, tarihy shyndyq - ómirlik shyndyq degen formulany alyp, birimen-birin salystyryp kitap jazdym. Búl kitap 1991 jyly bir-aq shyqty. Negizi, 1980 jyly jazylghan bolatyn. Sonda qalamymdy keyde laqtyryp jiberip, tósekke jylap jata ketetinmin. Ol kezde jiyrmanyng ishindegi jas kezim. Qorlyqqa shydamaysyn, kenestik ýstemdikten qashan qútylamyz degen oy mazalaytyn. Tóbennen mәngi basyp túrghan siyaqty bolatyn.

1969 jyly Nesipbek Aytúly, Múrathan, Esen Safuany degen jigitter bar, «QÚQ» - qazaqty qútqaru úiymy» degendi ózimizshe qúryp, eki-ýsh jylday júmys istep, 4-kurstan keyin tarap kettik. Ártýrli talpynystar boldy. Biraq, әlgi maqsattardyng ómirde de, shygharmashylyqta da qazir jýzege asqanyna tәp-tәuir qanaghattanamyn. Eger osy uaqytqa deyin jighan arhivtik derekterimning 70 payyzyna sipattama berip, jariyalap ýlgersem armanym bolmas edi. Al, ýlken túrghydan alghanda, men oqyrmanyma qazaqtyng ruhany tarihyn tolyq berdim dep oilaymyn. HII ghasyrgha deyingi uaqyt qamtylghan «Dulyghanyn» I-II tomy bar, odan keyin «Alqakól súlama», Kenesary turaly jazylghan «Búzylghan besik» degen kitabym byltyr shyqty. Keyin jeke túlgha - Jylqaydarov turaly, 1916 jylghy oqighalar, Alash qozghalysy jәne M.Áuezovpen shygharmalar jelisin býgingi kýnge - Tәuelsizdik kýnine jetkizdim. Mening shygharmalarymda qazaqtyng ruhany jazalanuy derekter arqyly tolyq qamtyldy. Múny sanaly týrde istedim. Endi «Qazaqtyng jeti júty» degen dýniyeni jazu oida bar. Al, qazir qazaq qoljazbalarynyng on tomdyghyn dayarlap jatyrmyz. B.z.b. H ghasyrdaghy han anasynyng jyrynan bastap XVI ghasyrgha deyingi Qanly, Qypshaq, Nayman, Kerey dep attary atalghan aqyndardyng shygharmalaryn audaryp bitirdik. VIII ghasyrdaghy jazbada kóne týrki piesasy bar. Sony kóne týrki tilinen, tot-mongholdan, kóne qytayshadan audaryp, on tomdyq qúrastyryp jatyrmyz. Onyng 4-tomy biyl shyqty. Osy júmystardy týbine jetkizsem, «Abay» men «Áuezov» degen ómirbayandyq kitap jazyp, sodan keyin, shirkin, kórkem shygharmagha qaray betimdi birynghay búrsam degen oiym bar.

Ómirdegi Abaydy kórkem shygharmadaghy Abaymen shatastyryp jýrmiz

- Qúnanbay turaly jeke kitap jazdynyz. Jalpy, osy kýrdeli túlghanyng bolmysyn qalay ashtynyz?

