قولىمداعى ماتەريالداردىڭ جالپى كولەمى 2 300 بەتتەن اسادى

- تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى، ءسىزدىڭ «ۇرانىم - الاش!» كىتابىڭىز جارىققا شىعىپ جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. وقىرمان قاۋىم بۇل ەڭبەگىڭىزبەن عالامتور ارقىلى دا، مەرزىمدى باسىلىم ارقىلى دا، كىتاپ ارقىلى دا تانىسىپ جاتىر. وسى ورايدا مۇنداي عىلىمي ءارى كوركەم جازىلعان ەڭبەكتى تەرەڭ قابىلدايتىن ورتا بار ەكەنىن اۆتور رەتىندە بايقادىڭىز با، ياعني، اتالعان تۋىندىعا وقىرماننىڭ ءىلتيپاتى قانداي؟

- بۇگىنگە دەيىن «ۇرانىم - الاش!» اتتى ءۇش تاعاننىڭ ەكى تومى جارىق كوردى. ءۇشىنشى تومى تاياۋ ارادا وقىرماننىڭ قولىنا تيەدى دەگەن ويدامىن. اۋەلدە، 1988 جىلى الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى جوعارى سوتتا ادەبي كەڭەسشى بولىپ ەدىم. سول جىلدارى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ازاماتتىعى اقتالدى. سودان كەيىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اتىنان كولبينگە حات جازىلدى. ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا وراي، وزبەكالى جانىبەكوۆ مارقۇم حاتشى بولىپ كەلدى دە، اتالعان حاتتى عىلىم اكادەمياسىنا تاپسىردى. كەيىن جابايحان ءابدىلدين باستاعان ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلدى.

قولىمداعى ماتەريالداردىڭ جالپى كولەمى 2 300 بەتتەن اسادى

- تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى، ءسىزدىڭ «ۇرانىم - الاش!» كىتابىڭىز جارىققا شىعىپ جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. وقىرمان قاۋىم بۇل ەڭبەگىڭىزبەن عالامتور ارقىلى دا، مەرزىمدى باسىلىم ارقىلى دا، كىتاپ ارقىلى دا تانىسىپ جاتىر. وسى ورايدا مۇنداي عىلىمي ءارى كوركەم جازىلعان ەڭبەكتى تەرەڭ قابىلدايتىن ورتا بار ەكەنىن اۆتور رەتىندە بايقادىڭىز با، ياعني، اتالعان تۋىندىعا وقىرماننىڭ ءىلتيپاتى قانداي؟

- بۇگىنگە دەيىن «ۇرانىم - الاش!» اتتى ءۇش تاعاننىڭ ەكى تومى جارىق كوردى. ءۇشىنشى تومى تاياۋ ارادا وقىرماننىڭ قولىنا تيەدى دەگەن ويدامىن. اۋەلدە، 1988 جىلى الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى جوعارى سوتتا ادەبي كەڭەسشى بولىپ ەدىم. سول جىلدارى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ازاماتتىعى اقتالدى. سودان كەيىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اتىنان كولبينگە حات جازىلدى. ءبىزدىڭ قۋانىشىمىزعا وراي، وزبەكالى جانىبەكوۆ مارقۇم حاتشى بولىپ كەلدى دە، اتالعان حاتتى عىلىم اكادەمياسىنا تاپسىردى. كەيىن جابايحان ءابدىلدين باستاعان ۇكىمەت كوميسسياسى قۇرىلدى.

مەنىڭ قولىمداعى ماتەريالداردىڭ جالپى كولەمى 2 300 بەتتەن اسادى. سول كەزدەرى «الاش وردا» پارتياسىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ءىس-ارەكەتتەرى» دەگەن 14 تومنان تۇراتىن ءىستىڭ ءار تۇسىنان بولسا دا 2 مىڭ بەتتەي كورسەتىندىلەردى جازىپ الىپپىن. بۇل ماتەريالدار مەن دەرەكتەر كەزىندە جەكەلەپ باسپاسوزدە جاريالاندى. نەگىزىنەن، كوپشىلىگىن وزىمدە الىپ قالعان بولاتىنمىن. سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تاريحشىلار الاش پارتياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ، الاش وردا كەڭەسىنىڭ جانە ولاردىڭ كەيىنگى عىلىمي ىستەرىنە، باعىت-باعدارىنا تولىق باعا بەرەدى، بۇل - تاريحشىلاردىڭ ەنشىسى عوي دەپ ويلاعانمىن.

مامبەت قويگەلدى - ءاليحان بوكەيحانوۆ ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگە وتىرىپ، ونى اقتاۋعا اتسالىسقان جىگىت. ماكەڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ، الاش قوزعالىسى جانە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءبىر تومدىق شىعارمالار جيناعىن قۇراستىرعانىنان كەيىن وزگە عالىمداردان ۇلكەن ءۇمىت ەتتىم. ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى، 22 جىل بويى سول دەرەكتەردىڭ جاريالانۋىن كۇتتىم. ەكىنشىدەن، الاش ءىسى، ولاردىڭ يدەولوگياسىنىڭ تۇپكى تامىرى نەدە ەكەنى جيناقتالاتىن شىعار دەگەن ويدا بولدىم. الايدا، مەنىڭ كۇتكەنىم مۇلدە ولاي ءورىس الماي، الاشتى جاقتايتىندار نەمەسە تاريحتان سىزىپ تاستاعىسى كەلەتىندەر شىقتى. جانە تۇرمەدەگى بەرگەن كورسەتىندىلەر كەيدە ومىرلىك شىندىقپەن سايكەس كەلە بەرمەيدى. ونداعى ايتىلعان ءار ءسوزدى سول ءىستىڭ استارىن بىلە وتىرىپ جەتكىزۋ كەرەك. مىسالى، تەرگەۋشىلەر ءا.بوكەيحانوۆقا «ءسىز الاشوردانى بىلەسىز بە؟» دەگەن  سۇراق قويعان. سوندا بوكەيحانۇلى: «سەن نە دەپ وتىرسىڭ؟ الدىڭىزدا «الاش وردا» ۇكىمەتى مەن كەڭەسىنىڭ، الاش پارتياسىنىڭ توراعاسى وتىر. مەن لەنينمەن جانە ستالينمەن «الاش وردا» وكىمەتى سوۆەت وكىمەتىن مويىندايدى دەگەن كەلىسىمگە قول قويعانمىن. ولار ءبىزدى وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ءىس-ارەكەتتەرىمىز ءۇشىن ەشقانداي جازاعا تارپايمىز دەپ ۋادە بەرگەن بولاتىن. لەنين ءولدى. بىراق، ول ولگەنىمەن ونىڭ ءىسى ساقتالىپ قالدى ما، جوق پا؟ ارينە، ساقتالىپ قالدى. ونىڭ ايتقاندارى زاڭ با، زاڭ. ەندەشە مەندە نە ىستەرىڭ بار؟ بۇزىلعان دوگوۆور (كەلىسىمشارت) جوق. ونى بۇزاتىن ءۇشىنشى ادام، ستالين - ءتىرى. ونى سىيلايسىڭدار ما؟». «سىيلايمىز». «ول مەنى شاقىرىپ، كەلىسىم بۇزىلعانىن ايتقان جوق. ەندەشە مەنەن الاشوردانى بىلەسىڭ بە دەپ سۇراۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. كەلەسى سۇراققا كوشىڭىز» دەيدى. مىنە، الەكەڭ وسىلاي تىك جاۋاپ بەرگەن.

ال، احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ماعان اق پا، قىزىل ما، ءبارىبىر، قازاققا قىزمەت ىستەسە بولدى»، دەيدى. وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ: «ءسىز تۇرار رىسقۇلوۆتى بىلەسىز بە؟» دەگەن سۇراعىنا: «تۇرار - بولشەۆيك. مەن بولشەۆيكتەردى جەك كورەمىن. سوندىقتان، تۇرارمەن ارامىز ناشار. جانە ول مەنى سۇلتانبەك قوجانوۆپەن جاقسى دەپ ويلايدى» دەيدى. «ال، س.قوجانوۆپەن، م.جۇماباەۆپەن قالايسىز؟» دەيدى تەرگەۋشىلەر ءىلىپ الىپ. «س.قوجانوۆ كوممۋنيست، ماعجان اقىن عوي، اقىن دەگەن ءوزى كىشكەنە ەسەرلەۋ كەلەدى. مەن ناقتى عىلىمنىڭ ادامىمىن. كەيبىر ولەڭدەرىن وقىعانىم بولماسا، ماعجاندى ونشا بىلمەيمىن، ونى جاقتىرمايمىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ەندى وسىعان قاراپ احمەت بايتۇرسىنۇلى ت.رىسقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆتى جەك كوردى، ماعجاندى كوزىنە ىلمەدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ بولمايدى. سەبەبى، احاڭ ولاردى بىلەمىن دەسە، رىسقۇلوۆتى دا، قوجانوۆتى دا، ماعجاندى دا جاۋاپقا تارتادى. ولاردى جاۋاپقا تارتۋدان اراشالاۋ ءۇشىن احمەت بايتۇرسىنۇلى وسىنداي جاۋاپ بەرگەن. ال، ءبىزدىڭ تاريحشىلار دا، ادەبيەتشىلەر دە ا.بايتۇرسىنۇلى رىسقۇلوۆتى، قوجانوۆتى نەگە ۇناتپادى دەپ قولدان تاريح جاسايدى. مىنە، وسىنداي جاعدايلار بەت الىپ بارا جاتقان سوڭ، اراعا 20 جىل سالىپ بولسا دا، الاش تۋرالى جيعان-تەرگەن ماتەريالدارىمدى جاريالاۋعا تۋرا كەلدى.

