Biyliktegi «Núr Otan» partiyasy ótkizip jatqan týsiniksiz nauqan praymeriz turaly pikir súraghandar boldy. Osy kezge deyin jauap bermey kelgenmin, sebebi búl turaly jerine jetkizip aitqan mamandardan asyryp eshtene dey almaspyn. Degenmen osy taqyrypqa qatysty keybir jeke oilarymdy tezis kýiinde qayyrghandy jón kórdim.

1. «Praymeriyz» degen sózdi alu sayasy túrghydan da, tildik túrghydan da qate boldy. AQSh-taghy jәne basqa da partiyalyq bәseke tarihy terenge ketken elderdegi praymeriz ben bizdegi nauqandy birdey sózben beru kýlkili. Onyng ýstine, ózge mәdeniyette, basqa tarihy kontekstide, basqa mazmúnmen ótetin dodanyng sol elderde qalyptasqan tarihy atauyn әkelip «sovok» partiyanyng nauqanyna japsyra salu qoghamdyq pikir túrghysynan da sauatsyz әreket boldy. «Núr Otan» halyqtyq partiya desek, partiyanyng elektoraty sayasattan alys qarapayym adamdar desek, olardyng dýniyetanymy Batystan «kopiy-past» jasalghan týsiniksiz termindi qabylday ma? Onyng mәnin týsinip, ol praymeriz ben búl «praymerizdi» salystyryp jýrgen adamdy bayqamadym.

2. «Núr Otan» - osyghan deyingi jýrip ótken jolymen-aq ózine ózi «jaqsy» jarnama jasaghan partiya. Halyqtyng kóbi ýshin biylikting ýlken mashinasy, jan kerek bolsa, bala-shaghandy asyraghyng kelse, onyng aldyna shyqpau kerek, taptap ketedi. Múghalimder, dәrigerler, budjet mekemelerining qyzmetkerleri ondaghan jyl ishinde biyliktin, sonyng ishinde «Núr Otannyn» shabarmanyna ainalghan. Saylaular kezindegi búrmalaulardan bastap barlyq oqighalar halyqtyng kóz aldynda. Sondyqtan qansha júldyzdy, әnshi, sportshy, psiholog, jurnalisti qosyp, milliondaghan aqsha shashyp alaulatyp-jalaulatsa da onyng «Núr Otannyn» imidji ýshin keremet nәtiyjesi bola qoymas.

3. Nәtiyjesi bolmaydy deuge negiz kóp. Solardyng biri – bәsekesiz, tejeu jәne tengeru mehanizmderinsiz, jabyq, ebedeysiz, pluralizmnen ada sayasy jýiening qalyptasuy. Búl sayasy jýie erkin, ashyq, әdiletti saylaugha belsendi týrde qatysu, óz oiyn erkin bildiru, óz kandidatyndy, sayasy úiymyndy qoldau degen nәrselerdi tek kitapta ghana bolatyn ertegige ainaldyrdy, yaghny «sayasatqa aralasu – elding bolashaghy ýshin manyzdy» degendi sezinu mýmkindiginen aiyrdy. Oppozisiya aldymen qúbyjyqqa ainaldyryldy, sosyn bólshekteldi, sosyn quyrshaq bәsekelester jasaldy. Sonyng kesirinen saylaushylardyng tútas bir buyny beysayasilanyp ketti. Orta jastaghylar men qart adamdardyng kóbi tirshilik qamy ýshin shabarman bolghanymen, jasyryn dauys beruge kelgende «biylikten basqa kez kelgen adam jensin» degen prinsipke sýienedi. Byltyrghy «Qosanov fenomeni» osyny dәleldedi.

4. Saylaushylardyng jana buyny ósip-jetildi, olargha «Núr Otannyn» jarnamasy ótpeydi. Olar kezinde Savostina, Qajygeldinder bastap, keyin Bolat Ábilev, marqúm Altynbek Sәrsenbayúly siyaqty qayratkerler ótken «tar jol, tayghaq keshudi» kórgen joq. Al «Núr Otan» ol kezdegiden de alpauyt, ol kezdegiden de әmirshil «sovokqa» transformasiyalandy. Eng belsendi, jalyndy, anghal biraq bilimdi de qayratty, demokratiyashyl jastardy «praymeriyz» degen «modnyi» sózding elite almaghany bayqalady. Áleumettik jelidegi jastar pikirining auanynan ony bayqau qiyn emes. Saylaugha belsendi týrde baratyn, baqylaushy bolatyn, qúqyqtaryn qorghaytyn jәne biylikti demokratiyalyq jolmen ózgertuge bolady dep sanaytyn da osylar. Praymerizshiler búl top ishinen kóp qoldaushy izdep shyghyndalmay-aq qoysa da bolady.

5. «Núr Otan» ózinen basqa eshkim joq bәigede ozyp jýrgen «sәigýlikke» úqsaydy. EQYÚ-nyng demokratiya jәne adam qúqyqtary burosynyng missiyasy siyaqty tәuelsiz baqylaushylar «Núr Otan» qatysqan saylaulardyng eshqaysysyn demokratiya talaptaryna say ashyq, әdil saylau dep tanyghan joq.

«Núry» joq «Otan» bolghan 2000-jyldary Qazaqstannyng partiyalyq ómirinde bәseke nyshandary bayqalghan. Biylikting óz ishinde de «Asar» siyaqty jobalar, «Aq jol», Respublikalyq halyqtyq partiya, Kommunistik partiya siyaqty týrli iydeologiyalyq baghyttardy qoldaytyn sayasy úiymdar, túlghalar bolghan. 2004 jylghy mәjilis saylauynda naghyz oppozisiya bola bilgen «Aq jol» partiyasy «Otannan» keyingi ekinshi oryndy iyelengen. 2005 jylghy preziydent saylauynda oppozisiya ortaq kandidatyn úsynghan, tipti bolashaq ýkimetining qúramyn jasaqtap, jana konstitusiya jobasyn da úsynghan.

Sol sayasy pluralizmnen qazir eshtene de qalmady dese bolady. 12 payyz dauys alghan oppozisiyagha mәjiliste bir-aq oryn berildi. Oppozisiya ókilderi terezeden de sekirdi, qudalandy, әkimshilik jazagha da kesildi. Iri túlghalar júmbaq jaghdayda qaza boldy. Múnyng sony jýieli, salmaqty, tegeurindi oppozisiyalyq kýshterding ydyrauyna alyp keldi.
Tipti biylik manyndaghy partiyalardyng ózi «Núr Otangha» ótip, Nazarbaevty qoldaushylardyng arasynda da bәseke qalmady.
Partiyalyq bәsekening búlaysha qúldyrauyna, qazirgi «dodanyn» naghyz sayasy jarysqa úqsamay túrghanyna sol kezden beri biylikte otyrghan, saylau turaly, partiya turaly zandardy qarastyrghan, osynyng barlyghynyng iydeologiyasyn jasaghan «Núr Otan» moralidyq túrghyda jauapty.
Endi sayasy alanda jalghyz qalghan biylik partiyasynyng «praymeriyz» dep janalyq ashyp, iydeyalar bәsekesine, ashyq pikirtalasqa shaqyruy qanshalyq oryndy?

Múhtar Sengirbaydyng jazbasy

Abai.kz