- Men búl súraqqa jauap berdim. «Qúnanbay» atty kitap jazylyp bitti. Qúnanbay beynesi ashyldy ma, qalay ashtym, búl basqa sharua. Men «Abay» degen jeke ómirbayandyq shygharma jazsam dep aittym. Kitaptyng taghy da teng jartysyn Qúnanbay alatyn siyaqty. Óitkeni, «Qúnanbay» atty kitapta Áuezovting «Abay joly» romanyndaghy Qúnanbayy men ómirdegi Qúnanbay, yaghni, tarihy shyndyq pen ómirlik shyndyq qamtyldy. Bir oqigha Qúnanbaydyng ainalasyna qalay toptastyrylghan jәne kimder qatysqan? Tarihy shyndyq pen kórkemdik shyndyq degenimiz ne? Men balalargha sabaq bergende, alghashqy sózdi bylay aitamyn: «Abay joly» roman-epopeyasynda birde-bir jol shyndyq joq, onda shyndyq jazylmaghan. Al, Múhtar Áuezovting «Abay joly» roman-epopeyasynda birde-bir ótirik aitylghan kórkem shyndyq joq. Óitkeni, búl myng shyndyqtan qúralghan bir shyndyq. Eger, jazushy Abaydyng ongha, solgha búrylghanyn nemese etek basty, kóz qysty tirligin jaza berse, onda әlem moyyndaytyn kórkem shygharma shyqpaydy. Al, «Abay joly» romanynyng birinshi kitabynda qamtylghan oqighanyng barlyghy da Abay qatyspaghan, ol tumay túryp bolghan oqighalar. Qodar men Qamqa oqighasy Abay tuardan 15-20 jyl búryn ótip ketken. Músaqúl soghysy 1845 jyly qyrkýiek aiynda ótipti. Búl kezde Abay qyrqynan shyqqan joq. Bójeyding asyna Abaydyng qatysuy mýmkin emes. Óitkeni, Bójey 1850 jyly ólgen. Jalpy, búl oqighalar sol kezdegi feodaldyq qoghamda bolghan. Tarihiy-kórkem shygharmagha qoyylatyn jeti týrli talap bar. Shygharma sol talapqa jauap beredi. Jazushynyng kórkem shyndyq retinde jazugha tolyq qaqysy bar. Áuezovting úlylyghy osynda. Biz osy kýnge deyin ómirdegi Abaydy kórkem shygharmadaghy Abaymen, tarihy Qúnanbaydy shygharmadaghy Qúnanbaymen shatastyryp jýrmiz.

Danalardyng oiy ýnemi toghysyp otyrady

- Orystar Pushkinning әr kýnin biledi. Qazaq sol dәrejede Abaydy bilmese de, eng qomaqty, auqymdy zertteuler bas aqynymyzgha qatysty ekeni ras. «Shahabuddin Marjani, Gasparalany, Kaim Nasyri, Ghabdukudi, Ghazaliydi aityp, mening betimdi shyghystan búryp ketken aqynnyng biri edi», - dep pikir týigende Múhtar Áuezov óz kezinde mýmkin bolmaghan, keyingi úrpaqqa túspalmen Abaydyng bir tamyry shyghysta jatqanyna jol núsqap ketken siyaqty. Abaydy tanuda endi qay baghytta jýrgen dúrys dep oilaysyz?

- Abaydy tanuda bir baghyt ústanugha bolmaydy. Jalpy, úly, dana adam - mәngilik qúpiya. Al, úlylar ghana danalar oiynyng astaryn týsinedi. Mysaly, Áuezov - úly jazushy. Óitkeni, dana Abay oiynyng júmbaqtaryn, astaryn týsingen. Eger dananyng júmbaghy ashylyp qalatyn bolsa, onda ol dana, mәngilik júmbaq emes. Mening oiymsha, Abay yqylymnyng tilin bilgen adam. Al, yqylymnyng tilin bilgen adamdy hakim deydi. Abaydyng shygharmashylyghyn zertteude ýsh qaynar kózi bar. Áueli, qazaqtyng auyz әdebiyeti, shyghys әdebiyeti, odan keyin orys jәne batys әdebiyeti dep bólemiz. Búl jalpy, jýielep aitqanda dúrys. Óitkeni, kimnen ýirendi degen saual tuady. Al, búl shygharmashylyq psihologiyagha kelgende naqty kele bermeydi. Mysaly, Abaydyng qazaq tilinde óleng jazghany, odan keyin shyghysty oqyghany, orysty betke alghany ómirlik jylnamada dúrys. Al, Abaydyn:

«Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da,

Aspanda ay men kýn shaghylsa da,

Dýniyede, sirә sendey maghan jar joq,

Maghan jar senen artyq tabylsa da», - degen joldardy jazghan kezinde Pushkindi de, Bayrondy da, Omar Hayyamdy da, Shәmsidy da, Jәmiydi de, Rumidy da qatar oqyp otyryp, jazuy mýmkin ghoy. Óitkeni, osy ólendi jazghan kezde onyng osy ýsh búlaqqa tikeley qatysy boldy. Búl - oy qorytu, kórkem qabyldau, kórkem talgham, kórkem quattyng birikken kezi. Sondyqtan da, tanym kózi retinde aitqanmen, ony bir shygharmashylyq túrghydan qasang týrde salystyrugha bolmaydy.