وقىرماندار بار. جانە وقىرمانداردىڭ مۇددەسى، تالاپ ەتۋى شەكسىز. ءوزىڭىز دە كوردىڭىز، ماجىلىستەن (استانادا وتكەن ءا.بوكەيحانۇلىنىڭ 145 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا - رەد.) شىققان مەزەتتە 30 شاقتى ادام قورشاپ الىپ، كىتابىڭىزدى قايدان تابامىز دەپ جاعامنان العانداي بولدى. ولار ءار ءۋالاياتتا تۇراتىندار. ال، كۇندەلىكتى جولىققان سايىن كىتاپ سۇرايتىندار قانشاما؟! «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ەكى جىل بويى شىعارمامدى ۇزبەي جاريالاپ كەلە جاتقانىنا العىس بىلدىرەمىن. سونىڭ ارقاسىندا بۇل ەڭبەك كوپشىلىككە جەتۋدە. پىكىرلەر وتە كوپ. جانە بۇل پىكىرلەر ءوز ناتيجەسىن بەرىپ جاتىر. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ الاشقا بەت بۇرۋى جانە كەيبىر ادامداردىڭ جاساعان باياندامالارىنداعى وزەكتى تاقىرىپتار مەنىڭ كىتابىمدا جازىلعان، الاش ارداگەرلەرىنىڭ تۇرمەدە بەرگەن جاۋاپتارىنىڭ ىقپالىندا بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. «بۇل يدەيا، ايعاقتامالار تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!» كىتابىندا ايتىلعان» دەسە، ارينە، ماعان جاقسى. بىراق، دەرەكتەرىمدى ءۇنسىز پايدالانىپ جاتسا، ول دا الاش ءۇشىن. وقىرماننىڭ كىتاپقا دەگەن ىنتاسى وتە زور. تاياۋدا ءۇش تومى جيناقتالىپ، قايتا باسىلىپ شىعۋى مۇمكىن. ويتكەنى، وقىرمان سۇرانىسى وسىعان الىپ كەلە جاتىر.

- «التىن تامىر» جۋرنالىنان «ۇرانىم - الاش!» ەڭبەگىڭىزدىڭ ءبىر كەيىپكەرى حالەل عابباسوۆ تۋرالى شىعارماڭىزدى وقىعاندا، اسەرى ەرەكشە بولدى دەپ ايتا الامىن. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانىنا اينالعان ح.عابباسوۆتىڭ بارلىق زاڭعا سۇيەنىپ جاساعان وتىنىشتەرى مەن تالاپ-ارىزدارى، جەكە باسىن اراشالاۋداعى ساۋاتتىلىعى تاريحي دەرەكتەرمەن بىرگە كوركەم تىلمەن دە جەرىنە جەتكىزىلە ايتىلادى. ءوزىڭىز وسى كىتاپتى جازۋ بارىسىندا تاريحي دەرەكتەرگە ارقا سۇيەدىڭىز بە، الدە ىشكى سەزىمگە بويلاپ، ادەبي تالاپتارعا سۇيەندىڭىز بە؟

- ادامنىڭ كوركەم ويلاۋ جۇيەسى بەلگىلى ءبىر مايەككە بايلانىستى قالىپتاسادى. 30 جاسقا دەيىن جازعان العاشقى شىعارمالارىم كوركەمدىك نەگىزدە بولعاندىقتان، سول سيپاتتاعى ولەڭ-داستان، حيكاياتتارىم بولدى، رومان دا جازىلدى. بىراق، بالا كەزىمنەن ءبىر سەبەپتەردى ىزدەۋ، اسىرەسە، الاش ماسەلەسىنە قاتىستى وقيعالار مەنى وي ەلەكتەۋگە الىپ كەلدى. جالپى، كوركەم شىعارمادا كوركەم شىندىق، تاريحي شىندىق، سونان كەيىن تۇيسىك بار. وسى ۇشەۋى بىرىككەندە جازۋشىنىڭ ويى قورتىلادى. كىلەڭ قۇجاتتاردىڭ وقىلۋى دا قيىن. سوندىقتان، كىتاپتى جازۋ بارىسىندا ءوزىم بىلەتىن نەمەسە قولىمنان كەلگەن ادەبي تاسىلدەردىڭ بارلىعىن پايدالاندىم. جانە ءوزىمنىڭ كوزقاراسىم دا، ىشكى جان-دۇنيەم دە سولارمەن استاسىپ وتىردى دەپ ەسەپتەيمىن.

الاشتى ايتامىن دەپ مەكتەپتەن قۋىلدىم

- 15 جاسىڭىزدا «اباي شىڭى - مۇحتار شىڭى» اتتى شىعارمالارىڭىزبەن وقىرمان نازارىنا ءىلىنىپسىز. بالا شاقتان بۇگىنگە دەيىن سول باعىتىڭىزدى جالعاستىرىپ كەلە جاتىرسىز. «بەسىگىڭدى ايالا»، «بەسىگىڭدى ايا» سىندى شىعارمالاردى دۇنيەگە كەلتىرىپ، وسى ارقىلى قازاق رۋحانياتىنىڭ نەگىزگى بەسىگى قايدا ەكەنىن كورسەتتىڭىز. كونە تۇركى دۇنيەسىنە دە باردىڭىز. جالپى، ەندىگى جوسپارىڭىز قانداي؟

- قازىر ويلاپ قاراسام، مەنىڭ ادەبي تالعامىم، ادەبيەتكە قىزىعۋشىلىعىم اباي، اۋەزوۆ، الاش ۇشەۋىنىڭ قوسپاسىندا ۇيىسىپ كەلىپتى. سەبەبى، مەكتەپتە 5-سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە «جازداعى ەرەكشە وقيعا» دەگەن تاپسىرما بويىنشا «قوش بول، ديلارا» دەگەن شىعارما جازدىم. ءبىر تاجىك جازۋشىسىنىڭ كوركەم شىعارماسى «لەنينشىل جاسقا» باسىلعان ەكەن. سونى وقىپ وتىرىپ، قىزدىڭ اتىن ويشا قويا سالدىم. بۇل - 4-سىنىپتان 5-سىنىپقا اۋىسقان جاس بالانىڭ ماحابباتى. ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى جاڭگىر يساقىزى «قۇداگەلدين، مىنا شىعارمانى ءوزىڭ جازدىڭ با؟» دەپ سۇرادى. «ءوزىم جازدىم» دەپ جاۋاپ قاتتىم. «باسىڭنان وتكەن وقيعا ما؟». «جو-و-وق»، دەپ ەدىم، قاسىمدا قازىرگى بەلگىلى اقىن باۋىرجان جاقىپتىڭ اعاسى قابىل كوشەرباەۆ، رىمبەك راقىشەۆ دەگەن كلاستاستارىم بار ەدى. ولار مۇنىڭ شىن وقيعا ەكەنىن ايتتى. مۇنى ەستىگەن مۇعالىم: «تۇرسىن قۇداگەلديننەن كەلەشەكتە ۇلى جازۋشى شىعادى. سەن جازۋشىسىڭ، بۇدان كەيىن ىلعي ەركىن تاقىرىپتى جاز» دەدى. ول كىسى «اباي جولى» ەپوپەياسىن وقىتقاندا شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلمەيتىن. ءبىز، مۇحاڭنىڭ «اباي جولىن» وقۋعا بالا كەزىمىزدە كىرىسىپ كەتتىك. مەنىڭ بارلىق شىعارمالارىم «اباي جولىنا» ارنالدى. اباي جولىنداعى قۇنانباي، اباي، سونداي-اق، ايگەرىم، توعجان سىندى ءتۇرلى ايەلدەر وبرازىن جازدىم. سونان سوڭ ءازىمحان اتتى جاعىمسىز كەيىپكەرگە توقتالدىم. قازىر بەكەن وسپانوۆ دەگەن ينجەنەر بار، سول ەكەۋمىز ءازىمحان وبرازىن جازدىق. ءازىمحان وبرازى - جاعىمسىز كەيىپكەر. ول الاشتىڭ، ۇلتتىڭ وكىلى رەتىندە، تاكەجانداردىڭ قاسىندا وتىرعاندار «وي، دانىشپانىم-اي، وي، اقىلدىم-اي، قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىندەر وسى ەكەن عوي» دەپ سويلەپ وتىرۋىمەن ەرەكشە سۋرەتتەلەدى. اباي كوزقاراسىمەن باياندالعاندا، ونى تورەسىماق، ۇلتشىل، ءميللاتشىل، ءدىنشىل دەپ اباي كەكەتىڭكىرەپ وتىرادى. وسى وبرازدى جاساۋدا م.اۋەزوۆ قاتەلەسكەن سياقتى، ويتكەنى، سوزىنە قاراعاندا ءازىمحان ناعىز قازاقشىل، ۇلتشىل بەينە دەپ جازدىم. مەن «اباي جولىنداعى» ءازىمحاندى ومىردە بار ادام ەكەن دەپ ويلادىم. سويتسەم، ونىڭ اتى وزگەرتىلگەن ەكەن. ۇستازىم مەنى ماقتاپ، بەستىك باعا قويدى. بىراق، ءبىر سەمەستردەن كەيىن دەكرەتكە كەتتى دە، ورنىنا اقليما ەسىمدى ۇلكەندەۋ مۇعالىم كەلدى. كەلگەن بەتتە مەنى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. «قۇداگەلدين، اۋەزوۆكە قارسى شىعاتىن سەن كىمسىڭ، ءازىمحان دەگەندى قايدان تاۋىپ الدىڭ؟» دەدى. ادەبيەت ۇيىرمەسىندە اتىمىز شىعىپ قالعان.ۇيىرمەگە مۇعالىمدەردى شاقىرىپ، ماقالانى بۇرىنعىدان دا دامىتىپ وقىدىق. الگى كىسى استاڭ-كەستەڭ اشۋلانىپ: «سەنى مەكتەپتەن شىعارامىز. ءازىمحان دەگەن وبراز جوق، اۋەزوۆكە قارسى شىقتىڭ» دەدى. مۇنى اتا-انالار ەستىپ، بەرەكە ەسىمدى اتا-انالار كەڭەسىنىڭ توراعاسى مەنىڭ «ماسەلەمدى» جينالىسقا سالدى. «ول الاشتى ايتقان. ءازىمحان دەگەن ءاليحاننىڭ بەينەسى بولاتىن، سونداي تورەشىك بولعان. الاششىل، سونى ناسيحاتتايدى. سوندىقتان، تۇرسىندى مەكتەپتەن شىعارماسا بولمايدى» دەپ مەنى مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەردى.