Al, Áuezov Ghabduku, Ghazali, Dәuany turaly pikirin әr maqalasynda aitady. Bir maqalasynda basqasha, ekinshisinde ózgeshe aitqanymen, olardyng dini, dili, poeziyasy mindetti týrde aitylady. Ghazalidy oqyghannan keyin ol synshyl aqyn bolyp, aldynghylaryna synmen qaraytyn boldy. Al, Ghazamy jeti yqylymnyng tilin bilgen adam. Onyng filosofiyasyna osy kýnge deyin batystyqtar boylap bara almay jýr. Gegelidin: «Bizding olardy týsinuimiz ýshin logikamyzdy ózgertu kerek» dep aitqan sózi bar. Sondyqtan da ghylym, onyng ishinde oy ghylymy qanday da da bir bayandau, teneu, mәtindik, yrghaqtyq, stildik erekshelikterdi paydalansa da týpki oiy bir jerden shyghady. Mysaly, Nisshening shygharmasy men Abaydyng qarasózin salystyryp otyrghanda, ekeui bir jerden shyghyp otyrady. Biraq, olar birin-biri oqymaghany anyq. Demek, danalardyng oiy ýnemi toghysyp otyrady. Óitkeni, oidyng qortyndysy bireu, әlemning týpki qozghaushy kýshi bir. Ony biz «Alla» deymiz, orystar «Bog», irandar «Qúday» deydi. Bir Jaratushy bar. Ol - qozghalys iyesi. Mysaly, on segiz myng ghalamnyng bir ghalamyn týgel sharlap ketken Jer serigi bar. Ol biz ómir sýrip otyrghan ghalamnyng arghy shetine shyghyp ketti. Kelesi ghalamgha deyin sheksiz. Bir ghalamnyng ózi osynday bolghanda, on segiz myng ghalam qay jerde?.. «Adamnyng oiy shekteuli, Allanyng oiy shekteusiz» degende, Abaydyng aityp otyrghany osy. Oy shekteusiz, kórkem oy da solay.

- Keybir alashtanushy inileriniz Abay men Álihannyng kezdesken boluy bek mýmkin ekenin aityp jýr. Siz búghan qanday dәiek aitasyz?

- Kezdesken joq. Óitkeni, búl naqty tarihy derek. Álihannyng Abaymen jýzdesuge qúlshynyp, Semeydegi balalarymen hat alysyp, sodan keyin Qarqaralydaghy dosy Ahmet Baytúrsynúlyna: «Sen Abay ólenderin jazyp al» dep, ózi Abaygha endi barayyn dep otyrghan kezinde aqyn qaytys bolyp ketti degen derek bar. Búl derekter hattarda aitylady. Ahmet Baytúrsynúlymen jazysqan hattarynda da osynday sózder bar. Keyin «endi jinandar, shyn sóz osy sóz eken» degende, Kәkitay arqyly Abay qoljazbasynyng bireuin Ahmet Baytúrsynúly alady. Baspagha úsynugha arnalghan bir qoljazbasy Álihan Bókeyhanúlynyng qolynda bolady. Búl qoljazba Pavlodarda Álekenmen birge tútqyngha alynady. Atalghan qoljazbany 5 myng somgha baghalaghany belgili. Búl qoljazba sol kýii qaytpady, tabylyp ta qaluy mýmkin. Á.Bókeyhanúlynyng alghysózimen Abay ólenderi kitap bolyp basylyp shyqty. Aqynnyng ómirbayanyn Kәkitaydyng týsiniktemesi boyynsha Álihan Bókeyhanúly jazghan bolatyn. Keyin Álekenning atyn alyp tastady da, alghysózdi paydalanu ýshin Kәkitaydyng esimin qaldyrdy.