سودان كەيىن توكەن عابدۋللين دەگەن مۇعالىم: «شىن نارسەنى بىلگىڭ كەلسە، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقى» دەدى. وقىسام، كىتاپتا ءازىمحانىم - ءاليحان بولىپ ءجۇر، ودان وزگە احمەت بايتۇرسىنۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، الاشتىڭ بارلىق زيالىلارى تۋرالى ايتىلادى. بىراق، ولاردى حالىق جاۋلارى دەيدى. ەندى «تار جول، تايعاق كەشۋ» تۋرالى شىعارما جازدىم. مۇندا دا دۇرىس كورسەتىلمەگەن. مىنا فاكتىلەردە قازاق ءۇشىن دەيدى، سەيفۋللين ونى كەلەكە ەتەدى. سودان تاعى جينالىسقا سالدى. ەندى توكەن مۇعالىم: «ءارى قاراي بىلگىڭ كەلسە، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىن» وقى» دەدى. ونى وقىسام، سابەڭ ماعجان تۋرالى: «مەن ول ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىلدى ەجەلدەن بىلەمىن. ماعجان اق كاستوم-شالبار كيىپ ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلە قالدى. ماعان وقيسىڭ با دەدى. وقيمىن دەدىم. وندا مەنىمەن قالاعا ءجۇر دەدى. مەن بۋرجۋازيانى پايدالانىپ قالايىن دەدىم. ول مەنى ءوزى تۇرعان بولمەگە تۇرعىزىپ، ۇستىندەگى كيىمىن، ەكىنشى كۇنى ەتىگىن بەردى. ونان كەيىن مەكتەپتىڭ اقشاسىن تولەدى. ول - بۋرجۋازيا، مەن ەڭبەكشىل بولدىق. ول بۋرجۋازيالىق-ماحابباتشىل ولەڭدەرىن وقيدى. مەن ءوز ولەڭىمدى، كەدەي تۋرالى جازامىن. اتىنىڭ كوشىرى بولدىم. ءبىر كۇنى ماعان ولەڭ وقىتتى. ءوزىڭ «تاپ، تاپ» دەپ تاپ بەرەسىڭ عوي، ونداي ولەڭ بولمايدى، باسقاشا كوركەمدەۋ كەرەك دەدى. مەن ونىڭ بۋرجۋازيالىق ارانداتۋشىلىعىنا كونگەن جوقپىن. جازا بەردىم. ماعجان اسا مىقتى اقىن، بىراق، بۋرجۋازيالىق اقىن بولاتىن» دەپ جازادى. ياعني، سابەڭنىڭ وقۋىنا، كيىنۋىنە، العاشقى ولەڭ جازۋىنا اسەر ەتكەن ماعجان. مەن وسى جەرىن الدىم دا، تاعى شىعارما جازدىم. ءسويتىپ، ءبارى جيىلىپ كەلىپ، تاعى مەكتەپتەن شىعارىلىپ تۇرمىن عوي. «بۇل تۇراقتى جامانداۋعا اينالىپ كەتتى» دەستى.

مەكتەپتىڭ ديرەكتورى مەيىرحان دەگەن ۇلكەن ءبىلىمدى ادام ەدى. ول ورنىندا جوق بولاتىن. ءبىر ايداي ساباققا قاتىسپادىم. ءبىر ايدان كەيىن مەكتەپ ديرەكتورى كەلدى. كەلەسى سەمەستردە ءوزىمىزدىڭ جاڭگىر اپايىمىز قايتادان ساباق بەرەتىن بولدى. سول كەزدە بارىپ ءبارى قالپىنا كەلدى.

مەكتەپ ديرەكتورى مەن جاقسى كورەتىن مۇعالىمىم قايتىپ كەلمەسە جاعداي باسقاشا ورىلەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن؟!. مىنە، مەنىڭ الاش دۇنيەسىنە، ابايعا، «اباي جولى» مەن اۋەزوۆكە قىزىعۋشىلىعىم توبىلعىنىڭ ءتۇبىرى سياقتى شايناسىپ، تىستەسىپ ءوستى.

ال، الماتىعا كەلىپ، وقۋعا تۇسكەن سوڭ ءبىر ايدان كەيىن رىمعالي نۇرعاليەۆ م.دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامال»، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ «اقبىلەك» شىعارمالارىن ءسادۋ ماشاقوۆ پەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ۇيىنەن اكەلىپ، ءوزىنىڭ ۇيىنە جاتقىزىپ وقىتتى. كەيىن ۇستازىم قاليجان بەكحوجين الاش مۇرالارى جيناقتالعان سيرەك شىعارمالار قورىنا كىرگىزىپ جىبەردى. سوندىقتان، بۇل ءوزى جيىنتىعىمەن كەلگەن شارۋا بولدى. «وسى يدەيا ماعان قايدان ءسىڭىپ كەتتى، سىزگە قايدان ءسىڭدى؟» دەپ جاڭگىر اپايدان سۇراسام، ول كىسى: «مەنىڭ ۇستازىم عالياكبار تورەباەۆ بولدى» دەدى. مىنە، الاشتىڭ يدەياسى قالاي جەتكەن؟! عالياكبار تورەباەۆ مۇحتار اۋەزوۆپەن بىرگە وقىعان، الاش قوزعالىسىنىڭ جاستار ءبولىمىنىڭ مۇشەسى بولعان ادام. وسىلايشا مەن ۇستازىم ارقىلى الاش يدەياسىنان سۋسىندادىم. بۇل تاقىرىپقا بارۋىم دا، اۋەزوۆتى قالقالاي وتىرىپ، الاش يدەياسىن وتكىزۋ بولاتىن.