- Óziniz kórkem shygharma jazugha otyru kerek dep aityp jatyrsyz. Qazaqtyng alashtanugha úmtylysy tarihi, әdeby ghylymiy-zertteu júmystarynda keninen kórinis tapqanymen, kórkem әdebiyetimizde әli joq siyaqty. Múnyng sebebi nede dep oilaysyz?

- Birinshiden, Alash turaly eng birinshi kórkem shygharmany Múhtar Áuezov qolgha alghan bolatyn. 1932 jyly bastalghan «Túman aiygharda» degen romannyng eskizderi soghan tolyq negiz bola alady. «Alma baghynda», «Tartys» piesalarynda osy mәseleler ishinara aitylghan. Odan keyin Alash mәselesine dendep baryp, onyng ishi-syrtyn ashqan Sәbit Múqanovtyng «Ómir mektebi» romany. Búl kitaptyng 1947 jylghy birinshi núsqasynda jazushy barynsha shyndyqqa jaqyn kelgen. Alayda, múny «últshyl» dep qysqarttyryp, keyingi núsqasyn jariyalady. Al, keyingi tolqynnyng ishinde Alash taqyrybyna barghan - Iliyas Esenberliyn. Iliyas Esenberlinning «Qaterli ótkel» romany Alash aqyny turaly jazyldy. Onda Maghjannyn, Jýsipbektin, Isanyng prototipteri bar. Al, Alash turaly alghashqy kórkem shygharma - Súltanmahmúttyng «Dala aqyny men qala aqyny» dastany. Kenes túsynda Iliyas Esenberlinnen keyin Alash taqyrybyn jazghan Túrsyn Júrtbay boluy kerek. «Jer besik» atty romanynda Sarjan - Maghjan, Kәriboz - Shәkәrim mәseleleri qamtyldy. Men búl romanymdy tura Alash túrghysynan alyp jazghanymda ústazym әri agham Rymghaly Núrghaliyev jatyp kep úrsyp, oqighany 1916 jyldan bastatqyzdy. Al, men 1932 jyldan bastaghan bolatynmyn. Yaghni, Shәkәrimning dalada atylyp óletininen bastalady. Sondaghy kóterilister 1916 jylghy kóterilis bolyp surettelip ketti. Biraq, 1937 jylghy ústaluy, Sibirde jýrui, Sarjan degen aqyn arqyly bayandalghan. Ol elge qaytyp kelgennen keyin atylady. Al, Sarjannyng ólimi turaly oqighany men Bauyrjan Momyshúlynan estigenmin.

- Baukenning Maghjannyng ólimine qatysty aitqan әngimesi songhy kezde kóp aitylyp jatyr...

- «Ol 1937 jyldan keyin tiri bolatyn jәne ólgenin óz kózimmen kórdim, ony týrme bastyghy aitty» degen sózdi maghan jәne Mamytbek Qaldybaevqa Baukenning ózi auyzeki sózben aitty. Jәne Baukenning sózin «Úranym Alashqa» da jariyaladym, «Týrkistan» gazetine de shyqty.

1946 jyldary soghys bitkennen keyin Bauyrjan Momyshúly Sibirdegi әskery diviziya komandiyri bolyp jýrgen kezinde Maghjandy kezdestiripti. Sol jaqtan izdeu kerek edi. Búl - ótirikke de, shyndyqqa da shyghara almaytyn derek. Eniysey ózeninde hat tasushy qylyp ornalastyrghan eken, kóktemde qayyqpen birge Anghardyng (Angara ózeni) suyna ketti depti týrme bastyghy Bauyrjangha aitqan әngimesinde. Men búl oqighany «Jer besik» atty romanymda paydalandym.

- Maghjandy Magadanda óz kózimmen kórdim degen atyraulyq aqsaqaldy teristegeniniz be?

- Men ol kisining aitqanyn estigen joqpyn. Ol kezde anyzdar da kóp tarady. «Sәken Seyfullinmin, Iliyas Jansýgirovpin» dep el aralap jýretinder jeterlik bolghan. Bir qyzyq oqigha aitayyn. Bismillә Balabekov degen kezinde sahnada kýldirgi rólderdi oryndaytyn әrtis boldy. Úly Otan soghysy jyldarynda soghysqa barmaymyn dep, ótirik jyndanyp, el ishine ketip qalghan. Sodan birese aqsaq, birese toqsaq, soqyr, mylqau, kekesh bolyp, oiyna kelgendi istep, mýsәpir kýide el aralap jýripti. «Keyde ózim biletin adamdardyng rólin salamyn. Birde Sәbit Múqanov, birde Ghabit Mýsirepov, birde Ghabiyden Mústafin bolamyn. Kim aqsha, nan berse, sonyng aldynda rólge kirip oinay beremin. Óitkeni, maghan kýn kóru kerek» deydi. Al, onday adamdar ómirde qanshama? Án aityp, bir-eki auyz óleng jazatyndar da boluy mýmkin. Yaghni, bәri mýmkin.

Ghafekeng «bir sózdi ótkizu ýshin bir óleng jazugha bolady» deytin

- Semeyde Tóken Ibragimov aqsaqalmen әngimeleskenimizde, Qúdaybergen Júbanovtyng jazghandaryn Áuezov tyrnaqshagha almay óz atymen bizge jetkizgenin aitady. Eger әlgi tynys belgisin qoldansa, bilip qoyatyn edi deydi. Osy arqyly Alash amanatyna adaldyq tanytty deydi. Osynday jәitterdi siz bayqadynyz ba?

-  Múhtar Áuezov pen Álimhan Ermekovke Ahmet Baytúrsynúlynyng «Sender jassyndar. Alashtyng iydeyasyn algha alyp barularyng kerek. Biz qartaydyq. Al, sender ózderindi ózdering saqtandar» dep aitqany shyndyq. Búl oqighany Múhtar Áuezov Qayym Múhamedhanovqa aityp bergen. Sonday-aq Álimhan Ermekov Jayyq Bektúrovqa aityp beripti. Al, janaghyday keybir pikirlerdi mazmúndap, bayandauy mýmkin. Sózbe-sóz alatyn bolsaq, birin-biri andyp otyrghandar ol kezde qalt jibermeydi. Ekinshi túrghydan alghanda, býkil Abaydyng ólenderin jiyp-tergen Áuezov, eki tomdyghyn bastyrghan Áuezov, alghysózining barlyghyn jazghan Áuezov. Sondyqtan, ol Qúdaybergen Júbanovtyng jazuyn kóshirip, paydalandy deu - mening oiymsha qisyngha kelmeydi. Mazmúndap aituy mýmkin.

Ekinshi, mynaday aghym boldy. Ony biz de kórip, ishtey paydalanyp óstik. Eger Sәbit Múqanov Maghjandy jamandap otyryp, onyng atyn atamasa biz Maghjandy qaydan biler edik?.. Sәken Seyfullin Bókeyhanovtardy jamanday otyryp, «Tar jol, tayghaq keshudi» jazyp, sonyng ishinde Alash qayratkerlerining «últym, qazaghym, jandym, kýidim» degen sózderin tura maghynada keltirmese biz olardy qaydan oqyr edik? Jaraydy, mening ústazdarym 1-kurstyng kezinde meni arhivke týsirdi. Al, qalghandary qaydan biledi? Mysaly, Ghabit Mýsirepovte qate pikir boldy. «Sen súlu» әni Maghjandiki eken, Mayshekin úrlap alypty dedi. Sózi mýldem basqa, biraq, formasy, «Sen súlu» degen bir auyz sózi saqtalghan. Mayshekinde Maghjandy saghynyp, elesi kirip jýrsin, bireu bolmasa bireu bilsin degen oilar boldy. Qazaqtyng 266 әnining sózine tyiym salynghan. Onyng ishinde «Kógershin», «Qanat taldy», «Eki jiyren», «Jiyrma bestin» II týri bar. «Balqadishanyn» әninde «Kýieuing seksen beste, shal, Hadisha» degen siyaqty mәtinderdi qosyp aitqyzghan kezder boldy. Qazir de búl әnder sol kýiinshe aitylyp jýr. Óitkeni, Ahandardyng «Balqadishagha» jany ashyghan, әnning keyipkerin sorly qylyp kórsetse búl әn aitylady. Ony istemese, bolyp, tolyp otyrghan baydyng qyzy turaly óleng aitty dep Balqadishany aitqyzbay tastaydy. Mine, osynday әdis-tәsilderding qoldanghany ras. Barlyq Alash turaly oilardy jaghymsyz keyipkerlerding auzyna salasyn. Mysaly, Oralhan Bókeyding «Óz otyndy óshirme» atty romanynda Ospan degen keyipker bar. Sol Ospan aitady: «Myna temir jol degen qazaq dalasynyng moynyna salynghan temir búghau. Ol senderdi qysady, ol qazaqqa orys әkeledi». Avtor búl sózderdi keyipkerine aitqyzady. Óitkeni, nege olay aityp túr dese, jaghymsyz keyipker aityp túr dep keltiresin.