- جالپى، شىعارماشىلىق جولىڭىزعا ءوزىڭىز ريزاسىز با؟

- مەن ومىردە ءبىر-اق نارسەگە شىن كوڭىلىممەن ناليمىن. اڭسارىم، سۋسىنىم قانباعان ادام سياقتىمىن. ويتكەنى، مەن كوركەم شىعارما جازۋدى ءالى دە اڭسايمىن. بىراق، وسى اششى دەرەكتەردى ارحيۆتەن كورگەننەن كەيىن وعان قالام تارتپاۋعا مۇمكىندىگىم بولمادى. مىسالى، 1916 جىلعى البان كوتەرىلىسىندەگى قاسىرەتتى جاعدايلاردى كورىپ وتىرىپ، ۇندەمەي قالا المادىم. سونى وزىمشە «قيلى زامانمەن» سالىستىرا وتىرىپ، تاريحي شىندىق - ومىرلىك شىندىق دەگەن فورمۋلانى الىپ، بىرىمەن-ءبىرىن سالىستىرىپ كىتاپ جازدىم. بۇل كىتاپ 1991 جىلى ءبىر-اق شىقتى. نەگىزى، 1980 جىلى جازىلعان بولاتىن. سوندا قالامىمدى كەيدە لاقتىرىپ جىبەرىپ، توسەككە جىلاپ جاتا كەتەتىنمىن. ول كەزدە جيىرمانىڭ ىشىندەگى جاس كەزىم. قورلىققا شىدامايسىڭ، كەڭەستىك ۇستەمدىكتەن قاشان قۇتىلامىز دەگەن وي مازالايتىن. توبەڭنەن ماڭگى باسىپ تۇرعان سياقتى بولاتىن.

1969 جىلى نەسىپبەك ايتۇلى، مۇراتحان، ەسەن سافۋاني دەگەن جىگىتتەر بار، «قۇق» - قازاقتى قۇتقارۋ ۇيىمى» دەگەندى وزىمىزشە قۇرىپ، ەكى-ءۇش جىلداي جۇمىس ىستەپ، 4-كۋرستان كەيىن تاراپ كەتتىك. ءارتۇرلى تالپىنىستار بولدى. بىراق، الگى ماقساتتاردىڭ ومىردە دە، شىعارماشىلىقتا دا قازىر جۇزەگە اسقانىنا ءتاپ-ءتاۋىر قاناعاتتانامىن. ەگەر وسى ۋاقىتقا دەيىن جيعان ارحيۆتىك دەرەكتەرىمنىڭ 70 پايىزىنا سيپاتتاما بەرىپ، جاريالاپ ۇلگەرسەم ارمانىم بولماس ەدى. ال، ۇلكەن تۇرعىدان العاندا، مەن وقىرمانىما قازاقتىڭ رۋحاني تاريحىن تولىق بەردىم دەپ ويلايمىن. ءحىى عاسىرعا دەيىنگى ۋاقىت قامتىلعان «دۋلىعانىڭ» ءى-ءىى تومى بار، ودان كەيىن «القاكول سۇلاما»، كەنەسارى تۋرالى جازىلعان «بۇزىلعان بەسىك» دەگەن كىتابىم بىلتىر شىقتى. كەيىن جەكە تۇلعا - جىلقايداروۆ تۋرالى، 1916 جىلعى وقيعالار، الاش قوزعالىسى جانە م.اۋەزوۆپەن شىعارمالار جەلىسىن بۇگىنگى كۇنگە - تاۋەلسىزدىك كۇنىنە جەتكىزدىم. مەنىڭ شىعارمالارىمدا قازاقتىڭ رۋحاني جازالانۋى دەرەكتەر ارقىلى تولىق قامتىلدى. مۇنى سانالى تۇردە ىستەدىم. ەندى «قازاقتىڭ جەتى جۇتى» دەگەن دۇنيەنى جازۋ ويدا بار. ال، قازىر قازاق قولجازبالارىنىڭ ون تومدىعىن دايارلاپ جاتىرمىز. ب.ز.ب. ح عاسىرداعى حان اناسىنىڭ جىرىنان باستاپ XVI عاسىرعا دەيىنگى قاڭلى، قىپشاق، نايمان، كەرەي دەپ اتتارى اتالعان اقىنداردىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ بىتىردىك. VIII عاسىرداعى جازبادا كونە تۇركى پەساسى بار. سونى كونە تۇركى تىلىنەن، توت-موڭعولدان، كونە قىتايشادان اۋدارىپ، ون تومدىق قۇراستىرىپ جاتىرمىز. ونىڭ 4-تومى بيىل شىقتى. وسى جۇمىستاردى تۇبىنە جەتكىزسەم، «اباي» مەن «اۋەزوۆ» دەگەن ومىرباياندىق كىتاپ جازىپ، سودان كەيىن، شىركىن، كوركەم شىعارماعا قاراي بەتىمدى بىرىڭعاي بۇرسام دەگەن ويىم بار.

ومىردەگى ابايدى كوركەم شىعارماداعى ابايمەن شاتاستىرىپ ءجۇرمىز

- قۇنانباي تۋرالى جەكە كىتاپ جازدىڭىز. جالپى، وسى كۇردەلى تۇلعانىڭ بولمىسىن قالاي اشتىڭىز؟

- مەن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەردىم. «قۇنانباي» اتتى كىتاپ جازىلىپ ءبىتتى. قۇنانباي بەينەسى اشىلدى ما، قالاي اشتىم، بۇل باسقا شارۋا. مەن «اباي» دەگەن جەكە ومىرباياندىق شىعارما جازسام دەپ ايتتىم. كىتاپتىڭ تاعى دا تەڭ جارتىسىن قۇنانباي الاتىن سياقتى. ويتكەنى، «قۇنانباي» اتتى كىتاپتا اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنداعى قۇنانبايى مەن ومىردەگى قۇنانباي، ياعني، تاريحي شىندىق پەن ومىرلىك شىندىق قامتىلدى. ءبىر وقيعا قۇنانبايدىڭ اينالاسىنا قالاي توپتاستىرىلعان جانە كىمدەر قاتىسقان؟ تاريحي شىندىق پەن كوركەمدىك شىندىق دەگەنىمىز نە؟ مەن بالالارعا ساباق بەرگەندە، العاشقى ءسوزدى بىلاي ايتامىن: «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا بىردە-ءبىر جول شىندىق جوق، وندا شىندىق جازىلماعان. ال، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا بىردە-ءبىر وتىرىك ايتىلعان كوركەم شىندىق جوق. ويتكەنى، بۇل مىڭ شىندىقتان قۇرالعان ءبىر شىندىق. ەگەر، جازۋشى ابايدىڭ وڭعا، سولعا بۇرىلعانىن نەمەسە ەتەك باستى، كوز قىستى تىرلىگىن جازا بەرسە، وندا الەم مويىندايتىن كوركەم شىعارما شىقپايدى. ال، «اباي جولى» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا قامتىلعان وقيعانىڭ بارلىعى دا اباي قاتىسپاعان، ول تۋماي تۇرىپ بولعان وقيعالار. قودار مەن قامقا وقيعاسى اباي تۋاردان 15-20 جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن. مۇساقۇل سوعىسى 1845 جىلى قىركۇيەك ايىندا ءوتىپتى. بۇل كەزدە اباي قىرقىنان شىققان جوق. بوجەيدىڭ اسىنا ابايدىڭ قاتىسۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، بوجەي 1850 جىلى ولگەن. جالپى، بۇل وقيعالار سول كەزدەگى فەودالدىق قوعامدا بولعان. تاريحي-كوركەم شىعارماعا قويىلاتىن جەتى ءتۇرلى تالاپ بار. شىعارما سول تالاپقا جاۋاپ بەرەدى. جازۋشىنىڭ كوركەم شىندىق رەتىندە جازۋعا تولىق قاقىسى بار. اۋەزوۆتىڭ ۇلىلىعى وسىندا. ءبىز وسى كۇنگە دەيىن ومىردەگى ابايدى كوركەم شىعارماداعى ابايمەن، تاريحي قۇنانبايدى شىعارماداعى قۇنانبايمەن شاتاستىرىپ ءجۇرمىز.