1978 - 80 jyldary bizdi Ortalyq komiytetke shaqyrdy. Men ol kezde «Júldyz» jurnalynyng syn bóliminde isteytinmin. Jaghymsyz keyipkerlerding is-әreketin syny taldamau kerek. Óitkeni, jaghymsyz keyipkerlerding ózi qazir jasardy. Olar kenes ókimeti ornaghannan keyin tughan adamdar. Sondyqtan, synshylargha jasyryn týrde jaghymsyz keyipkerdi kórkem shygharmada tartysqa paydalanbau kerek degen núsqau berdi. Biraq, onyng ghúmyry úzaq bolmady. Múnday tәsilder bolghan. Eng ýlken túspal Sәken Jýnisovting «Japandaghy jalghyz ýi» romanynda aitylady. Shygharmada bir kýzetshi shal bar. Sonda әlgi shal bir oryspen tóbelesedi. Shal «sen mening jerime kelip otyrghan kelimseksin» deydi. Onyng búl sózdi aitugha qaqysy bar. Orys ony úryp tastaydy.. Jazushynyng romandaghy aitar oiy osy kelimsek edi... Ony oqyrman da, jazushy da týsinedi. Osynda bir astyrtyn ýndestik bar. Sol kezdegi kez-kelgen shygharmada kezdesedi. Bir auyz sóz ýshin roman jazugha bolatyn. Ghafekeng «bir sózdi ótkizu ýshin bir óleng jazugha bolady» dep aitatyn. Mysaly, «bauyrsaq» degen sózdi alpysynshy jyldargha deyin eshkim auyzgha almaytyn. Osy sóz ýshin Ghafu Qayyrbekov «Bauyrsaq» degen óleng jazdy. Oljas Sýleymenov «arghymaq» degen sózdi әkeldi, búl sózdi Qadyr Myrzәliyev qoldandy. Keyin bәrimiz qoldanyp kettik. «Dala» degen sóz alpysynshy jyldary endi. Bir aqyn bir sózdi engizedi, ekinshisi eki-ýsh sóz engizedi. Sonyng nәtiyjesinde, alpysynshy jyldardyng ekinshi jartysynda «qazaq», «dala», «aru», «arghymaq» degen siyaqty sózder jappay ainalymgha týsti. Búghan әr aqynnyng yqpaly boldy. Yaghni, últtyq simvolgha ainalghan úghymdar keldi.

- Alashtanuda ghalymdardyng zertteu enbekteri bir bólek te, ony nasihattaudyng jóni bir bólek siyaqty. Osy rette búghan qazaq tilshileri qanshalyqty ýles qosyp jýr dep oilaysyz?