دانالاردىڭ ويى ۇنەمى توعىسىپ وتىرادى

- ورىستار پۋشكيننىڭ ءار كۇنىن بىلەدى. قازاق سول دارەجەدە ابايدى بىلمەسە دە، ەڭ قوماقتى، اۋقىمدى زەرتتەۋلەر باس اقىنىمىزعا قاتىستى ەكەنى راس. «شاھابۋددين مارجاني، گاسپارالانى، كايۋم ناسىري، عابدۋكۋدى، عازاليدى ايتىپ، مەنىڭ بەتىمدى شىعىستان بۇرىپ كەتكەن اقىننىڭ ءبىرى ەدى»، - دەپ پىكىر تۇيگەندە مۇحتار اۋەزوۆ ءوز كەزىندە مۇمكىن بولماعان، كەيىنگى ۇرپاققا تۇسپالمەن ابايدىڭ ءبىر تامىرى شىعىستا جاتقانىنا جول نۇسقاپ كەتكەن سياقتى. ابايدى تانۋدا ەندى قاي باعىتتا جۇرگەن دۇرىس دەپ ويلايسىز؟

- ابايدى تانۋدا ءبىر باعىت ۇستانۋعا بولمايدى. جالپى، ۇلى، دانا ادام - ماڭگىلىك قۇپيا. ال، ۇلىلار عانا دانالار ويىنىڭ استارىن تۇسىنەدى. مىسالى، اۋەزوۆ - ۇلى جازۋشى. ويتكەنى، دانا اباي ويىنىڭ جۇمباقتارىن، استارىن تۇسىنگەن. ەگەر دانانىڭ جۇمباعى اشىلىپ قالاتىن بولسا، وندا ول دانا، ماڭگىلىك جۇمباق ەمەس. مەنىڭ ويىمشا، اباي ىقىلىمنىڭ ءتىلىن بىلگەن ادام. ال، ىقىلىمنىڭ ءتىلىن بىلگەن ادامدى حاكىم دەيدى. ابايدىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدە ءۇش قاينار كوزى بار. اۋەلى، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى، شىعىس ادەبيەتى، ودان كەيىن ورىس جانە باتىس ادەبيەتى دەپ بولەمىز. بۇل جالپى، جۇيەلەپ ايتقاندا دۇرىس. ويتكەنى، كىمنەن ۇيرەندى دەگەن ساۋال تۋادى. ال، بۇل شىعارماشىلىق پسيحولوگياعا كەلگەندە ناقتى كەلە بەرمەيدى. مىسالى، ابايدىڭ قازاق تىلىندە ولەڭ جازعانى، ودان كەيىن شىعىستى وقىعانى، ورىستى بەتكە العانى ومىرلىك جىلنامادا دۇرىس. ال، ابايدىڭ:

«جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا،

اسپاندا اي مەن كۇن شاعىلسا دا،

دۇنيەدە، ءسىرا سەندەي ماعان جار جوق،

ماعان جار سەنەن ارتىق تابىلسا دا»، - دەگەن جولداردى جازعان كەزىندە پۋشكيندى دە، بايروندى دا، ومار حايامدى دا، ءشامسيدى دا، ءجاميدى دە، رۋميدى دا قاتار وقىپ وتىرىپ، جازۋى مۇمكىن عوي. ويتكەنى، وسى ولەڭدى جازعان كەزدە ونىڭ وسى ءۇش بۇلاققا تىكەلەي قاتىسى بولدى. بۇل - وي قورىتۋ، كوركەم قابىلداۋ، كوركەم تالعام، كوركەم قۋاتتىڭ بىرىككەن كەزى. سوندىقتان دا، تانىم كوزى رەتىندە ايتقانمەن، ونى ءبىر شىعارماشىلىق تۇرعىدان قاساڭ تۇردە سالىستىرۋعا بولمايدى.

ال، اۋەزوۆ عابدۋكۋ، عازالي، ءداۋاني تۋرالى پىكىرىن ءار ماقالاسىندا ايتادى. ءبىر ماقالاسىندا باسقاشا، ەكىنشىسىندە وزگەشە ايتقانىمەن، ولاردىڭ ءدىنى، ءدىلى، پوەزياسى مىندەتتى تۇردە ايتىلادى. عازاليدى وقىعاننان كەيىن ول سىنشىل اقىن بولىپ، الدىڭعىلارىنا سىنمەن قارايتىن بولدى. ال، عازامي جەتى ىقىلىمنىڭ ءتىلىن بىلگەن ادام. ونىڭ فيلوسوفياسىنا وسى كۇنگە دەيىن باتىستىقتار بويلاپ بارا الماي ءجۇر. گەگەلدىڭ: «ءبىزدىڭ ولاردى ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن لوگيكامىزدى وزگەرتۋ كەرەك» دەپ ايتقان ءسوزى بار. سوندىقتان دا عىلىم، ونىڭ ىشىندە وي عىلىمى قانداي دا دا ءبىر بايانداۋ، تەڭەۋ، ماتىندىك، ىرعاقتىق، ستيلدىك ەرەكشەلىكتەردى پايدالانسا دا تۇپكى ويى ءبىر جەردەن شىعادى. مىسالى، نيتسشەنىڭ شىعارماسى مەن ابايدىڭ قاراسوزىن سالىستىرىپ وتىرعاندا، ەكەۋى ءبىر جەردەن شىعىپ وتىرادى. بىراق، ولار ءبىرىن-ءبىرى وقىماعانى انىق. دەمەك، دانالاردىڭ ويى ۇنەمى توعىسىپ وتىرادى. ويتكەنى، ويدىڭ قورتىندىسى بىرەۋ، الەمنىڭ تۇپكى قوزعاۋشى كۇشى ءبىر. ونى ءبىز «اللا» دەيمىز، ورىستار «بوگ»، يراندار «قۇداي» دەيدى. ءبىر جاراتۋشى بار. ول - قوزعالىس يەسى. مىسالى، ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىر عالامىن تۇگەل شارلاپ كەتكەن جەر سەرىگى بار. ول ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان عالامنىڭ ارعى شەتىنە شىعىپ كەتتى. كەلەسى عالامعا دەيىن شەكسىز. ءبىر عالامنىڭ ءوزى وسىنداي بولعاندا، ون سەگىز مىڭ عالام قاي جەردە؟.. «ادامنىڭ ويى شەكتەۋلى، اللانىڭ ويى شەكتەۋسىز» دەگەندە، ابايدىڭ ايتىپ وتىرعانى وسى. وي شەكتەۋسىز، كوركەم وي دا سولاي.

- كەيبىر الاشتانۋشى ىنىلەرىڭىز اباي مەن ءاليحاننىڭ كەزدەسكەن بولۋى بەك مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ ءجۇر. ءسىز بۇعان قانداي دايەك ايتاسىز؟

- كەزدەسكەن جوق. ويتكەنى، بۇل ناقتى تاريحي دەرەك. ءاليحاننىڭ ابايمەن جۇزدەسۋگە قۇلشىنىپ، سەمەيدەگى بالالارىمەن حات الىسىپ، سودان كەيىن قارقارالىداعى دوسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا: «سەن اباي ولەڭدەرىن جازىپ ال» دەپ، ءوزى ابايعا ەندى بارايىن دەپ وتىرعان كەزىندە اقىن قايتىس بولىپ كەتتى دەگەن دەرەك بار. بۇل دەرەكتەر حاتتاردا ايتىلادى. احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن جازىسقان حاتتارىندا دا وسىنداي سوزدەر بار. كەيىن «ەندى جيناڭدار، شىن ءسوز وسى ءسوز ەكەن» دەگەندە، كاكىتاي ارقىلى اباي قولجازباسىنىڭ بىرەۋىن احمەت بايتۇرسىنۇلى الادى. باسپاعا ۇسىنۋعا ارنالعان ءبىر قولجازباسى ءاليحان بوكەيحانۇلىنىڭ قولىندا بولادى. بۇل قولجازبا پاۆلوداردا الەكەڭمەن بىرگە تۇتقىنعا الىنادى. اتالعان قولجازبانى 5 مىڭ سومعا باعالاعانى بەلگىلى. بۇل قولجازبا سول كۇيى قايتپادى، تابىلىپ تا قالۋى مۇمكىن. ءا.بوكەيحانۇلىنىڭ العىسوزىمەن اباي ولەڭدەرى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. اقىننىڭ ءومىربايانىن كاكىتايدىڭ تۇسىنىكتەمەسى بويىنشا ءاليحان بوكەيحانۇلى جازعان بولاتىن. كەيىن الەكەڭنىڭ اتىن الىپ تاستادى دا، العىسوزدى پايدالانۋ ءۇشىن كاكىتايدىڭ ەسىمىن قالدىردى.

- ءوزىڭىز كوركەم شىعارما جازۋعا وتىرۋ كەرەك دەپ ايتىپ جاتىرسىز. قازاقتىڭ الاشتانۋعا ۇمتىلىسى تاريحي، ادەبي عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىندا كەڭىنەن كورىنىس تاپقانىمەن، كوركەم ادەبيەتىمىزدە ءالى جوق سياقتى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- بىرىنشىدەن، الاش تۋرالى ەڭ ءبىرىنشى كوركەم شىعارمانى مۇحتار اۋەزوۆ قولعا العان بولاتىن. 1932 جىلى باستالعان «تۇمان ايىعاردا» دەگەن روماننىڭ ەسكيزدەرى سوعان تولىق نەگىز بولا الادى. «الما باعىندا»، «تارتىس» پەسالارىندا وسى ماسەلەلەر ءىشىنارا ايتىلعان. ودان كەيىن الاش ماسەلەسىنە دەندەپ بارىپ، ونىڭ ءىشى-سىرتىن اشقان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» رومانى. بۇل كىتاپتىڭ 1947 جىلعى ءبىرىنشى نۇسقاسىندا جازۋشى بارىنشا شىندىققا جاقىن كەلگەن. الايدا، مۇنى «ۇلتشىل» دەپ قىسقارتتىرىپ، كەيىنگى نۇسقاسىن جاريالادى. ال، كەيىنگى تولقىننىڭ ىشىندە الاش تاقىرىبىنا بارعان - ءىلياس ەسەنبەرلين. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاتەرلى وتكەل» رومانى الاش اقىنى تۋرالى جازىلدى. وندا ماعجاننىڭ، جۇسىپبەكتىڭ، يسانىڭ پروتوتيپتەرى بار. ال، الاش تۋرالى العاشقى كوركەم شىعارما - سۇلتانماحمۇتتىڭ «دالا اقىنى مەن قالا اقىنى» داستانى. كەڭەس تۇسىندا ءىلياس ەسەنبەرليننەن كەيىن الاش تاقىرىبىن جازعان تۇرسىن جۇرتباي بولۋى كەرەك. «جەر بەسىك» اتتى رومانىندا سارجان - ماعجان، كارىبوز - شاكارىم ماسەلەلەرى قامتىلدى. مەن بۇل رومانىمدى تۋرا الاش تۇرعىسىنان الىپ جازعانىمدا ۇستازىم ءارى اعام رىمعالي نۇرعاليەۆ جاتىپ كەپ ۇرسىپ، وقيعانى 1916 جىلدان باستاتقىزدى. ال، مەن 1932 جىلدان باستاعان بولاتىنمىن. ياعني، شاكارىمنىڭ دالادا اتىلىپ ولەتىنىنەن باستالادى. سونداعى كوتەرىلىستەر 1916 جىلعى كوتەرىلىس بولىپ سۋرەتتەلىپ كەتتى. بىراق، 1937 جىلعى ۇستالۋى، سىبىردە ءجۇرۋى، سارجان دەگەن اقىن ارقىلى باياندالعان. ول ەلگە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن اتىلادى. ال، سارجاننىڭ ءولىمى تۋرالى وقيعانى مەن باۋىرجان مومىشۇلىنان ەستىگەنمىن.

- باۋكەڭنىڭ ماعجاننىڭ ولىمىنە قاتىستى ايتقان اڭگىمەسى سوڭعى كەزدە كوپ ايتىلىپ جاتىر...

- «ول 1937 جىلدان كەيىن ءتىرى بولاتىن جانە ولگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم، ونى تۇرمە باستىعى ايتتى» دەگەن ءسوزدى ماعان جانە مامىتبەك قالدىباەۆقا باۋكەڭنىڭ ءوزى اۋىزەكى سوزبەن ايتتى. جانە باۋكەڭنىڭ ءسوزىن «ۇرانىم الاشقا» دا جاريالادىم، «تۇركىستان» گازەتىنە دە شىقتى.

1946 جىلدارى سوعىس بىتكەننەن كەيىن باۋىرجان مومىشۇلى سىبىردەگى اسكەري ديۆيزيا كومانديرى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ماعجاندى كەزدەستىرىپتى. سول جاقتان ىزدەۋ كەرەك ەدى. بۇل - وتىرىككە دە، شىندىققا دا شىعارا المايتىن دەرەك. ەنيسەي وزەنىندە حات تاسۋشى قىلىپ ورنالاستىرعان ەكەن، كوكتەمدە قايىقپەن بىرگە اڭعاردىڭ (انگارا وزەنى) سۋىنا كەتتى دەپتى تۇرمە باستىعى باۋىرجانعا ايتقان اڭگىمەسىندە. مەن بۇل وقيعانى «جەر بەسىك» اتتى رومانىمدا پايدالاندىم.

- ماعجاندى ماگاداندا ءوز كوزىممەن كوردىم دەگەن اتىراۋلىق اقساقالدى تەرىستەگەنىڭىز بە؟

- مەن ول كىسىنىڭ ايتقانىن ەستىگەن جوقپىن. ول كەزدە اڭىزدار دا كوپ تارادى. «ساكەن سەيفۋللينمىن، ءىلياس جانسۇگىروۆپىن» دەپ ەل ارالاپ جۇرەتىندەر جەتەرلىك بولعان. ءبىر قىزىق وقيعا ايتايىن. ءبىسمىللا بالابەكوۆ دەگەن كەزىندە ساحنادا كۇلدىرگى رولدەردى ورىندايتىن ءارتىس بولدى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا سوعىسقا بارمايمىن دەپ، وتىرىك جىندانىپ، ەل ىشىنە كەتىپ قالعان. سودان بىرەسە اقساق، بىرەسە توقساق، سوقىر، مىلقاۋ، كەكەش بولىپ، ويىنا كەلگەندى ىستەپ، ءمۇساپىر كۇيدە ەل ارالاپ ءجۇرىپتى. «كەيدە ءوزىم بىلەتىن ادامداردىڭ ءرولىن سالامىن. بىردە ءسابيت مۇقانوۆ، بىردە عابيت مۇسىرەپوۆ، بىردە عابيدەن مۇستافين بولامىن. كىم اقشا، نان بەرسە، سونىڭ الدىندا رولگە كىرىپ ويناي بەرەمىن. ويتكەنى، ماعان كۇن كورۋ كەرەك» دەيدى. ال، ونداي ادامدار ومىردە قانشاما؟ ءان ايتىپ، ءبىر-ەكى اۋىز ولەڭ جازاتىندار دا بولۋى مۇمكىن. ياعني، ءبارى مۇمكىن.

عافەكەڭ «ءبىر ءسوزدى وتكىزۋ ءۇشىن ءبىر ولەڭ جازۋعا بولادى» دەيتىن

- سەمەيدە توكەن يبراگيموۆ اقساقالمەن اڭگىمەلەسكەنىمىزدە، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ جازعاندارىن اۋەزوۆ تىرناقشاعا الماي ءوز اتىمەن بىزگە جەتكىزگەنىن ايتادى. ەگەر الگى تىنىس بەلگىسىن قولدانسا، ءبىلىپ قوياتىن ەدى دەيدى. وسى ارقىلى الاش اماناتىنا ادالدىق تانىتتى دەيدى. وسىنداي جايتتەردى ءسىز بايقادىڭىز با؟

-  مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆكە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «سەندەر جاسسىڭدار. الاشتىڭ يدەياسىن العا الىپ بارۋلارىڭ كەرەك. ءبىز قارتايدىق. ال، سەندەر وزدەرىڭدى وزدەرىڭ ساقتاڭدار» دەپ ايتقانى شىندىق. بۇل وقيعانى مۇحتار اۋەزوۆ قايىم مۇحامەدحانوۆقا ايتىپ بەرگەن. سونداي-اق ءالىمحان ەرمەكوۆ جايىق بەكتۇروۆقا ايتىپ بەرىپتى. ال، جاڭاعىداي كەيبىر پىكىرلەردى مازمۇنداپ، بايانداۋى مۇمكىن. سوزبە-ءسوز الاتىن بولساق، ءبىرىن-ءبىرى اڭدىپ وتىرعاندار ول كەزدە قالت جىبەرمەيدى. ەكىنشى تۇرعىدان العاندا، بۇكىل ابايدىڭ ولەڭدەرىن جيىپ-تەرگەن اۋەزوۆ، ەكى تومدىعىن باستىرعان اۋەزوۆ، العىسوزىنىڭ بارلىعىن جازعان اۋەزوۆ. سوندىقتان، ول قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ جازۋىن كوشىرىپ، پايدالاندى دەۋ - مەنىڭ ويىمشا قيسىنعا كەلمەيدى. مازمۇنداپ ايتۋى مۇمكىن.