- Bizding qazaq jurnalisterinde ynta bar, jiger bar. Alashty týisigimen týsinedi. Sony jazsam dep úmtylady. Alayda, әli de bolsa, ózderi taqyryp etip otyrghan nysandy az zerttep jazady. Mysaly, kezinde Qalijan Bekqojinmen, Ghabit Mýsirepovpen sóilesip, súhbat alu ýshin men bir ay dayyndalghanmyn. Maghan bir ay uaqyt bergen. Jazushylyq qabiletim de bar, tanylyp ta qalghanmyn. Ghabender әngimege basqa túrghydan kelip, bir nәrse bilmey qalsam úyat bolady, olar shamdanyp qalady degen oimen bir ay boyy izdengenmin. Kez-kelgen ministrge baru ýshin 15 kýn uaqyt beretin. Mәselen, orman sharuashylyghy ministrine baru ýshin Qazaqstanda qansha orman bar, onda qanday aghash ósedi, qaraghaydyng qansha týri bar, olardan ne jasalady degen siyaqty mәselelerdi býge-shigesine deyin bilip baratynbyz. Al, qazirgi tilshilerding onday mýmkindigi joq siyaqty. Óitkeni, estip, biraq mәnin úqpaghan mәsele turaly súhbat alyp, gazetke jazghysy keledi. Men mamandyghym jurnalist bolghandyqtan da, tilshilerding betin qaytarmaymyn. Biraq, sonshalyqty sauatsyzdyqpen kelgen eki-ýsh tilshini qaytaryp jiberdim. «Eng bolmaghanda, mening jeke basymdy bilmese de, súraghan mәselening ne ýshin qajet ekenin bilip kelinizshi» dedim. Búl - jalpy, baspasózdin, jurnalisterdi dayarlaytyn oqu oryndarynyn, sonday-aq, baspasózdi basqaryp otyrghan bas redaktordyng kemshiligi. Eng ýlken kemshilikterding biri gazetke materialdar redaksiyalanbay ótip ketedi. Al, redaksiyalanbaghan dýniyening әmanda ishinde bir shiykiligi bar. Sóileu tili bar, jazba tili bar. Auyzeki sóilegende sózinning maghynasyn dausyna salasyn, al, qaghazda onyng maghynasy ashylmaydy. Tynys belgisi sol ýshin kerek.

Alash әskerining komissary kim?

- Alash qozghalysyna qatysty enbekterden Uәlithan Tanashev turaly turaly oqyp qalamyz, Alash qayratkerlerine qol úshyn sozghan osy túlgha turaly ne bilesiz?

- Tanashevti jaqsy jaghynan bilemin. Óitkeni, ol - qazaqtyng avtonomiya aluy, búratana últtarda tәuelsizdik boluy kerek degen syndy iri mәseleler kóterilgen músylmandardyng I sezine delegat retinde qatysyp, dauys bergen adam. Odan keyingi qúryltay túsynda Halel Dosmúhamedovtermen birge Leninning aldyna baryp, «Alash orda» avtonomiyasy jariyalandy, onyng mynanday sharttary bar degende sóz qosqan túlgha. Tipti, Alashtyng әskerining sabynda bolmaghanymen, sózin sóilep, jolyn kórsetip, ýiretkenderding qatarynda boldy. Ekinshiden, Batys Alash orda kenes ókimetin moyyndaghannan keyin Japoniyagha, Batys Europagha adamdar jibergen. Alash iydeyasy kýnderding kýninde sóz bola qalsa, sender sol jaqta kóteresinder dedi. Sol adamdardyng aty-jóni belgisiz. Jer auyp ketkenine qarap, Tanashev sonday tapsyrmamen shet elge ketti me eken dep ishtey oilaymyn.

Negizinen, Alashtyng qúramyna kirgenderding ishinde tikeley sharuashylyqpen nemese qyzmetpen ainalysqan 4-5 adam ghana boldy. Mysaly, oqytushy, banki qyzmetkeri degen siyaqty. Al, ózining jeke iyeliginde dýniye-mýlki bolyp, Alashtyng isine aralasty degen adam óte siyrek. Uәlithan Tanashev ózi intelliygent bolsa, әke-sheshesinen qalghan múrasy bolsa, ony Alash mýddesine júmsasa nesi aiyp? Mysaly, Qaljan, Orazay Ahmet siyaqty ýlken adamdar bolghan. Olar isti Alashqa tapsyryp, qarjylay kómek kórsetip otyrghan.

- Maqanshylyq Alash qayratkeri Otynshy Áljanov turaly arakidik aitylyp qalghanymen, tolyq derek joq siyaqty?..