ەكىنشى، مىناداي اعىم بولدى. ونى ءبىز دە كورىپ، ىشتەي پايدالانىپ وستىك. ەگەر ءسابيت مۇقانوۆ ماعجاندى جامانداپ وتىرىپ، ونىڭ اتىن اتاماسا ءبىز ماعجاندى قايدان بىلەر ەدىك؟.. ساكەن سەيفۋللين بوكەيحانوۆتاردى جامانداي وتىرىپ، «تار جول، تايعاق كەشۋدى» جازىپ، سونىڭ ىشىندە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ «ۇلتىم، قازاعىم، جاندىم، كۇيدىم» دەگەن سوزدەرىن تۋرا ماعىنادا كەلتىرمەسە ءبىز ولاردى قايدان وقىر ەدىك؟ جارايدى، مەنىڭ ۇستازدارىم 1-كۋرستىڭ كەزىندە مەنى ارحيۆكە ءتۇسىردى. ال، قالعاندارى قايدان بىلەدى؟ مىسالى، عابيت مۇسىرەپوۆتە قاتە پىكىر بولدى. «سەن سۇلۋ» ءانى ماعجاندىكى ەكەن، مايشەكين ۇرلاپ الىپتى دەدى. ءسوزى مۇلدەم باسقا، بىراق، فورماسى، «سەن سۇلۋ» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى ساقتالعان. مايشەكيندە ماعجاندى ساعىنىپ، ەلەسى كىرىپ ءجۇرسىن، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ ءبىلسىن دەگەن ويلار بولدى. قازاقتىڭ 266 ءانىنىڭ سوزىنە تىيىم سالىنعان. ونىڭ ىشىندە «كوگەرشىن»، «قانات تالدى»، «ەكى جيرەن»، «جيىرما بەستىڭ» ءىى ءتۇرى بار. «بالقاديشانىڭ» انىندە «كۇيەۋىڭ سەكسەن بەستە، شال، حاديشا» دەگەن سياقتى ماتىندەردى قوسىپ ايتقىزعان كەزدەر بولدى. قازىر دە بۇل اندەر سول كۇيىنشە ايتىلىپ ءجۇر. ويتكەنى، احاڭداردىڭ «بالقاديشاعا» جانى اشىعان، ءاننىڭ كەيىپكەرىن سورلى قىلىپ كورسەتسە بۇل ءان ايتىلادى. ونى ىستەمەسە، بولىپ، تولىپ وتىرعان بايدىڭ قىزى تۋرالى ولەڭ ايتتى دەپ بالقاديشانى ايتقىزباي تاستايدى. مىنە، وسىنداي ءادىس-تاسىلدەردىڭ قولدانعانى راس. بارلىق الاش تۋرالى ويلاردى جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ اۋزىنا سالاسىڭ. مىسالى، ورالحان بوكەيدىڭ «ءوز وتىڭدى وشىرمە» اتتى رومانىندا وسپان دەگەن كەيىپكەر بار. سول وسپان ايتادى: «مىنا تەمىر جول دەگەن قازاق دالاسىنىڭ موينىنا سالىنعان تەمىر بۇعاۋ. ول سەندەردى قىسادى، ول قازاققا ورىس اكەلەدى». اۆتور بۇل سوزدەردى كەيىپكەرىنە ايتقىزادى. ويتكەنى، نەگە ولاي ايتىپ تۇر دەسە، جاعىمسىز كەيىپكەر ايتىپ تۇر دەپ كەلتىرەسىڭ.

1978 - 80 جىلدارى ءبىزدى ورتالىق كوميتەتكە شاقىردى. مەن ول كەزدە «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ سىن بولىمىندە ىستەيتىنمىن. جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتىن سىني تالداماۋ كەرەك. ويتكەنى، جاعىمسىز كەيىپكەرلەردىڭ ءوزى قازىر جاساردى. ولار كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن تۋعان ادامدار. سوندىقتان، سىنشىلارعا جاسىرىن تۇردە جاعىمسىز كەيىپكەردى كوركەم شىعارمادا تارتىسقا پايدالانباۋ كەرەك دەگەن نۇسقاۋ بەردى. بىراق، ونىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى. مۇنداي تاسىلدەر بولعان. ەڭ ۇلكەن تۇسپال ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «جاپانداعى جالعىز ءۇي» رومانىندا ايتىلادى. شىعارمادا ءبىر كۇزەتشى شال بار. سوندا الگى شال ءبىر ورىسپەن توبەلەسەدى. شال «سەن مەنىڭ جەرىمە كەلىپ وتىرعان كەلىمسەكسىڭ» دەيدى. ونىڭ بۇل ءسوزدى ايتۋعا قاقىسى بار. ورىس ونى ۇرىپ تاستايدى.. جازۋشىنىڭ رومانداعى ايتار ويى وسى كەلىمسەك ەدى... ونى وقىرمان دا، جازۋشى دا تۇسىنەدى. وسىندا ءبىر استىرتىن ۇندەستىك بار. سول كەزدەگى كەز-كەلگەن شىعارمادا كەزدەسەدى. ءبىر اۋىز ءسوز ءۇشىن رومان جازۋعا بولاتىن. عافەكەڭ «ءبىر ءسوزدى وتكىزۋ ءۇشىن ءبىر ولەڭ جازۋعا بولادى» دەپ ايتاتىن. مىسالى، «باۋىرساق» دەگەن ءسوزدى الپىسىنشى جىلدارعا دەيىن ەشكىم اۋىزعا المايتىن. وسى ءسوز ءۇشىن عافۋ قايىربەكوۆ «باۋىرساق» دەگەن ولەڭ جازدى. ولجاس سۇلەيمەنوۆ «ارعىماق» دەگەن ءسوزدى اكەلدى، بۇل ءسوزدى قادىر مىرزاليەۆ قولداندى. كەيىن ءبارىمىز قولدانىپ كەتتىك. «دالا» دەگەن ءسوز الپىسىنشى جىلدارى ەندى. ءبىر اقىن ءبىر ءسوزدى ەنگىزەدى، ەكىنشىسى ەكى-ءۇش ءسوز ەنگىزەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، الپىسىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «قازاق»، «دالا»، «ارۋ»، «ارعىماق» دەگەن سياقتى سوزدەر جاپپاي اينالىمعا ءتۇستى. بۇعان ءار اقىننىڭ ىقپالى بولدى. ياعني، ۇلتتىق سيمۆولعا اينالعان ۇعىمدار كەلدى.

- الاشتانۋدا عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ءبىر بولەك تە، ونى ناسيحاتتاۋدىڭ ءجونى ءبىر بولەك سياقتى. وسى رەتتە بۇعان قازاق تىلشىلەرى قانشالىقتى ۇلەس قوسىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز؟

- ءبىزدىڭ قازاق جۋرناليستەرىندە ىنتا بار، جىگەر بار. الاشتى تۇيسىگىمەن تۇسىنەدى. سونى جازسام دەپ ۇمتىلادى. الايدا، ءالى دە بولسا، وزدەرى تاقىرىپ ەتىپ وتىرعان نىساندى از زەرتتەپ جازادى. مىسالى، كەزىندە قاليجان بەكقوجينمەن، عابيت مۇسىرەپوۆپەن سويلەسىپ، سۇحبات الۋ ءۇشىن مەن ءبىر اي دايىندالعانمىن. ماعان ءبىر اي ۋاقىت بەرگەن. جازۋشىلىق قابىلەتىم دە بار، تانىلىپ تا قالعانمىن. عابەڭدەر اڭگىمەگە باسقا تۇرعىدان كەلىپ، ءبىر نارسە بىلمەي قالسام ۇيات بولادى، ولار شامدانىپ قالادى دەگەن ويمەن ءبىر اي بويى ىزدەنگەنمىن. كەز-كەلگەن مينيسترگە بارۋ ءۇشىن 15 كۇن ۋاقىت بەرەتىن. ماسەلەن، ورمان شارۋاشىلىعى مينيسترىنە بارۋ ءۇشىن قازاقستاندا قانشا ورمان بار، وندا قانداي اعاش وسەدى، قاراعايدىڭ قانشا ءتۇرى بار، ولاردان نە جاسالادى دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءبىلىپ باراتىنبىز. ال، قازىرگى تىلشىلەردىڭ ونداي مۇمكىندىگى جوق سياقتى. ويتكەنى، ەستىپ، بىراق ءمانىن ۇقپاعان ماسەلە تۋرالى سۇحبات الىپ، گازەتكە جازعىسى كەلەدى. مەن ماماندىعىم جۋرناليست بولعاندىقتان دا، تىلشىلەردىڭ بەتىن قايتارمايمىن. بىراق، سونشالىقتى ساۋاتسىزدىقپەن كەلگەن ەكى-ءۇش ءتىلشىنى قايتارىپ جىبەردىم. «ەڭ بولماعاندا، مەنىڭ جەكە باسىمدى بىلمەسە دە، سۇراعان ماسەلەنىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ءبىلىپ كەلىڭىزشى» دەدىم. بۇل - جالپى، ءباسپاسوزدىڭ، جۋرناليستەردى دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ، سونداي-اق، ءباسپاسوزدى باسقارىپ وتىرعان باس رەداكتوردىڭ كەمشىلىگى. ەڭ ۇلكەن كەمشىلىكتەردىڭ ءبىرى گازەتكە ماتەريالدار رەداكتسيالانباي ءوتىپ كەتەدى. ال، رەداكتسيالانباعان دۇنيەنىڭ ءاماندا ىشىندە ءبىر شيكىلىگى بار. سويلەۋ ءتىلى بار، جازبا ءتىلى بار. اۋىزەكى سويلەگەندە ءسوزىڭنىڭ ماعىناسىن داۋسىڭا سالاسىڭ، ال، قاعازدا ونىڭ ماعىناسى اشىلمايدى. تىنىس بەلگىسى سول ءۇشىن كەرەك.