- Alashtyng iri ardagerlerining taghdyry jeke zerttelip, ýlken betbúrys bastaldy. Olar bútaqsyz emes qoy. Sonyng beldi ókilderining ishinde zerttelmey qalghan, Alash iydeyasy jolynda jan alyp, jan bergen adamnyng biri - Otynshy Áljanov. Jas jaghynan alghanda alashtyqtardan ýlken. Iske erte aralasqan jәne Alash әskerining qúramynda Mamytovtyng bandalarymen soghysyp, maydanda qaza tapqan. Qazirgi Shyghys Qazaqstan oblysy Ýrjar audanyna qarasty Maqanshy auylynyng ishinde Mamytov baghy degen bolatyn. Otynshyny sol baqta tiridey órtep jibergen. Búl turaly M.Dulatovtyn, R.Marsekovtin, M.Tynyshbaevtyng telegrammalary bar. Múnda oqigha týgel qamtylghan. Rasynda, Otynshy osy kýnge deyin atalmay keledi. Sonday qúrbannyng biri - Qazy Núrmúhanbetov. Ol turaly «Alashtyng alghashqy qúrbany» dep Mirjaqyptan bastap bәri azanama jazady. Qazy turaly da osy kýnge deyin naqty maqala joq. Alash ordanyng hatshysy, Ahmet Baytúrsynúlynyng eng senimdi adamdarynyng biri edi degen Biahmet Sәrsenov turaly da, Ahmetjan Qozybagharov turaly da eshtene aitylmayy. Osynday negizgi mindetterdi atqarghan túlghalardyng ishinen әli de jaryqqa shyqpaghandary kóp. Búlar turaly derekter kez-kelgen arhivte boluy mýmkin.

Osy uaqytqa deyin qazaqtyng atty әsker polki qalay qúrylghany aitylmay keledi. Shyghys «Alashorda»  jasaghy (milisiyasy, әskeri) - 2300 adamdy qúraghan. Olar Annenkov әskerimen birge qyzyldarmen soghysyp jýrip, eng songhy shebine jetken kezde Múhamedjan Tynyshbaev Semeyden, Oraz Jandosov ontýstikten barady. Sol әskerdi qyzyl qazaq polki (әskeri) dep atap, Sarqandta barlyghyna basqa kiyim kiygizip, Áuliye-Atagha obozben jiberedi. Al, Áuliye-Ata qalasynda birinshi qyzyl atty әsker polki qúrylghany belgili. Yaghni, búl Alash әskerinen qúrylghan. Biraq, ony eshkim aitpaydy. Armiya soghys tәsilin mengergen. Búl - Jetisu әskerining komissary Tynyshbaev pen Oraz Jandosovtyng әreketteri. 1920 jyly Alashtyng qayratkerleri qabyldaghan «Qayda jýrsek te qazaqqa qyzmet etu kerek» degen úrany bar. Kenes ókimetin moyyndaghan song alashtyqtardyng keybiri kenes biyligi qúramynda qazaqqa qyzmet etudi úighardy. Áskerding de keneske ótui sondyqtan dep bilemin.

Sol kezdegi qazaq atty әskerining komissary - Júmaqan Kýderiyn. Ol sovettik qyzmetker bolyp, 1920 jyldan keyin Qytaygha ótip ketken edi. 1921 jyly qaytyp kelip, bir jyldan song Oraz Jandosov ony júmysqa alghan. Basyna kýn tughanda, 1924 jyly taghy ketken. Odan keyin Tashkentke baryp, zoologiyadan sabaq berip, sol jaqta institut bitirip, Voronejdi ainalyp qayta kelgeninde Oraz Jandosov qayta júmysqa alady. Kauchuk turaly 17 kitap shygharyp, zauytqa óndiristik janalyq engizgen adam bolghan. Ol da ústalyp ketti. Oilanyp qarasam, Alash әskerining komissary Júmaqan Kýderin bolghan syndy. Biraq, tarihta aty joq. Alash әskerining komandiyri retinde Sadyq Amanjolov qana aitylady.

Sondyqtan, búl mәseleni terendete zertteu kerek. Ár shtrihti taldaytynday zertteushi shyghady dep oilaymyn. Alashtyng әrbir túlghasyna asa zerektikpen, saqtyqpen, nәziktikpen, adamgershilik pighylmen qarap, qazaqtyng arasyn bóletin emes, biriktiretin iydeyada júmys isteu kerek. Derekting ózin soghan paydalanu kerek.

- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan - Duman ANASh

"Abay-aqparat"