الاش اسكەرىنىڭ كوميسسارى كىم؟

- الاش قوزعالىسىنا قاتىستى ەڭبەكتەردەن ءۋاليتحان تاناشەۆ تۋرالى تۋرالى وقىپ قالامىز، الاش قايراتكەرلەرىنە قول ۇشىن سوزعان وسى تۇلعا تۋرالى نە بىلەسىز؟

- تاناشەۆتى جاقسى جاعىنان بىلەمىن. ويتكەنى، ول - قازاقتىڭ اۆتونوميا الۋى، بۇراتانا ۇلتتاردا تاۋەلسىزدىك بولۋى كەرەك دەگەن سىندى ءىرى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن مۇسىلمانداردىڭ ءى سەزىنە دەلەگات رەتىندە قاتىسىپ، داۋىس بەرگەن ادام. ودان كەيىنگى قۇرىلتاي تۇسىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆتەرمەن بىرگە لەنيننىڭ الدىنا بارىپ، «الاش وردا» اۆتونومياسى جاريالاندى، ونىڭ مىنانداي شارتتارى بار دەگەندە ءسوز قوسقان تۇلعا. ءتىپتى، الاشتىڭ اسكەرىنىڭ سابىندا بولماعانىمەن، ءسوزىن سويلەپ، جولىن كورسەتىپ، ۇيرەتكەندەردىڭ قاتارىندا بولدى. ەكىنشىدەن، باتىس الاش وردا كەڭەس وكىمەتىن مويىنداعاننان كەيىن جاپونياعا، باتىس ەۋروپاعا ادامدار جىبەرگەن. الاش يدەياسى كۇندەردىڭ كۇنىندە ءسوز بولا قالسا، سەندەر سول جاقتا كوتەرەسىڭدەر دەدى. سول ادامداردىڭ اتى-ءجونى بەلگىسىز. جەر اۋىپ كەتكەنىنە قاراپ، تاناشەۆ سونداي تاپسىرمامەن شەت ەلگە كەتتى مە ەكەن دەپ ىشتەي ويلايمىن.

نەگىزىنەن، الاشتىڭ قۇرامىنا كىرگەندەردىڭ ىشىندە تىكەلەي شارۋاشىلىقپەن نەمەسە قىزمەتپەن اينالىسقان 4-5 ادام عانا بولدى. مىسالى، وقىتۋشى، بانكى قىزمەتكەرى دەگەن سياقتى. ال، ءوزىنىڭ جەكە يەلىگىندە دۇنيە-مۇلكى بولىپ، الاشتىڭ ىسىنە ارالاستى دەگەن ادام وتە سيرەك. ءۋاليتحان تاناشەۆ ءوزى ينتەلليگەنت بولسا، اكە-شەشەسىنەن قالعان مۇراسى بولسا، ونى الاش مۇددەسىنە جۇمساسا نەسى ايىپ؟ مىسالى، قالجان، ورازاي احمەت سياقتى ۇلكەن ادامدار بولعان. ولار ءىستى الاشقا تاپسىرىپ، قارجىلاي كومەك كورسەتىپ وتىرعان.

- ماقانشىلىق الاش قايراتكەرى وتىنشى ءالجانوۆ تۋرالى اراكىدىك ايتىلىپ قالعانىمەن، تولىق دەرەك جوق سياقتى؟..

- الاشتىڭ ءىرى ارداگەرلەرىنىڭ تاعدىرى جەكە زەرتتەلىپ، ۇلكەن بەتبۇرىس باستالدى. ولار بۇتاقسىز ەمەس قوي. سونىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ىشىندە زەرتتەلمەي قالعان، الاش يدەياسى جولىندا جان الىپ، جان بەرگەن ادامنىڭ ءبىرى - وتىنشى ءالجانوۆ. جاس جاعىنان العاندا الاشتىقتاردان ۇلكەن. ىسكە ەرتە ارالاسقان جانە الاش اسكەرىنىڭ قۇرامىندا مامىتوۆتىڭ باندالارىمەن سوعىسىپ، مايداندا قازا تاپقان. قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى ءۇرجار اۋدانىنا قاراستى ماقانشى اۋىلىنىڭ ىشىندە مامىتوۆ باعى دەگەن بولاتىن. وتىنشىنى سول باقتا تىرىدەي ورتەپ جىبەرگەن. بۇل تۋرالى م.دۋلاتوۆتىڭ، ر.مارسەكوۆتىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ تەلەگراممالارى بار. مۇندا وقيعا تۇگەل قامتىلعان. راسىندا، وتىنشى وسى كۇنگە دەيىن اتالماي كەلەدى. سونداي قۇرباننىڭ ءبىرى - قازي نۇرمۇحانبەتوۆ. ول تۋرالى «الاشتىڭ العاشقى قۇربانى» دەپ مىرجاقىپتان باستاپ ءبارى ازاناما جازادى. قازي تۋرالى دا وسى كۇنگە دەيىن ناقتى ماقالا جوق. الاش وردانىڭ حاتشىسى، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ ءبىرى ەدى دەگەن بياحمەت سارسەنوۆ تۋرالى دا، احمەتجان قوزىباعاروۆ تۋرالى دا ەشتەڭە ايتىلمايى. وسىنداي نەگىزگى مىندەتتەردى اتقارعان تۇلعالاردىڭ ىشىنەن ءالى دە جارىققا شىقپاعاندارى كوپ. بۇلار تۋرالى دەرەكتەر كەز-كەلگەن ارحيۆتە بولۋى مۇمكىن.

وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتىڭ اتتى اسكەر پولكى قالاي قۇرىلعانى ايتىلماي كەلەدى. شىعىس «الاشوردا»  جاساعى (ميليتسياسى، اسكەرى) - 2300 ادامدى قۇراعان. ولار اننەنكوۆ اسكەرىمەن بىرگە قىزىلدارمەن سوعىسىپ ءجۇرىپ، ەڭ سوڭعى شەبىنە جەتكەن كەزدە مۇحامەدجان تىنىشباەۆ سەمەيدەن، وراز جاندوسوۆ وڭتۇستىكتەن بارادى. سول اسكەردى قىزىل قازاق پولكى (اسكەرى) دەپ اتاپ، سارقاندتا بارلىعىنا باسقا كيىم كيگىزىپ، اۋليە-اتاعا وبوزبەن جىبەرەدى. ال، اۋليە-اتا قالاسىندا ءبىرىنشى قىزىل اتتى اسكەر پولكى قۇرىلعانى بەلگىلى. ياعني، بۇل الاش اسكەرىنەن قۇرىلعان. بىراق، ونى ەشكىم ايتپايدى. ارميا سوعىس ءتاسىلىن مەڭگەرگەن. بۇل - جەتىسۋ اسكەرىنىڭ كوميسسارى تىنىشباەۆ پەن وراز جاندوسوۆتىڭ ارەكەتتەرى. 1920 جىلى الاشتىڭ قايراتكەرلەرى قابىلداعان «قايدا جۇرسەك تە قازاققا قىزمەت ەتۋ كەرەك» دەگەن ۇرانى بار. كەڭەس وكىمەتىن مويىنداعان سوڭ الاشتىقتاردىڭ كەيبىرى كەڭەس بيلىگى قۇرامىندا قازاققا قىزمەت ەتۋدى ۇيعاردى. اسكەردىڭ دە كەڭەسكە ءوتۋى سوندىقتان دەپ بىلەمىن.

سول كەزدەگى قازاق اتتى اسكەرىنىڭ كوميسسارى - جۇماقان كۇدەرين. ول سوۆەتتىك قىزمەتكەر بولىپ، 1920 جىلدان كەيىن قىتايعا ءوتىپ كەتكەن ەدى. 1921 جىلى قايتىپ كەلىپ، ءبىر جىلدان سوڭ وراز جاندوسوۆ ونى جۇمىسقا العان. باسىنا كۇن تۋعاندا، 1924 جىلى تاعى كەتكەن. ودان كەيىن تاشكەنتكە بارىپ، زوولوگيادان ساباق بەرىپ، سول جاقتا ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ۆورونەجدى اينالىپ قايتا كەلگەنىندە وراز جاندوسوۆ قايتا جۇمىسقا الادى. كاۋچۋك تۋرالى 17 كىتاپ شىعارىپ، زاۋىتقا وندىرىستىك جاڭالىق ەنگىزگەن ادام بولعان. ول دا ۇستالىپ كەتتى. ويلانىپ قاراسام، الاش اسكەرىنىڭ كوميسسارى جۇماقان كۇدەرين بولعان سىندى. بىراق، تاريحتا اتى جوق. الاش اسكەرىنىڭ كومانديرى رەتىندە سادىق امانجولوۆ قانا ايتىلادى.

سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى تەرەڭدەتە زەرتتەۋ كەرەك. ءار ءشتريحتى تالدايتىنداي زەرتتەۋشى شىعادى دەپ ويلايمىن. الاشتىڭ ءاربىر تۇلعاسىنا اسا زەرەكتىكپەن، ساقتىقپەن، نازىكتىكپەن، ادامگەرشىلىك پيعىلمەن قاراپ، قازاقتىڭ اراسىن بولەتىن ەمەس، بىرىكتىرەتىن يدەيادا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. دەرەكتىڭ ءوزىن سوعان پايدالانۋ كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان - دۋمان اناش

"اباي-اقپارات"